Бір жаста, екі жаста бесіктемін,
Бес жаста Тәңірі берген несіптемін,
Алты жаста қайыңның тозындаймын,
Жеті жаста ойпаң жер бозындаймын,
Сегізде бала болып ойнап едім,
Тоғызда тайлы суға бойлап едім…
Он жасымда сүт емген қозыдаймын…
Он бес деген жасым-ай,
Жарға ойнаған лақтай,
– деп, ақын ерекше қызыға қарап, көзі жасаурай жырлайтын қайғысыз, қамсыз, бұ дүниенің күйкі-күйбең тірлігінен аулақ сәбилік шағына тоқталса, басқа өлеңдерінде адамның, жер бесіктен тал бесікке дейінгі аралықты қамтитын мінез‑құлық әрекеттерінің түрлі көріністері сипатталған.
Ақын шығармашылығы, әсіресе, адам өміріндегі мәнді жолды табуда негіз болған діни құндылықтардың орны мен роліне арналған.
Шал ақынның өзі туралы жырлаған:
«Елу жасқа келген соң,
Пірдің сөзін сақтадым»,
– деген жолдарын, ақынның бойына діннің асыл құндылықтары елу жасында ашылғанын байқаймыз. Дінді адамзаттың баршасы қабылдайды, бірақ діннің асыл құндылықтары жай сеніммен емес, зерттеу және зерделеу арқылы ғана ашылмақ.
Мысалы, мұндай деңгейді Абай ұстанымымен сипаттасақ:
«Іштегі кірді қашырса,
Хақтықтың түсер сәулесі,
Адамның хикмет кеудесі».
Яғни, даналыққа жетудің жолы, іштегі кірден тазарғанда ғана басталатындығын айтқан. Ал, кір деген категория Шал ақынның зерттеуінде, ол – нәпсі. Бұл туралы ақын:
«Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі.
Бөріге қой алдырмас ердің ері,
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері»,
– деп, адам бойындағы иманды қойға, нәпсіні бөріге теңеп, екеуінің арасындағы күресте, қойшы образындағы ақылдың мықты болуы, нәпсінің адам бойына еніп кетуінен сақтайды.
«Ақыл» ұғымын қазақ ойшылдары Абай мен Шәкәрімнің еңбектерінде «жай ақыл», «жүрекке бағынған ақыл», «сау ақыл» деп қарастырылған. Бірінші ақыл Жаратушымен толық байланысқа түспеген, ал екінші ақыл – иманның шарттарын тану барысында, он сегіз мың ғаламның жұмбағы мен кереметін зерттеп зерделеп жеткен «нұрлы ақыл», «сау ақыл». «Нұрлы ақыл» мен «сау ақыл» Ыбырай Алтынсары мен Абай Құнанбайұлының шығармаларында «иман тақлиди» деп аталады.
Шал ақынның шығармашылығында хандық дәуірге дейінгі кезеңнің өкілдері: Яссауи, Игүнеки, Баласағұн, т.б. ойшылдардың шығармаларына тән ұқсастық байқалады. Әсіресе:
Достарыңызбен бөлісу: |
