Түркі әлемінің исламға кіру жолдары мен формалары

Түркі әлемінің исламға кіру жолдары мен формалары

• 
  Еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі
  

VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның «Пұттар туралы кітап» (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар, оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий (Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала түр-ғындарының сенім-нанымдары өрине «Веда», «Авеста» кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім аталығын, Үлы баба дегенді білдірсе, «Ас» сөзі о бастан адам (инсан) дегенді білдіретіні белгілі. (Мүны жазушы А.Сейдімбеков «Ата» деп жүр). Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың үстаған діні екені сөзсіз.

• 
  VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның «Пұттар туралы кітап» (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар, оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий (Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала түр-ғындарының сенім-нанымдары өрине «Веда», «Авеста» кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім аталығын, Үлы баба дегенді білдірсе, «Ас» сөзі о бастан адам (инсан) дегенді білдіретіні белгілі. (Мүны жазушы А.Сейдімбеков «Ата» деп жүр). Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың үстаған діні екені сөзсіз.
  

• 
  Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды «таздар», «тазкирлер» деп атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында «Тазкир насабнамасы» деген жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған. Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды. Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын