Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бұл жолдастар, өздерінің қателіктерін мойындайды және біздің қазақ кеңес әдебиетін жан-жақты дамыту үшін нағыз шығармашылық қайраткерлік өмірлерін одан әрі жалғастырады – деп айтуға толық негіз бар».
- «Правда» газетінің осы жылғы 30-ақпандағы
- Бұл кітап та көкке көтеріп мадақтаған сөздерге толы. Бет-жүзіне қарамайтын сын керек болған жерлерде жазушы Әуезов не мадақталады, немесе оның қателіктерін жеңілдетуге әрекет жасалады.
- «Мен – кеңес адамымын, мен партиядағы адаммын, сондықтан да «Правданың» мақаласына жауап беретін шығарма жазатын күш-қуатты бойымнан табамын – деп ойлаймын»
Бұдан да өзге өрескел қателер романда толып жатыр. Сол қателер туралы Қазақстан кеңестік жазушылар одағы Президиумының төрағасы Жаймурзинге айтып едім, оның жауабы мені қанағаттандырмады. Жаймурзин жолдас менің өте салмақты ескертпелерімнің бар екенін біле тұрып роман Сталиндік сыилыққа ұсынылған төралқаның мәжілісіне проза секциясының мүшесі болсам да мені қатыстырмады, менің ескертпелерімнің хаттамаға кіргізуден қорықты... Бәрібір, романның алты беті баспаханада жыртылып алынып тасталды. Мұндай роман неге Сталиндік сыилыққа ұсынылды? Өйткені Жаймурзин жолдас өзінің автормен сыбайластығын танытып, романның кемшіліктері туралы табанды түрде жұмған ауызын ашпайды... Осының барлығына қарамастан, жазушы Әуезов өзінің «Литературная газетаға» берген сұқбатында (1952 жыл, 16 желтоқсан) Мұстафинді негізсіз мақтайды. Ол Мұстафиннің өткенді суреттеген, қаракесек, сармантай, мұрат руларын мадақтаған тұстарын жағымды бағалады. Тіпті Әуезов роман Мұстафиннің өзінің руластары туралы жазылған – деп қалды. Әуезов романды орынсыз мақтаса да: «Қарағандының өнеркәсіп өмірін жақсы біле тұрса да кей тұстарда жалаң баяндап кетеді»,– деп ескерту жасады. Әуезовтің осы «кейбірінің» астарында өрескел кемшіліктер мен идеологиялық қателіктер жатыр... Жаймурзин жолдас басқаратын кеңестік жазушылар одағына кадрлар өздерінің сыбайластық қарым-қатынасына, жағымпаздығына, жеке басының берілгендігіне қарап қызметке алынады. Мысалы, Тесов деген кім? Қандай қасиетіне қарап әуелі одақты проза бөлімінің сектор меңгерушілігіне, содан кейін «Әдебиет және искусство» журналының редакторлығына тағайындалды? Жазушы ма, журналист пе? Менің ойымша ол ешкім де емес, әдебиеттің айналасында жүрген кәдімгі хальтурщик...Алаяқ Тиесов Жаймурзинге жағымпаздығымен ұнаған... Турасын айтқанда, Жазушылар одағында сынның орынын салтанат пен мақтау алмастырған. Одақтың басшылығы, соның ішінде Жаймурзин мен Тиесов сынды сүймейді де, сыйламайды да, сынаған адамды қуғындайды. Біз оларға Андрей Александрович Ждановтың: «Өзінің жұмысын сынаудан қорыққан адам, ол жеккөрінішті қорқақ, халық тарапынан сыйлауға татымайтын адамдар»,– деген сөзін олардың есіне түсіреміз». Шындығында да, Әуезовті мұндай басынып сөйлеген адам бұрын-соңды болған емес. Тіпті Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің өзі дәл осылай бөзек етпеген. Ал Мұстафинге шабуыл жасауы да бірінші рет емес. Кейін М.Тиесовтің: жеке басымды қорлады – деген арызына орай С.Бақбергенов одақтың мүшелігінен шығарылды. Әрине, ол ұсынысты Әуезов те, Мұқанов та, Мұстафин де қолдағаны кәміл. Ал талқыланып отырған П.Кузнецовтың мақаласы мүлдем назарынан шығып кеткен. Ғали Орманов өз кезегінде П.Кузнецовтың өзіне жекіре сөйлеп алады да, «Правдаға» ауысқанда сыпайылыққа көшеді. Ғ.Орманов: «Правда» газетінің «Сын орынына мадақтау атты мақаласында Нұртазиннің кітабы мен Кедринаның монографиясының идеялық, зиянды кемшіліктерін дұрыс көрсеткен және мына екі көңілжықпастар соншама жасырып баққан Әуезов пен Мұқановтың қателіктерін де ашып көрсеткен. Бұл екі жазушы біздің әдеби өміріміздегі шешуші буын болып табылады. Олар Жазушылар одағының төралқа мүшесі, қалған жазушылар оларға сеніммен, құрметпен қарады, ал қазір бәрі де басқаша болып шықты. Нұртазиннің кітабінің шығу тарихы туралы бірер сөз айтайын. Ол кезде мен баспада қызмет істеп жүргемін. Бұл кітапты төралқа мүшелері екі рет қайтарып жіберді, соған қарамастан, көзге көрінбейтін бір күшті қолдың демеуіімен бұл кітап шығып кетті, ал ол кезде Мұқанов жолдас Жазушылар одағының басқарма төрағасы болатын. «Бұл кітаптың шығуына ешқандай қатысым болған жоқ»,– деп сендірсе де, мені мына жағдай алаңдатып еді. Біз Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романының қайта басылымының келісім шартын бұздық, кейін қарасақ, ол шарт қайта жасалыпты, сонда ғана білдім, мұның аудармашысы Нұртазин екен, содан кейін таңғалғалуды тоқтаттым. Мұқанов жолдас Одақтың төрағасы ретінде бұл еңбекті бір емес, бірнеше рет талқылатуға моральдық та, саяси да мүмкіндігі бар еді. Нұтазин екеуінің арасы жақын болғандықтан да, Мұқанов бұл кітапты мінсіз жаздыруға керемет мүмкіндігін жіберіп алды. Менің ойымша, Әуезовке Кедринаның көмегінің еш қажеті жоқ еді, оған «Абай» романы үшінСталиндік сыилықты берген мемлекеттік қолдаудың өзі жетіп жатыр еді. Әуезовтің өзі 1932 жылы көптеген туындыларынан бас тартқаны белгілі, ал енді Кедрина сол туындыларды шығармашылықтың шыңына теңйді. Мұны оқып отырғанда сенгің де келмейді және екеуінің пікірі бір-бірімен қиыспайды. Біз сіздің, жолдас Әуезов, аттап басқан әр қадамыңызды білеміз, соған қарамастан сіз Кедринаның мақтауын қабыл алдыңыз. Дегенмен де айта кетейін, Әуезов пен Мұқанов өздерінің топшылдықтарын әлі тастаған жоқ, Моргун айтқандай, кеңес әдебиетіне еш қатысы жоқ, Гогольдің Иван Ивановичі мен Иван Трофимовичінің кебін кешіп жүрсіздер. Мұстафиннің романы тақыланғанда Мұқанов та, Әуезов те оған қатысқан жоқ. Бұл дұрыс емес, әділеттілік емес, өзіңнің жалған жарылқаушылық сезіміңе алданып, айналаңның мүддесін ұмытуға болмайды. Бұл ретте тағы да Абайдың: «Біздің доспыз, асықпыз дегеніміз, жалғандықтан жасалған көңіл жібі»,– деген сөзі еске түседі. Бұл жолдастар, өздерінің қателіктерін мойындайды және біздің қазақ кеңес әдебиетін жан-жақты дамыту үшін нағыз шығармашылық қайраткерлік өмірлерін одан әрі жалғастырады – деп айтуға толық негіз бар». Жиналыстың қарсаңында осыншама алашапқынға шырға салған бүкіл қазақ әдебиетіне кекесінмен қарайтындай қадірі жоқ П.Кузнецовтың бетінен жасқағаны да ақындық мінезге жататын. Ал әшкерелеуші партиялық жиналыста партия ұйымының хатшысының мынадай: «Бұл екі жазушы біздің әдеби өміріміздегі шешуші буын болып табылады», «қазақ кеңес әдебиетін жан-жақты дамыту үшін нағыз шығармашылық қайраткерлік өмірлерін одан әрі жалғастырады» – деген ақ тілек білдіруі замандастарының: «Ғ.Орманов – С.Мұқановқа, М.Әуезовке, Ғ.Мүсіреповке, Ғ.Мұстафинге тура, еркін сөйлейтін және оларды аса құрмет тұтатын адам болды. Үлкендер де одан сескенетін әрі сыйлайтын. Өйткені әділ адам еді. Әділетсіздігін байқаса Орталық Комитеттің өзіне қарсы шығатын»,– деген пікірдің шындығын дәлелдейді. Оның мұндай мінезі осындай әшкерелеуші хаттамалардан анық аңғарылады. Бірақ мына талқылаудың жөні басқа, беті суық, қазақ тарихына қатысты талқылаудың «биік саяси дәрежеде» өткеніне масаттанып, БК(б)П Орталық Комитетіне мәлімет беріп тұрған «Правданың» бас редакторы Л.Ф.Ильичевтан бастап Қазақстандағы «қалам жауынгері» және осының бәрін ұйымдастырушы меншікті тілшісі А.Черниченконың, Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің екінші хатшысы С.И.С.И.Кругловтың, үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Храмковтың тікелей ұйымдастыруымен және бақылауымен жүргізіліп отырған болатын. Тура осы кезде аталған «оқшантайлар» «Правда» газетімен біріге отырып Қ.Сәтбаевтің үстінен Мәскеуден арнайы комиссия шақыртып, қауіпсіздік мекемелерін араластырып, оған жаңадан қызметке тұрған Н.Жанділдинді «айдап салып», өздері қызығына қарап отырған. Шындығын да бұл қазақ ұлтының мәйегін ірітуге бағытталған науқан еді. Қайталап айтамыз, оның басты ұйымдастырушысы «Правда» газеті, оның Қазақстандағы «жандайшаптары» А.Черниченко, С.И.С.И.Круглов, Храмков, Жанділдин, Т.Шойынбаев, Х.Ғ.Айдарова, ал «жандайшаптардың жандайшаптары» Ғылым академиясының академиктері С.Бәйішев, С.В.Юшков, өздері де жиырма бес жылға сотталып кеткен корреспондент-мүшелері Қ.Жұмалиев, Б.Сүлейменов және С.Нұрышев, Ғұмарова, Якунин, Тәкежанов сияқты ақмылтықтар еді. Оларды бұл бетінен Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің хатшылары Ж.Шаяхметов те, І.Омаров та, бөлім меңгерушіңлері мен қалалық хатшылар Жұмағазин де, Жүнісбеков те, Т.Ысқақов та, Қ.Сәтбаев та қайыра алмапты. Міне, осыны біліп отырған М.Әуезов пен С.Мұқановтың жанұшыра қоғанудан басқа амалы да жоқ еді. Сондықтан да осы жиналыстағы М.Әуезов пен С.Мұқановтың сөзін түгелдей келтіреміз. Иә, үзінді ұзақ. Бірақ амал жоқ. Өйткені мұнда бізге аяулы екі тұлғаның кісінеген жан дауысының жаңғырығы бар. Жалыққан оқырман бұл беттерді жауып кетуіне еркі бар. Сондықтан да бұл емеуірінді сесті үнсіз түсінген М.Әуезов өзіне көрсетілген мұндай «ілтипатты» қуана қарсы алып: М.Әуезов жолдас (стенограмма бойынша аударылды): «Правда» газетінің осы жылғы 30-ақпандағы «Сынау орнына мадақтағандық» атты мақаласы Қазақстанның жазушылар қауымының талқылауына ұсынылып отыр, ал бұған оның бар жағынан алғанда да өмірлік, заңдық, саяси-идеялық негізі бар. Осы мақаладағы пайымдаулардың басты обьектісі ретінде, әрине, бұл талқылаудан мен де тыс қала алмаймын. Сонымен қатар, жалпы мақала туралы өзімнің көзқарасымды анықтай отырып, ең алдымен мынаны мәлімдеймін: менің түсінігімше «Правданың» мақаласы – партияның, кеңес халқының бізге бағытталған үні. Және ескерту берген, обьективті сынаған, әділетті дауыс. Аталған мақаланы көп рет қайтара оқығандағы менің алған әсерім осындай.
М.Әуезов (жалғасы): «Осындай алғышарттарды алғай отырып З.Кедринаның мен туралы кітабына мақалада көрсетілген мен туралы көзқарас тұрғысынан қараймын. Бұл кітап – менің де, қазақ кеңес әдебиетіне де пайдасын тигізу үшін жазылмаған, бұл – жазушыға және оның шығармашылығына кеңестік принципті бұқаралық сынның қазіргі талабы тұрғысынан жауап беретін кітап емес. Кітап жалаң мадақтауға құрылған, ол «Правданың» мақаласындағы: «М.Әуезов, өзге де кеңес жазушылары сияқты, оның жетістіктері мен кемшіліктерін көрсететін принципті әділ сынға зәру», – деп әділ айтқан негізгі талабына жауап бермейді»,–«ризашылығын» білдірді. Мұқым жазушылық өмірі сыннан көз ашпаған М.Әуезов осындай сынға шынымен «зәру» ме еді? Жоқ. Бірақ оның бұлай айтпасқа амалы да жоқ болатын. Өйткені: М.Әуезов (жалғасы): «Көзі тірі жазушы туралы газет, журналдағы кез-келген мақала, кез-келген оқулықтағы, жинақтағы, арнайы монографиялардағы, қыл аяғы диссертациялардағы пікірлерді оның жеке басы мен жеке шығармашылығының жылнамасына айналдыруға қақы жоқ, тірі авторға ескерткіш қоюға тырысуға да құқы жоқ. Зерттеп отырған авторын өмір сүріп жатқан замандастарынын, жазушылардың ортасынан бөліп алып, жеке тұғырға шығаруға ұмтылған Кедринаның ұмтылысы әбестік. Оның үстіне отбасылық, тамыр-таныстық, топтық пиғылдың мүддесін көздеп бір авторды екінші автордан жоғары қою – орынсыз дәріптеу, ұятты және зиянды талпыныс болып табылатын». П.Кузнецов: «Т.Нұртазин С.Мұқановтың творчествасын ғана емес, сонымен қатар қазақ совет әдебиетінің өркендеу процесін де сын көзімен зерттеуді өзіне мақсат етіп қойған. С.Мұқанов көптеген жақсы өлеңдер, әңгімелер мен повестер жазды. Бірақ оның творчествасында, әсіресе, роман жанрында және әдебиет зерттеу саласында елеулі идеологиялық кемшіліктер мен сәтсіздіктер де болды. Әрине, арнаулы зерттеуден принциптік сын, осындай идеялық кемшіліктер мен қателіктерді тудырған себептерді талдаған зерттеу тапқың келетіндігі заңды нәрсе. Оқушы Нұртазинның кітабының бүкіл үш жүз бетінен осы міндетті қалай шешілгенін табамын деп текке әуре болады. Кітаптың алғашқы тарауларынан бастап-ақ жүрек айнырлық жағымпаздық сарынның лебі келеді. «Негізін қалаушылардың бірі», «бастаушы», «қазақ халқы Мұқановты өзінің ой-пікірін білдіруші деп атады», «Мұқановтың «30-жылдардың өзінде айтылған ой-пікірлері бүгінгі күнге дейін зор маңызы бар», «Мұқанов өзінің творчествосымен қазақ оқушыларының рухани дүниесіне тереңнен енді», «Қазақстандағы ең көп жазатын жазушы, ол сонымен қатар, ең әйгілі, қазақ оқушыларының ең сүйікті авторы», «С.Мұқановтың ондаған жылдар бойы талдап шешкен программалық ой-пікірлері», міне, бүкіл кітап осындай шектен асқан мадақтауларға лық толған». Сөйтіп, «кәдімгі С.Мұқановқа» одақтық деңгейде бұрын-соңды естіп көрмеген, естимін деп ойламаған саяси сын айтылды. П.Кузнецов: «Жағымпаздық әуеніне түсіп алған сыншы С.Мұқановты қазақ әдебиетшілерінің патриархы, тіпті айта берсең бірден-бір тәрбиешісі деп көрсетумен ғана тынбайды, оның үстіне мүлде таңданарлық жағдайға дейін барады: көрдіңіздер ме, С. Мұқановтың «өзінің творчествосында баса көңіл бөлген мәселелерінің маңыздылығы сондай, бүкіл Қазақстанның тағдыры (!) осы мәселелердің дұрыс шешілуіне байланысты болды». Кейде кітаптың авторы түкке тұрмайтын мүлде мағнасыз қайдағы бірдеңелерді айтуға дейін барады. Мысалы, ол мынадай жаңалық ашады: «қазақ совет әдебиеті советтік өмір шындығын көркемдік жағынан бейнелеу болып табылады деген қағиданы Мұқанов теория жүзінде дәлелдеп берді». Және, сонымен қатар, жазушы «отыра қалып еңбек жаза салады» деп мәз-мәйрам болады»,– деп «большевиктіктерше турап» тастады. Біз де «большевиктерше турасына» көшсек, екі алыптың ортасында ызыңдап жүрген бөгелек осылай оларды уын жая шағып алды. Әрине, арандатушы идеология қызметкерлері мәжбүр етпесе П.Кузнецовтан мұндай деңгейдегі көсемдік шықпайтыны анық болатын. Ұзақ жылдар бойы бірін-бірімен ырғасып келген екі тұлғаның да жеке басына шынымен қауіп төнгені енді анық болды. П.Кузнецов: «Т. Нұртазинның Мұқанов жайындағы пікірлері, әдетте, әлсіз, дәрменсіз және көп реттерде қате. Жазушының «Балуан Шолақ» деген повестіне баға бере келіп, Т. Нұртазин бұл повестің елеулі идеялық қателіктері (повестің казақ тілінде жарияланған вариантында қазақ халқын тұншықтырған Кенесары Қасымов дәріптелген болатын, сыншы бұл туралы жұмған аузын ашпайды) «жазушының социалистік реализм әдісінен шеттеуінің тікелей салдарынан болды» дейді. Әдіс туралы мәселе, сөз жоқ, маңызды мәселе, бірақ шығарманың мазмұнына айқын саяси баға бермей, тек осыны айтумен ғана тыну өрескел қате болған болар еді». Ал бұрын мұндай «партиялық айыптауды» естіп те, оқып та көрмеген С.Мұқанов есеңгіреп қалса керек, өзінің қысқа сөзінің соңында ғана: «Президиумның осы мәжілісінің алдында бұл мәселе жабық партия жиналысында талқыланды. Онда бұдан да қатаң және әділетті пікірлер айтылды, менің шығармаларымдағы жекелеген кемшіліктер қатты сыналды. Жекелеген адамдар мұны пайдаланып Мұқановтан есе қайырғысы келіп жүр. Мен – кеңес адамымын, мен партиядағы адаммын, сондықтан да «Правданың» мақаласына жауап беретін шығарма жазатын күш-қуатты бойымнан табамын – деп ойлаймын»,– деп жауап қайырды. Әрине, бұрынғы кез болса, тізгінін тартпайтыны анық. П.Кузнецов: «С.Мұқановтың Жұмалиевпен бірігіп жазған революция алдындағы қазақ әдебиетінің тарихы туралы орта мектепке арналған оқулығын Т.Нұртазин мақтайды. Бірақ ғылымға жат «бірыңғай тасқын» теориясын насихаттап, оқулықта нағыз реакцияшыл қараниеттілердің ұлтшылдық шығармаларын мадақтап келген ұлтшыл Жұмалиевті Қазақстанның совет жұртшылығы әшкереледі. С.Мұқановтың саяси жағынан шалағайлығын пайдаланып бұл жалған ғалым қазақ мектептеріне арналған оқулықтарға ұлтшылдық бықсықты тықпалап келген болатын. Сыншы Т.Нұртазин осындай «достық ынтымақты» С. Мұқановтың сіңірген еңбектерінің бірі деп есептейді». Мұндай сүйкете соққан, «С.Мұқановтың саяси жағынан шалағайлығын» атап көрсеткен сынға С.Мұқанов: «Мен – кеңес адамымын, мен партиядағы адаммын, сондықтан да «Правданың» мақаласына жауап беретін шығарма жазатын күш-қуатты бойымнан табамын – деп ойлаймын»,– деп түйіп жауап берді. С.Мұқановтың бұл сөзі – шын сөз. Өйткені оған басқадай кез-келген айыпты тағуға болса да, кеңестік коммунист екендігіне ешкім де күдік келтіре алмайты. Тіпті «Правда» газетінің өзі де. Сондықтан да П.Кузнецовтың: «Т.Нұртазинның зиянды кітабының жарыққа шығуы қазақ жазушылары арасында әлі де жойылмай отырған жікшілдік пен семьяшылдық жағдайында ғана мүмкін болды, міне сондықтан да мұндай кітаптың зыяндылығы ерекше сезіледі. Москвадағы әдебиет зерттеуші М.Ритман-Фетисовтың осы кітапты редакторлығына алып, оның осыншалық айқын кемшіліктерін жоймағаны тіпті таңқаларлық іс»,– деген сөзін жауапсыз қалдырды. Мұндай мүмкіндік М.Әуезовте жоқ болатын. С.Мұқановтың басын осылай қайырып алып, енді М.Әуезовке шүйлікті: П.Кузнецов: «З.Кедрина М.Әуезовтің творчествосындағы идеялық қателіктер туралы талай рет айтқан, бірақ оның айтқандарының бір-біріне қайшылығы, бір-біріне жанаспайтындығы соншалық, мұның өзі оқушыны тек шатастыруы ғана мүмкін. Мысалы, біз кітаптың бас кезінде М. Әуезов әдеби қызметінің алғашқы жылдарында (ал бұл қызметі 1917 жылдың өзінде-ақ басталған) «революция ісіне пайдалы адам болуға шын ниетімен ұмтылғанын» көреміз. Бірақ, көп ұзамай, бұған қарама-қарсы келетін сөз оқыймыз: Әуезов ескі құрылысты қорғаушыларға қарсы күресте «тиянағы жоқ позиция» ұстаған. Ал осыдан кейін тағы мынаны көреміз: «контрреволюцияшыл алашордашылар белгілі уақытқа дейін «Әуезовтің қаламын өз ықпалына бағындырып алды». Мұндай қайшылық бүкіл кітапта көп кездеседі. Әуезовтің творчествосында болған бірсыпыра идеялық қателіктер туралы сөз қылып өткеннен кейін, З.Кедрина принциптік қорытынды жасаудан бой тартып, оның орнына лирикалықпен, кешірім сұрап, кейін шегіншектейді, ал содан кейін масаттана былай дейді:«...М.Әуезов бұрын оның идеялық-көркемдік жағынан өсуіне кедергі болып келген буржуазияшыл-ұлтшылдық тенденцияны жеңе білді...», «М.Әуезов революциядан бұрынғы қазақ даласының тұрмысын тарихи жағынан дұрыс маркстік-лениндік тұрғыдан, Лениннің – Сталиннің революциялық іліміне сәйкес баяндайды», «...М.Әуезов өзінің қате көзқарастарын батыл қайта қарап, өз творчествосын дамытуда өзгеріс жасай білді», тағысын тағылар. Ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға қарсы күрес енді өткен кезең деп ойлауға болмайды. 1952 жылғы сентябрьде Қазақстан Коммунистік партиясының VI съезінде былай деп атап көрсетілді: «әдебиетшілер мен искусство зерттеушілері – Жұмалиев, Әуезов, Мұқанов, Жармағамбетов – өз шығармаларында буржуазиялық-ұлшылдық сипатты қателіктер жіберді», «марксизм-ленинизм позициясынан және социалистік реализм әдісінен алыстады, кейбір реакцияшыл хандарды және олардың сарай ақындарын дәріптеді. Қазақстанның Россияға қосылуының ұлы прогрестік маңызын дұрыс көрсетпей, бүркемеледі, орыс халқы мен қазақ халқының қасиетті достығының мүдделеріне зыянын тигізді». Әрине, монографиялардың жарыса шығуының өзі де кездейсоқтық емес болатын. Өзге-өзге, М.Әуезов пен С.Мұқановтың қазақ халқының алдында да, қазақ әдебиетінің алдында да мұндай ілтипатқа бөленуге толық құқы бар болатын. Бірақ тура соған қасақана жасағандай баспада үш жылдан бері кезек күтіп тұрған З.Кедринаның да монографиясы тізгін таластыра жарық көре қалуы кеңестік идеология сардарларына да, қазақстандық зиялы сарбаздарға да ұнамады. Олар бұдан М.Әуезов пен С.Мұқановтың арасындағы баяғы бақталастықты көрді. Әйтпесе, жөн де, жол да осы екеуінікі еді. П.Кузнецов: «3.Кедринаның бұлтақ және сонымен бірге жүзге жағымды сыны жазушыға көмектеспейді. Барлық совет жазушылары сияқты. М.Әуезов те мадақтауды, мақтау өлеңдерін емес, қайта оның табыстарын да, кемшіліктерін де атап көрсететін принципті, әділ сынды күтіп отыр. Т. Нұртазин мен 3. Кедринаның кітаптары бізде совет жұртшылығының жаршысы болмай, топтардың, санаулы адамдардың жаршысына айналып отырған, әдебиетке прициптік, мемлекеттік көзбен қарамайтын сыншылардың әлі де бар екендігін көрсетеді». Енді Т. Нұртазин мен 3. Кедрина үшін екеуінің жауап беруіне тура келді. М.Әуезов монографияның жазылу тарихына: «З.Кедринаның кітабына байланысты менің кінәм – одан менің шығармашылығымды талдау барысында обьективті бағыт ұстанып, сыни тұрғыдан талдап, пайымды тұжырымдама жасауды қатаң талап етіп, ескерту жасамағандығым. Бұл қолжазбаны 1950 жылдың басында оқып шыққаннан соң, мен оған: менің 1932 жылға дейінгі шығармашылығымды зерттеудің қажеті жоқ, егер қажет бола қалса, өткенімді сыни тұрғыдан қарастыр, – деген болатынмын. Осы әңгімеден кейін қалғандарының барлығын Кедринаның өзіне сеніп тапсырдым. З.Кедрина – маған жауапты, байсалды сыншы боп көрінгендіктен де, оған сеніп қалуым да менің қателігім болып табылады, оның үстіне З.Кедринаның кітабін Москвадағы Кеңестік жазушылар одағының президиумының қолдауымен «Советский писатель» баспасының өзі жоспарға енгізген еді. Ол кітап Сталиндік сыйлықтың лауреаттары туралы басылымдардың қатарында 1949 жылы, яғни, мен сыйлық алған жылы жариялануға тиісті еді. Бұл сериямен шыққан кейбір кітаптар, мысалы Е.Мозольковтың «Якуб Коластың шығармашылығы», Брайнинаның «К.Фединнің шығармашылығы» туралы кітаптар бүгінде Сталиндік сыйлыққа ие болып отыр», – деп амалсыз түсіндірме берді. Әрине, мұнда тұрған ешқандай әбестік жоқ. Ал отызыншы жылдары түрмеден шыға салысымен танысқан сыншыны тіптен жат етіп көрсету сенімсіздік тудыратын. Сондықтан да жауапкершілікті З.Кедринаны өзіне аудара отырып, идіріп тартып: М.Әуезов (жалғасы): Маған белгілісі, З.Кедринаның кітабі Қазақ әдебиетінің Москвадағы онкүндігінен кейін іле жазылып, соңғы уақытқа дейін ұсталып тұрғаны. Бұл кітаптың өзінің жеке редакторы бар, ал Москвадағы баспалармен менің ешқандай да байланысым, өзара ықпалым болған емес. Мұнымен қоса, белгілі сыншы ретінде З.Кедрина туысқан республикалардың көптеген жазушыларының шығармашылығы жөнінде орталық баспасөзде пікір білдірді және қазір де ол аса кең таралған және беделді басылым «Литеретурная газетаның» туысқан республикалар әдебиеті бөлімін басқарады. Ол тек қана Әуезовтің шығармашылығы туралы емес, сонымен қатар Мұқановтың, Мұстафиннің, Мүсіреповтің, т.б. шығармашылығы жөнінде журналдық, газеттік мақалалар жазды. Менің шығармашылығым жөнінде, соның ішінде менің «Абай», «Абай жолы» романдарым туралы 1949 жылы осы «Правда» және 1951 жылы «Известия» газеттерінің беттерінде мақала жариялады. Мұның барлығын айтып отырған себебім, жеткілікті дәрежеде дербес пікірі бар қуатты сыншы, сондықтан да өзінің мақалалары мен кітаптарына өзі жауап бере алады, бұған қоса айтарым, менің шығармашылығым туралы бұл зерттеуін декада кезінде мен жөнінде жазылған, жарияланған материалдардың, тыңдаған баяндамалары мен пікірлерінің, менімен ғана емес, Қазақстанның өзге де жазушыларымен жүргізген сұхбаттарындағы пікірлердің негізінде жазды. Шындықты қалпына келтіру мақсатында келтіріп отырған бұл мағлұматтардың өзі бұл кітапты Кедрина менің қолпаштауыммен, арбауыммен, қитұрқылығыммен және менің топшылдық ұмтылысыммен жазбағанын анық көрсетеді, З.Кедринаның өзім туралы кітабын сынай отырып, оны жақтамай, керісінше, міней сөйлеуімнің себебі де, міне, сондықтан»,– деуге мәжбүр болды. Бұл мәселеге С.Мұқанов та жауап беруге тиісті еді. Оның сөзінің аңғарына қарағанда, өзінің 50 жасқа толуы қарсаңында пәленшелер мен түгеншелер оның құлағының түбіне ызыңдап: Кеңес өкіметін қолымен құрған, сол үшін ұлтшылдармен жағаласып келе жатқан С.Мұқанов туралы моногрфия әлі орыс түгілі қазақ тілінде жарияланған жоқ. Ал ұлтшыл-алашордашыл М.Әуезов туралы Мәскеуден (!) монография шығып жатқан көрінеді. Бұл қалай, неткен әділетсіздік! Сіз де қалыспаңыз, Сәбе! Елу жасыңыз ескерусіз қалмасын. Ана қудалаудан келген, орысша сауатты Темірғали Нұртазин қызметсіз, қаражаттан қысылып, Мұхтардың романын орысшаға аударып жүр. Оның қолынан келеді. Масқарадан сөйтіп құтылайық, Сәбе!,– десе керек. Сөйтіп, С.Мұқановтың 50 жасқа толуы құрметіне арналған ол кітап та тез жазылып, жарыса басылады. Қазақ сыны «масқарадан» сөйтіп құтылыпты. Бұл туралы С.Мұқанов: Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 10,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|