Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Иә, бұл келешектегі Абай төңірегінде қозғалатын бетбұрысты талқылардың басы, Абайға емес, жеке М.Әуезовке бағытталған үлкен саяси науқанның екінші соққысының желқағары болатын. Мұнда абайтанушы Әуезов әлі де Абайдың шәкірттен тұл емес екеніне, ол шәкірттерінің мүлдем оңбаған емес екеніне, С.Мұқанов ишара еткен тастүлектердің ұшатын бағытынан жаңылмағанына сенім бар, сондықтан да қорғай сөйлейді.

Мәжіліс қорытынды шығаруға ойысады.

Нұрышев: «Абайдың бұл өлеңдерінің мұндай дәрежеге көтерілуінің себебі, ол тұпнұсқадағы автордың идеясын пайдаланған. Абайдың кейбір аударма өлеңдері бар, онда Лермонтовтың көзқарасының ықпалымен Абай өзінің туындыларынан да да биік деңгейге көтерілген.

Әуезов: Мұны үйрену дейді. Ол өте дұрыс.

С.Нұрышев: Бұл – орыс әдебиетінің ықпалы неден көрінді деген тура бізге керекті мәселенің бір саласы. Қаныш Имантайұлы Ғылым академиясының біріккен президиумында біге берген нұсқауында: осы талқылаудың қорытындысы бойынша Абайтану» туралы барлық мәселенің шешімінің жобасын 1-шілдеге дейін Президиумға әкеп беріңдер деген. Алайда ол шешімді 15 шілдеге дейін созатын болса, онда бұл мәселе күзге ысырылып қалады. Ал кім де кім бұл мәселенің күзге қалғанын қаласа, ол адамның шешімді аяқсыз қалдыруға тырысқаны, сондыықтан да ол адам бұл мәселенің созыла беруін табандап талап ететін болады. Менің ойымша, Ғылым академиясының біріккен президиумындағы басшылыққа алу керек. Ал абайтану бойынша талқының қорытындысы бойынша әрі қарай жұмыс істей беруі мүмкін. Қаныш Имантайұлы шешімнің жобасын 1-шілдеге дейін беруді тапсырған. Қаныш Имантайұлы: «Саяси шапкасын кигізіп беріңдер»,– деген болатын. Соның ішінде мектеп мәселесі мен Мұхамедхановтың диссертациясы және тағы да бірқатар мәселелер туралы шешім анық көрсетілуі тиіс деген.

М.Әуезов: Мен де ол мәселені комиссия шешсін деп отырмын.

С.Нұрышев: (Әріпті, Көкбайды) хрестоматияға қосу керек пе? Комиссия: мына шығармалары хрестоматияға қосылсын, мына шығармалары қосылмасын – деп айта ала ма? – Бұл алдағы зерттеулердің міндеті. Олардың көзін жоғалтсын деп кім айтты? Көкбайдың архивінің көзі жойылсын деп кім айтты?. Мәселе, Біздің мектептерде дәріс ретінде өтіліп, Абайдың шығармашылығын дұрыс игеруде үлкен идеологиялық зиян келтірген ақындық мектептің антимаркстік-идеологиялық бағытын әшкерелеуде. Міне, шешетін мәселе осы. Беделді мүшелерден құрылған комиссия аса жауапкершілікпен қатаң түрде қарап, мұндай құбылыс қалай пайда болды деген сұрақтың жауабын анықтау үшін осы мәселелердің барлығын саяси тұрғыдан жүйеге түсіріп, теориялық тұрғыдан кеңейтіле талдануы тиіс. Бұл зиянды теория жиырма жыл бойы қалай мектептерде оқылып жүр, бұл жалған теорияны ойлап тапқан кім, оны таратып жүрген кім, әлі де сол танымды ұстанып, насихаттап жүрген әдебиеттанушы ғалымдар кімдер?

Міне, менің ойымша, комиссия осы мәселені нақты шешуге дәл қазірден бастап айналысуы керек. С.Мұқановтың: Абай мектебі шәкірттерінің шығармаларын орыс тіліне аудартып, содан кейін комиссияда талқыға салайық дегеннің астарын Мүсірепов пен Уәлиев жолдастар түсіне алмай-ақ отыр. Оның мәнісі – ескі, жалған идеяны қалдырайық, сол идеяны жалғастыру үшін жаңа бір әдісін табайық – дегенге әкеп тірейді».

Бұл арада С.Нұрышев Қаныш Сәтбаевқа сүйеніп: «шешімге келеміз» – деп бұйрық райда түйіп тастап, жеки сөйлеу арқылы Әуезовті халық жауы ретінде әшкерелеу туралы ұсынысты қаулыға кіргізуге тырысып отыр. Шешім кейінге қалдырылса, мәселенің басқаша бет бұрып кетуі мүмкін. Абайдың ақындық мектебінің авторы кім? Әрине, Әуезов. Ендеше, соны қаулыға кіргіз, сөйтіп, соттатып жіберейік деген емеуірін. Қауіпсіздік комитетінің тапсырмасы да, күткені де, Қ.Мұхамедхановты тұтқындап: «Қалайда Әуезовті әшкерелеп бер», – деп (Қ.Мұхамедханов) бопсаға салып жатқан тұсы да осы күндер еді. Әуезов те жандәрмен сұрақ қойып үлгереді:

«М.Әуезов: Жаңа ғана сенің өзің зерттеуді жалғастыру керек дедің емес пе?

С.Нұрышев: Зерттеу керек, бірақ ол үшін Ақылбай, Әріп сияқты қарабайыр ақындармен Фадеевтің басын ауыртудың қажеті жоқ. Мәселе оларда емес, олардың шығармаларын дұрыс бағытта талдауда. Міне, солай жұмыс істеу керек.

Ғ.Мұстафин: Аға (халықтың – Т.Ж.) әдебиеттанушыларынан үлгі алайық. Александр Сергеевич Пушкиннің жасы Абайдан үлкен емес пе. Орыс әдебиеті де жас қазақ әдебиетіне қарағанда әлдеқайда көне, бірақ ұлы Пушкиннің еңбектері туралы орыс әдебиеттанушылары мұндай дау көтеріп жатқан жоқ қой, Мұқанов: Абай мектебі деп емес, Абайдың айналасындағы ақындар – деген атауды алайық дейді. Егерде орыс әдебиетіне сүйене отырып тағы бір шолып өтсек, мұндай бағыттағы еңбектерді таба алмаймыз. Қырқыншы жылға дейін, ұлы отан соғысына дейін Пушкиннің шығармашылығы туралы пікір таластары болған. Ол орыс топырағынан нәр алды ма, әлде Батыс Еуропа әдебиетінің ықпалы болды ма?Соның ішінде Байронның Пушкинге, Лермонтовқа әсері тиді ме? – деген... Мысалы, А.С.Пушкинді 1920 жылы жазған атақты «Ода» өлеңі үшін патшалық үкімет қуғынға ұшыратты, патшалық аракчеевтік реакция декабристерді қуғындады,ал оларды Пушкиннің шәкірттері деген жоқ қой. Әрбір қоғамдық көзқарас, қоғамдық құрылым өзінің таланттарын, өзінің өкілдерін алға шығарады, алайда олардың барлығын ақынның бір мектебіне тіркеуге болмайды ғой, бұл Абайдың беделіне нұқсан келтірмейді. Сондықтан да Абайдың ақындық мектебін және оның Ақылбай, Әріп, Көкбай, Мағауия сияқты шәкірттерін айта отырып, бұл мәселені кейінге қалдырмай, күн тәртіне қоя отырып, шешуіміз керек.

Қаныш Имантайұлы комиссия құруды ұсыныпты. Комиссия құрып, жұмыс істеп, пікір алысуды қостаймын. Мен Нұрышевтің ұсынысымен келісемін. Абайдың ұлылығын дәріптеу үшін біреуіне екіншісі бөгет жасамайды. Бірінші шілдеге дейін (Абай мұражайына – Т.Ж.) лайықты бір адамды жіберейік, комиссия да жұмыс істей берсін, Ғылым Ауадемиясының президиумына ұсыныс жасау кезінде тиісті адамдар қатыса алатындай болсын.

Қ.Жармағамбетов: Мұқановтың бұрын Абайдың шәкірттерінің қатарында аталып келген 4 шәкірттің шығармашылығын түбегейлеп зерттейік деген ұсынысына келсек, онда шығармаларының 99,99 пайызы ислам дінін насихаттаған Көкбай туралы мәселе анық, оны талқылауға салмаймыз. Көкбайды Абайдың мектебінің қатарына жаңсақ қосылған деп есептеу керек. Ал Әріпке келсек, оған тереңдеп көз жеткізгіміз келсе, онда мәскеулік жолдастардың келгенін күтпей-ақ қояйық, комиссияның бірнеше мүшесіне тапсырайық, олар Әріптің шығармалары туралы пікірін айтсын.

Қ.Жұмалиев: Мен қарап шығайын.

Қ.Жармағамбетов: Егерде талас туа қалған жағдайда біз өзіміз нақты шешім қабылдайтын боламыз. Оны, мысалы, Мүсірепов жолдасқа, Әбішев пен Т.Ысқақовқа тапсыруға болар еді, сөйтіп, комиссияның келесі отырысында нақты ұсыныстарын айтсын.

Мүсірепов: Бұл сонша шұғыл емес қой.

Қ.Жармағамбетов: Тіпті шұғыл бомаған күннің өзінде, бұл екі ақынның шығармаларын (Ақылбай мен Мағауия) сандықтың түбінде жасырып қалуға болмайды.

Мүсірепов: Менде екі түрлі ұсыныс бар. Бірінші ұсыныс – Абайтану туралы талқы осымен аяқталды деп есептелсін. Екінші, ұсыныстарды хатқа түсіру үшін арнайы топ құрылсын. Әйтпесе бәрі бос сөз боп шығады.

Мұқанов: Мен бұл мәселені анықтағым келеді. Абайтанудың талқысы аяқталды дейсің бе, онда Абай мектебі мәселесі қайда қалады?

Әуезов: Әңгіме ақындық мектеп туралы болып отыр.

Мұқанов: Жекелеген адамдар Әріп пен Ақылбайдың шығармаларымен танысып шықсын дегеніміз қайда қалады?

(Орыннан дауыс): Бұл мәселемен комиссия емес, комиссияның жеке бір мүшелері айналыссын.

Жұмалиев: Абай мектебіне қатысты нақты анықтама беруге ешкім де қарсы шықпайды, тек бұл мәселеге қай бағыттан келу керек. Оған қорғалған диссертацияны да қосу керек. Енді Әріп пен Ақылбайдың шығармалары туралы: онымен айналысатын адамдарды бөлейік, олар екі-үш күнде танысып шығып, комиссияға ұсыныс жасасын, содан кейін ол жобаның дұрыс-бұрыстығын комиссия шешсін.

Мұқанов: Әріп те, Ақылбай да менің жеке басымның жауы емес екенін баяндамамда айттым. Мен оларға өзгелермен бірдей қараймын, алайда менің баяндамамдағы дәлелді деректерге ешкім де қарсы шыға алған жоқ. Бізде Кенесары туралы талқылау өтті. Басында үлкен-үлкен саяси айыптар тағылды, содан кейін жалпақшешейлік таныттық. Ол биыл басымызға тиіп отыр. Осындай жалпақшешейлікті кейбіреулер осы мәжілісте де көрсетіп отыр. Сіздердің әр қайсыларыңыз тыңдағанда риза боласыздар да, алайда осы Абай мектебі мәселесі жиырма жылдан бері ұсынылып келеді, әр қайсыларыңыз саяси жақтан сауатты адамдарсыздар, мен бұл арада нақты Әуезовті, не басқаларды мекзеп отырғамын жоқ, тағы да алдыңғы талқының кебін құшып жүрмесін. Мұның саяси зиянды, ғылымға жат екені анық. Мұны қалай сылап, сипаса да жалтарып кете алмайсың, партиялық мәселе – бәрінен жоғары екенін ескеру керек. Осы уақытқа дейін Көкбай (стенограммада Әсен деп жаңылыс жазылған сияқты – Т.Ж.) сияқты дін ұстазын, исламнің мұғалімін және Кенесарының жыршысын айтып келдік, бұлар – жағымды бір жақсылығы жоқ адамдар. Олардың еңбегі, оқуы туралы айтылғандардың барлығы да жалаңаш деректер, одан өзге ақтап аларлық ештеңе де жоқ.

Әуезов: Бұл дұрыс қой. Бірақ та сенің баяндамаң абайтанудағы істелген үлкен жұмыстарды жоққа шығарды, өте ауыр айыптар тағылды. Бәріне, оқулықтарға дейін, басқа ешкім емес, тек Әуезов кінәлі боп шықты.

Нұрышев: Бәрін де қосамыз, Мұқановты да қосамыз.

Мұқанов: Федоровты да, Тимофеевті де қосу керек.

Әуезов: Сенің баяндамаңда: Әуезовтің айыбы Бекмахановтан да сорақы – деген біржақтылық басым болды, осы кеңестің өзінде сөйлеген адамдар да, Сәтбаевтің аталған сөзінде де, бұл қателіктерден басқа,бүкіл ел білетін жетістіктерді де ескермедің. Сенің қорытындыларыңда бұлардың бір де біреуі айтылмады, сыңаржақ кеттің. Сен Әуезовті Бекмахановтан да арғы алыс түкпірге жібердің.

Мүсірепов: Комиссияның ондай шешім шығаратынын сіз қайдан білдіңіз?

Т.Шойынбаев: Қазір абайтану мәселесі жөніндегі шешім шығаратын комиссия құрамын шешейік.

Жұмалиев: Комиссия құрамына Ғабдуллинді, Нұрышевті, Покровскийді ұсынамын, жауапты, мәселеге терең және принципті түрде қарайтын адамдар.

Т.Шойынбаев: Ғылыми кеңесте Абай мектебі мен Мұхамедхановтың диссертациясын бірге қарауды ұсынамын.

Ғабдуллин: Мұхамедхановтың диссертациясын қоспаймыз, ол ғылыми кеңесте жеке талқыланады.

Жұмалиев: Мұхамедхановтың оппоненты болғандықтан ғана Әуезов пен Сильченконы комиссияға қоспау ыңғайсыз.

Жармағамбетов: Мен де солай ойлаймын. Абай мектебі мен Абайдың ғылыми өмірбаяны туралы комиссияның құрамына Ғабдуллин (төраға), Сильченко, Мұқанов, Әуезов және Мүсірепов кірсін.

Т.Шойынбаев: Бұл жөнінде арнайы ғылыми кеңес құрайық, бірлескен ғылыми кеңеске ұсыныс жасасын.

Сильченко: 2-3 күн бұрын Академиядағы талқылауда ашық пікірлер айтылды, ал қазір оның қандай шешім қабылдағанын ешкімде тура айта алмайды. Меніңше комиссия шешеді.

Жармағамбетов: Комиссияның ішінен комиссия құрылмайды. Әр мәселе жөнінде жеке топ құрып, нақты ұсыныстар жасауды соған тапсырамыз.

Ғабдуллин: Абайдың ақындық мектебі мен шәкірттері туралы комиссия мүшелері мыналар...

Мұқанов: Мен ол кезде болмаймын, менің орыныма Нұрышевті қосыңдар.

Ғабдуллин: Нұрышев енгізілді».

Бұл мәжілістің қорытындысы С.Нұрышев пен М.Ғабдуллиннің 1953 жылғы атақты баяндамасымен аяқталды. Пікір қайталаулары болмас үшін біз оны кейінге қалдырдық.

Осы айтыстарды тыңдап отырған аспирант М.Дүйсенов тура сол мәжілстен кейін өзінің «Күнделігіне»:

Шындық та осы шығар, сірә. Дегенмен де тікелей Әуезовке қатысты жағдаймен тағдыры тауқыметке түскен Қ.Мұхамедхановтың кандидаттық диссертациясының қорғауы кезіндегі мына архив құжаттарын назарға ұсынамыз.

Сәбит Мұқанов: «1951 жылы 6 көкек күні Алматыда қорғалған «Абайдың әдебиет мектебі» деген Қайым Мұқамедхановтың диссертациясына Әуезов мақтап пікір айтады, соның ішінде Тұрағұл да мақталып жүр… Әуезов жолдастың Шәкәрім бандит боп өлгеннен кейін де оған мейірімді көзбен қарауы, ең жеңіл тілмен айтқанда ұят… Осындай жолда өлген адамды да 1951 жылға дейін Әуезов жолдастың, оны қуаттап Жиреншин мен Мұхамедханов жолдастың дәріптеуіне қайран қалдым”.

Әрине, Әуезовтің айналасындағы “әдебиетшілерді, ұлтшылдарды” тазартып алған соң, кезек әуелі Әуезовке, содан кейін тура Мұқановтың өзіне келетінін жазушының өзі де кеш түсінді. Өзіндік ойлау жүйесі бар зиялылардың түрмеге қамалуы оларды бұрынғыдан бетер “арқаландырды”. Ғылымда ізі де, еңбегі де, аты да қалмаған С.Нұрышев сияқты қара сүйел жандар Әуезовтің соңына шырақ алып түсіп, барлық жаланы үйіп-төгіп:

“…Жоғарыда келтірілген дәлелдер М. Әуезовтің әдебиеттанушы ретіндегі ұсқынын толық әшкерелеп береді, бұл оның 30 жыл бойы әдебиеттану саласындағы әрекетінің саяси қателіктер мен бұрмалаушылықтан құралатындығын көрсетеді… Өзінің қастандық идеялық позициясын нығайта түсу үшін М. Әуезов қазақ әдебиеттану ғылымына өзінің ғылымға қарсы “концепциясын” сіңіруге тырысты. Осы мақсатқа жету үшін ол “Абайдың әдеби мектебі” туралы Қ. Мұхамедхановтың диссертациясын сондай ұқыптылықпен дайындады, мұнда Әуезовтің өткендегі қателіктері мен қасақана бұрмалаушылық көзқарастары тұжырымды түрде түйінделіп берілген. Диссертация ашық және бүркемеленіп берілген антимарксистік материялдарға сықап тұрған боп шықты. Алайда бұл жолы Әуезовтің жолы болмады. Мұхамедхановқа ғылыми дәреже беруі туралы шешім қабылдаған ғылыми кеңестің ұйғарымы, ал оның иесі халық жауы ретінде әшкереленді. Осы диссертацияның тарихи төңірегінде ұстанған Әуезовтің позициясы оның бет-бейнесін ашып берді. Ол мұндай зиянды жұмыстың идеялық шабыттандырушысы мен жетекшісі ғана болып сөйлеген жоқ, оның нағыз қорғаушысы да болды. М. Әуезов диссертанттың әрі жетекшісі, әрі оппоненті міндетін бірдей атқарды. Ол оны (Қ. Мұхамедхановты – Т. Ж.) Әдебиет және өнер институтының секторында да, институттың ғылыми Кеңесінде де және Қаз ССР Ғылым Академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің біріккен ғылыми Кеңесінде диссертация қорғаған кезінде де жақтап сөйледі. Міне, бұл М. Әуезовтің дәл осы жаулық пиғылдағы диссертацияны дайындағанында және оны сүйреп алып шыққандығында оның жеке басының аса мүдделі болғандығын айтпай-ақ байқатады. М. Әуезов тек қана аса ауыр қателіктері мен бүлдірушілігі үшін ғана айыпты емес, сонымен қатар, дәл осы пиғылының насихатшысы болғандығы үшін де айыпты. Өйткені ол өзінің айналысына ылғи да идеялық тұрғыдан тұрақсыз, саяси көзқарасы соқыр адамдарды топтастырып келді және қазір де топтастырып жүр”, – деп өршелене өрекпіді.

Ал Қажым Жұмалиев диссертацияның қорғалу кезінде:

“Абайдың ақындық мектебі деген жоқ. Ол Әуезовтің айтқаны. Қ. Мұхамедхановтың жазғаны сандырақ. Арандатушы халық жауы ретінде әшкереленсін – (біз стенограмманы жұмсартып келтіріп отырмыз)” – деп екі рет қатарынан үкім шығарды.

Қ. Жұмалиев пен С. Нұрышевтің пікірлерінен Қайымның сескенбеуін өтінген профессор Усанович:

“Жас ғалым, бұл сіздің өміріңіздегі ең жауапты да, бақытты сәт. Күндердің күнінде ондаған ғылым кандидатын дайындаған қартаң тартқан ғалымның бұл сөзін есіңізге алып жүргейсіз, мен сіздің диссертацияңызбен танысып шығып, мынадай жөн сілтеймін: зерттеуіңіз өте құнды, ғылымға қосылған үлкен үлес болып табылады. Тек жасымаңыз, қайтпаңыз” – деп қорғау үстінде батасын берді.

Қазақ ССР Ғылым Академиясы мен Қазақстан Жазушылар одағының Президиумы арнайы қаулы қабылдап:

“1951 жыл көкекте Қазақ ССР Ғылым академиясының гуманитарлық біріккен ғылыми кеңесі Қ.Мұхамедхановтың “Абайдың әдеби мектебі туралы” деген саяси зиянды диссертациясын қабылдап, оны қорғауды жүзеге асырды. Бұл диссертацияда Совет өкіметі дәуіріне дейін өмір сүріп, оның бас жауларына айналған буржуазияшыл-ұлтшылдар да Абайдың “шәкірттері” деп мадақталады” – деп бағаланып, Қайымның ғылым кандидаты атағы алынып тасталды.

1951 жылы 11 желтоқсанда Жазушылар Одағының мүшелігінен шығарылып, ісі тергеуге берілді.

Сонымен, жалпылама әшкерелеудің дабылы даңғараға ұласты. «Жау мен даудың» атойын бастап берген бұл жыл (1951) 26 желтоқсандағы «Қазақстан К(б)П УІІІ пленумының қараларының орындалу барысы және Қазақстан К(б)П сьезінің көркем әдебиет саласындағы қаулыларын жүзеге асыру шаралары» атты жазушылар Одағының Ү пленумымен аяқталды. Бас баяндаманы, әрине, тағы да Қайнекей Жармағамбетов жасады. Ол бір жарым сағатқа созылды. Бұдан кейін тақыстанған тәсіл бойынша кезек-кезегімен шыққан шешендер кезекті «өрескел саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшыларды» әшкерелеуге кірісті. Біз осы бір кезеңдегі зиялы қауымның санасын билеген психологиялық үрей мен тобырлық жанталасты көрсету үшін мәжілісхаттың мазмұнын қысқаша үзінділермен баяндап беруді орынды санадық. Сонымен, Қ.Жармағамбетовтің баяндамасы қазақ әдебиетіндегі жарық көрген шығармаларды атап өтуден басталады да саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшыларға, реакциялық идеялар мене орыс халқына қарсы жаулыққа қарай ойысады. Әрине, оның «бісмілласы» М.Әуезовтің «идеологиялық-саяси қылмыстарын» санап беруден басталды.

Қ.Жармағамбетов: «М.Әуезовтің шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі ұлтшыл қетеліктері кеңестік Қазақстанның барлық жұртшылығына мәлім. Ол мәселе жазушылардың өзарасында 1932 жылы талқыланған болатын, сондай-ақ М.Әуезовтің еңбектерінде соңғы жылдары жіберген ұлтшылдық қателіктері Шаяхметов жолдастың 1947 жылғы Алматы қаласының зиялыларының жиналысындағы және Қазақстан К(б)П УІІІ пленумында сөйлеген сөздерінде бірнеше рет атап көрсетілді. Абайдың шығармашылығы туралы оның 1934, 1940, 1945 жылдары жарияланған мақалаларында М.Әуезов Абайдың әдеби мектебі болды-мыс деген жалған ғылыми теория ұсынды, онымен қоймай, Абайдың шәкірттерінің қатарына Шәкерім Құдайбердиев, Тұраш Құнанбаев, панисламисшіл Көкбай Жанатаевт, Әсет Найманбаев сияқты контрреволюцияшыл-ұлтшылдарды қосты. Әуезовтің ғылымға қарсы, лениндік ілімге қарсы Әуезовтің бұл тұжырымдары оның редакциялық жетекшілігімен 1948 жылы шыққан «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томынан орын алды. Көріп отырғандарыңыздай, Әузовтің алашордадағы қайраткерлігімен тікелей терең тамырласып жатқан оның ғылымға қарсы ұлтшыл тұжырымдары қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде жүйелі көзқарас ретінде жүзеге асты.