«Александр Александрович Фадеев

Иә, басына қауіп төніп, шынымен де құмығып жүргені, алас ұру мен үрей қатар билеген, түрмеден жүрегі шайлыққан, абыройлы жасында абұйырлы өткен өмірінің қапаста аяқталатынына алаңдаған шерлі көңілдің қамығулы күйі аңғарылады. Сәбит Мұқановты шығармашылық жарысқа шақырған көтеріңкі екпін басылған. Бальзактың шегірен былғарысы сияқты көнек өмірдің көні кеуіп, шындап қусырыла бастағаны аңғарылады. Соншама апшысын қуырған қандай жағдай?

Ең қауіпті, ең ауыр, ең шындыққа жақын айыптаулардан аман құтылған Мұхтар Әуезов эпос туралы пікір талқысы тұсында неге сонша мазасызданып, қамығып, өзін өзі ерікті қуғынға түсіріп, Мәскеуге барып шағынады? Эпос туралы пікірлерінің кеңес өкіметіне қарсы қастандық әсері соншама күшті ме еді? Әлде М.Ғабдуллиннің, Смирнованың, С.Нұрышевтің шығарған үкімі сондай пәрменді ме еді? Марқұм Мәлік Ғабдуллин өзінің фольклор туралы дәрісінің тең жартысын осы жағдайды түсіндіріп беруге арнаушы еді. Екі қолын кеудесіне айқастырып алып толғана айтқанда өне бойымыз шымырлай отырып тыңдаушы едік.

«Правданың» мақаласын, барлық жазушы жұртшылығымен бірге, мен де партия мен совет халқының обьективтік сыншылдықты, әділ талапты танытқан үні деп білемін. Ол мақала Қазақ совет әдебиетінің идея жағынан таза боп, сапалы боп өсуін ойлаған Ленин-Сталин партиясының қамқорлығын көрсетті. Қазақтың жас совет әдебиетін лениндік-сталиндік ғылымға жат салт-санадан, бағыттардан сақтауға тырысады.

Осымен қатар сол мақаланы менің өзіме де көмек етуді мақсат еткен, мендей қазақ, совет жазушысына да қамқорлық ойлаған деп бағалаймын. Мен сияқты совет қайраткері, халықпен, Ленин-Сталин партиясының сенімі мен құрметін, өз еңбегімен және әлеуметтік мінезімен дұрыстап ақтай білсін дегенді аңғартады.

Негізді, салмақты сөзбен менің қателерімді өзіме танытқысы келген партиялық әділ сыннан еңбектерімде мен сабақ ала білуге міндеттімін. Ол сын, менің еңбегімді халық үшін пайдалырақ, бағалырақ ету талабымен айтылған, идеялық-саясаттық әралуан олқылық пен қателіқтен сол еңбектің сау болуын ойлаған сын деп түсінемін.

Біздің тіршіліктің бар саласына және бар майдандағы адамдарға бет-ажарына қарамай айтылатын сын мен өзара сын бар. Оны халқымыздың, Отанымыздың ұлы оқытушысы және тәрбиешісі Ленин – Сталин партиясы қайратты даналықпен қолданады. Менің өзіме бұдан бұрын да пайдалы, бағалы әсері болған сондайлық сынды мен аса зор бағалаймын. Өзімнің жазушы болып қалыптануымда, совет қайраткері болуымда Коммунистік партия мен Советтік Отанның тәрбиелік әсерін жақсы ықпалын көре отырып өскенмін. Сол үшін өзімді оларға моральдық, өмірлік қарыздармын деп санаймын.

Осы жайларды қабылдаумен қатар «Правданың» мақаласында көрсетілген менің шығармамдағы сыналған нақтылы фактыларды ұғыну жөнімде, сол мақалада көрсетілген жайларға қосымша фактыларды да айтпақпын. Жұртшылықтың әділ талабы менен күткеніне орай өзімді салт-сана майданының жауапты қайраткері деп біле отырып жауап бермекпін. Бұл жайды совет жазушысы есебіндегі қарызым деп білемін. Әсіресе жазушылардың сөзіне, бұрын ешбір тарихтарда болмаған қалыпта, партия мен халықтың берген салмағы мен мәнін, беделі мен қуатын, бейілі мен құрметін есте тұтамын.

Кейбір шірік, орасан, зиянды жайларды сынап серпіп тастаумен қатар менің атыммен байланысты кейбір әдебиет фактыларын оқушыларға айрықша ескерте атаймын. Бұлар – идеялық қателігі бар шығармалар болғандықтан ең нашар шығарма, көркемдігі жоқ шығарма деп санаймын. Ал ғылымдық еңбектерімнің сондайларын идеялық құнсыз, залалды, шығармалар деймін.

Өткендегі осындайлық қателерімді мансұқ етуім арқылы оқушылар алдындағы өз жауаптылығымды ендігі еңбектерімде тереңдеп түсінбекпін. Соииалистік қоғамның көмегі мен керегіне жарап келген бұрынғы еңбектеріме қосымша жаңа шығармалар туғызуға барлық ой қуатымды, өнерім мен қайратымды түгел жұмсауға талпынамын. Сонымен Отан алдындағы совет жазушысы деген атқа сай зор қарызымды ақтамақпын.

Осы аталған жайлардан соң З.Кедринаның «Правда» мақаласында сыналған менің жайымдағы кітабына оралайын. Бұл еңбекті мен өзімнің де, қазақ совет әдебиетінің де пайдамызға арналып жазылған кітап деп танымаймын. Жазушы мен оның шығармасына және негізгі қоғамдық сынға, біздің заман қойып отырған талаптарға бірде-бір жауап бере алатын кітап бұл емес.

Кітап толған мадақтау мен әсірелей мақтаулар. «Правданың» мақаласы өте әділ түрде атап отырған сол кітаптың ең негізгі міндеті болған жайға да жауаптар жоқ. «Правда» мақаласында: «М.Әуезов өзге басқа барлық совет жазушылары тәрізді мадақтау мен қошеметті күтпейді, ол өзінің табысы мен жетіспегендігін айтатын негізгі әділ сынды тосады» делінген.

З.Кедринаның өзі зертттеген жазушыны оның замандастарынан өзге жазушылар тобынан даралап бөліп, аспандатуы сорақылық. Әсіресе бір жазушыны өзге жазушылардан асыра мақтау жолында көңілдестік, семьяшылдықты қолдану, әсіресе татымсыз айыпты, залалды мінез.

З.Кедрина кітабы жөніндегі менің айыбым өзімнің творчеством жөніндегі оның сөздеріне, қорытындыларына, тенденцияларына әділ сыншылық, қатал талап ретінен қарай алмадым.

«Правданың» мақаласында менің Абай жөніндегі романдарымның да кемшіліктері аталғандықтан сол кітаптарға әсер еткен өзімнің тарихтық түсініктерімдегі бір қателік комплексті арнап атап өтпекпін. Бұл жай бірінші Кенесары Қасымов қозғалысына байланысты мәселеде. Екінші Абай мектебі дейтін мәселеде және үшінші осы аталағандарға жалғас патриархалдық-феодалдық салт-сананың кейбір адамдарын дәріптеу мәселесінде айқын байқалған еді. Осы бір топ мәселелердің ішінде өзі көбірек таратылып жазылған тақырып болғандықтан «Абай мектебі» деген мәселенің романға өткен ауыртпалық дертті әсері әсіресе көбірек болды.

Абайдың ақындық мектебі бар деген өзімнің көптен келе жатқан кейін анықталған аса теріс бір түсініктерім бойынша мен «Абай» романына жалғастыра «Ақын аға» деген кітап жаздым. Осы кітапта романның жағымды адамының бірі етіп Абайдың жақын досы етіп, оның озғын ойларын тұтынушы етіп, Көкбай деген реакцияшыл кертарпа ақынды бейнеледім. Ал Көкбай қазақтың еңбекші халқының қасдұспаны болған Кенесары Қасымов жайында мадақтап поэма жазған ақын еді.

1951 жылы «Правданың» «Қазақстан тарихы мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан сынау» деген мақаласы Кенесары қозғалысының қазақ еңбекші халқына жау мазмұнын әшкереледі. Оны мадақтаушы буржуазиялық-ұлтшыл тарихшыларды таңбалады. Осының артынан Қазақстан Ғылым академиясы мен Жазушылар Одағы бірігіп «Абайды тану» жөнінде дискуссия ұйымдастырды да, сол дискуссияға қортынды жасады. Осы саналған жайлардың барлығы «Ақын аға» романындағы менің қателік, залалды түсініктерімді түгелімен қайта қарап түзеуіме себеп боллы.

«Абай мектебі» жөніндегі өз қателерімді тереңдеп ұғыну нәтижесінде ғана мен романымды қайтадан көп өзгертіп жаздым. 1951 жыллы «Знамя» журналында «Абай жолы» деп жаңадан ат қойып, жаңадан түзеп жазып шыққан сол романыма сегіз баспа табақтай түзетулер кіргіздім. Осы соңғы кітапта Абайдың Кенесары қозғалысына да және ол жайында поэма жазушы Көкбайға да қатты сынын айтқыздым. Абай Көкбай мен Кенесарыны Жирене сынаған уақытында әсіресе олардың Россияға жаулығын әшкерелейді. Өзінің қараңғылық қорлықта жүрген елінің бар үміті, бақытты болашағы тек Россиямен достық арқасында ғана туатынын ойлап отырып жаңағыларды айыптайды.

«Ақын аға» романында жаңағы аталғандай өрескел қателіктер болғандықтан мен сол кітабымды ұлы ақынның қасиетіне сай шығарма деп танымаймын. Ол кітапты солайша мансұқ етіп, оның орнына оқушы жұртшылыққа Абайды тану жөнінде жіберген қателерім турасындағы партиялық сынды ескеріп отырып жазған «Абай жолы» атты романды ұсынамын. Осы айтылғанға байланысты сол «Абай мектебі» дейтұғын мәселенің жөніндегі өз қателерімнің тамырын ашу қажет деп білемін. Бұл мәселе 1933 жылдан бері қарай Абайды тану жөнінде менің сыңаржақ сипаттап келе жатқан бір қателігім боп келді.

Абайдың өмірбаяны мен бұрын жарияланбаған шығармаларын Абай өлгеннен кейін көптен соң жыйнауға кірісіп жүргенімде мен талай Көкбай сияқты кісілердің ауызша әңгімелері мен естегілерін сынамай қабылдай беріппін. Өз уақытында олар айтқан жайларды қатал сынап, өздігіммен дұрыс байлау жасай алмаппын. Көкбайдың өзін Абайдың шәкіртімін деп айтқанына сенумен бірге, сол Көкбаймен және соған ұқсаған Абай замандастарының шығармаларындағы, салт-санасындағы халыққа қарсы реакциялық, жат жайларды түгел аңдамаппын.

Сол Көкбай алуандас кейбір адамдар жөніндегі менің теріс түсінігім 1939 жылы мен жариялаған Абайдың өмірбаянына да араласты. Және «Правданың» 30 январьдағы мақаласында дұрыс көрсетілгендей осы жай Абай шығармаларын орысшаға аударып бастыруда орын алып және кейбір жалған «шәкірттерді» менің орынсыз бағалауыма әкеп соқты. Осы жай және де сондай тақырыптарға жазылған кейбір жұмыстарға менің берген баға-рецензияларымда да орын алды.

Абайдың өмірі мен еңбегін сипаттаған менің романдарымның ішінде Қазақстандағы әдебиет тану ғылымында кең орын алған сорақы теория бірыңғай ағымның да әсер еткені болды. Сондың салдарынан «Абай» романының алғашқы тарауында кертартпа ақын Бұхар, Шортанбайлар орынсыз аталады. Бұл жөндегі менің қатем әсіресе кертартпа ақын Дулатты мадақтау жөнінде аса тереңдей түсті. Ешкімнің өмірбаянына сүйенбей менің өз жанымнан жазылған халықтық санасы бар жағымды ақын бейнесін жасап едім, сол өз, хиялыммен жасаған жағымды бейнеге мен Дулаттың атын бердім. Бұл тұста оқу құралдарында, жеке баспаларда орынсыз мадақталып жүрген жалған халық ақыны делінген Дулаттың атына мен орынсыз құрмет көрсетіппін.

Соның салдарынан әдебиет зерттеушісі есебінде мен қабылдаған буржуазиялық объективтік бірыңғай ағым жүйесі осы тұста «Абай» романының да бір тарауына теріс әсер етті.

Ал Абай жайындағы менің романдарым он екі жыл бойында менің ой-санамның бар күшін салып тудырған белгілі дәуірде өмірлік тақырыбым есепті шығармалар еді. «Правданың» мақаласында бұл жайдан ескертілгеніндей ол романдарда мен өзімнің бұрынғы көзқарастарымның бәрін де өте терең салмақты түрде қайта сынап жазып ем. Қазақ халқының тарихын маркстік-лениндік тұрғыдан түсінуге өзімнің жаңа идеялық-саясаттық ең қадірлі, барынша асыл ойларымды танытуда осы еңбектерге ерекше зер салған едім.

Осылайша ұғылған советтік оқушылар, осылайша бағалаған «Абай» романы өзінің бар мүддесі мен барлық негізгі идеясы және күрделі сюжеттік тартысымен түгел дүниесімен жаңалықтың ескілікпен алысуына арналған-ды.

Және сол алыс, тартыс жиырма-отыз жыл бойына созыла отырғанда тарихтың жағынан дәлелденуде, баяндалуда диалектикалық процесті сталиндік түсінік бойынша көрсеткен деп түсінемін. Нақтылап айтқанда бұл жай жаңалықты біртіндеп өсіп, күшейіп бара жатқан Абай бейнесін де көрсетсе, ескілікті әуелде тұғырында мықты отырғанмен тозуға, жоғалуға, жойылуға үкімі шығарылған Құнанбай бейнесінде, Абайдың әкесі бейнесінде суреттелген. Осындай тарихтық елеулі екі адамды біріне бірін қарсы қойып алу кездейсоқ еместі. Бұл «Абай» романы мен кейінгі романдардың да идеялық көркемдік мазмұнындағы ең соқталы арқаудың, бар үлкен арқалықтың өзі болатын.

Осы аталған өзімнің негізгі еңбектерімде Құнанбайдың және оның салт-сана жөніндегі туыстары болған арғы-бергі дәуірдің құнанбайшықтарын әшкереледім. Сонымен тек патриархалдық-фиодалдық салт-санаға өкім шығармай панисламизм, пантуркизм және сол шақта туып келе жатқан реакцияшыл буржуазиялық-ұлтшылдыққа да әшкерелеп үкім айтуға тырыстым. Ал «Абай» романында Абай бейнесінде, «Абай жолы» романында оның жас серіктері – Әбіш, Дәрмендер бейнесінде қазақ пен орыс халқының достық идеясын танытуға тырыстым. Еңбекші қазақ халқына жарық дүние тек қана орыс мәдениетіне қол арту арқылы ғана болатынын айттым. Ескілікті дәріптеуші консервативтік реакцияшыл санашылдардың барлық топтарын айыптап көрсетуге тырыстым.

Осы аталған еңбектерімде және өзімнің де ұлтшылдық қалыптағы қателерім мен кемшіліктерімді айыптадым да сол өткен заманды дәріптеген өзімнің бұрынғы бірнеше пьесаларым, әңгімелерім, повестерімді де сынап өттім. Осы себепті әсіресе ең салмақты және менің идеялық-саясаттық дұрыс көзқарасымды ең толық, ең айқын көрсететін шығармаларыма әдебиетшілдік-зерттеушілік қателерімнің әсер еткен («Ақын аға» романы сияқты және «Абай» романының кейбір беттері сияқты) ерекше күйінемін.

Өзімнің Абай жөніндегі еңбектеріммен байланысты бір топ мәселелерді сынап өту нәтижесінде өзімнің ендігі қарызым деп білетінім Абай жайындағы шығармаларымды ерекше зер салып, негізгі түрде қадағалап қайта қарап өтуім керек және қажет тұстарымда қайта түзеп жазуым шарт. Бұл жөндегі міндеттерімді романдардың қайта басылу қарсаңында орындамақпын. Және де Абай жөніндегі романдарымның соңғы кітабы «Абай жолы» романының екінші кітабын идеялық көркемдік жағынан мінсіз толық етіп аяқтауым шарт.

Бұл жөнде сын ретінде Кенесары мен Абайдан бұрынғы дәуір ақындарын көрсетудегі талаптардан басқа абайдың өзінің төңірегінде болған Көкбай, Шұбар тағы басқалар сияқты адамдардың бейнесін сипаттауды да қатты зер салып, қайта қарап өтпекпін. Бұрынғыдан да әшкерелей түсіп, олар жайынан қатал үкім шығарып, Абайдың жасырын жаулары етіп суреттеуім шарт. Абайдың тірісінде оған жасырын жау боп, ал ол өлген соң ұлы ақын жолының жауы боп және еңбекші қазақ халқының жауы боп шыққан феодалшыл-байшыл, буржуазиялық-ұлтшылдардың жаулық әрекеттерін аша көрсетуім шарт.

«Правданың» мақаласында менің қазақша, орысша жазған мақала, зерттеулерімде буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы қателіктер барлығы айтылған. Бұлардың саны ол мақалалада көрсетілгеннен гөрі көбірек. Солардың кейбіреулері туралы «Правданың», «Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақаласын 1951 жылы талкылау тұсында мен өзімнің ілгергі, соңғы қателерім деп атап өткемді. Әдебиет танудағы өз қателерімді мойындап, Қазақстан Ғылым академиясының жиналысында жазушылар Одағының жиналысында, Тіл Әдебиет Институтында және де Алматының интеллигенциясының қалалық жалпы жиналысында сөйлегемін. Сол жиналыстарда және республикалық баспасөз жүзінде менің қателеріме арналған әділ сындар айтылғаны есімде. Және Қазақстан партия Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында, онан соң Ү-ҮІ партия сьезінде жасалған Шаяхметов жолдастың баяндамаларында менің идеялық-саясаттық өрескел қателерім туралы әділ сын айтылғаны және де есімде.

Бұл жолғы сөзде жеке зерттеулерімдегі қателіктерді нақтылап теріп айтуға мүмкіншілік болмағандықтан, сол бір топ жұмыстарымда түгел байқалатын бір жалпы негізгі жайлы айрықша атап өтпекпін. Ол айтпағым: әдебиет тану ғылымына мен маркстік-лениндік методология жағынан толық құралданбай келіп араластым. Шамасы отыз жылдан артық уақыт бойында өте көп мақала, пікірлер, зерттеулерді өз өмірімнің әркезінде жаза жүргемін. Кейбір жайлардан бұрын баспа жүзінде бірінші рет ең алғаш мәселе көтеріп жазғандарым да бар. Қазір айқын байқағаным бойынша 1932 жылға дейін менде болған буржуаздық-ұлтшылдық идеялардан кейін мен творчеством идеям жөнінде кіналап бастартсам да бірақ бертінде де көп уақытқа шейін совет ғылымының сара жолын айқын меңгере алмадым. Совет ғылымының табысы екен деп 1948-1950 жылларға дейін советтік жоғары оқу орындарының әдебиеттік бөлімдерінде оқу программасы, оқу кітабы, оқу құралы боп келген, өздерінің қателігі, идеялық-методологиялық терістігі мол шығармаларды санап жүрдім. Осылардың ішінде жалған ғылымдық, космополиттік Веселовский жүйесі, Н.Я.Маррдың жалған ғылымы және буржуаздық-абъективтік бірыңғай ағым жүйесі де болды. Осы соңғы жүйе 1938 жылға дейін Қазақстанда ерекше орын алған реакциялық-буржуаздық бір жүйенің орнына 1939 жылы келді. Жаңағы аталған 1938 жылға шейін дәуірлеген теріс жүйе бойынша қазақтағы барлық ауызша әдебиет ескерткіштері «билер дәуірінің әдебиеті» деп аталды.

Осы жүйеге қарсы 1939 жылдан бастап, барлық ауызша әдебиет үлгілерін түгелімен халықтікі дейтін жүйе орын тепті. «Батырлар» атты жинақ 1939 жылы осындай бағытпен шықты. Осы тұрғыдан орта мектептердің оқу құралдары және ағарту орындарының әдебиет програмдары методикалық хаттары жазылып, басылып тарап жатты. 1940 жылы «Дала жырлары» деген қазақ антологиясына эпос бөліміне арнаған кіріспе сөзді мен де осы тұрғыдан жаздым.

Осы алуандас 1930-1940 жылдардағы өзім жазған мақала, кіріс сөз, рецензияларды еске алу ретінде қазақ әдебиет тарихының бірінші томы деген еңбек жөнінде өз жауаптылығымды айрықша сынға аламын. 1948 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің 1947 жылы «Қазақстан академиясының Тіл Әдебиет Институты жұмысындағы өрескел саяси қателер жөнінде» деген қаулысынан соң осы кітап шыққан еді. Бірақ өзінің соңғы қалпында да бұл көп кісі бірігіп жазған еңбектің бірнеше тараулары бөлімдері өрескел қателігі бар құнсыз боп шықты. Сол томның авторының бірі және редакторы болғандықтан маған бұрынғы көп қателіктерді қайта қарап, толығынан түзеп жазуға мүмкіншілік берілген еді. Бірақ мен өзімнің бұрынғы мақалаларымдағы және өзге көп авторлардың оқу құралдарында жоғары оқу орындарының программаларында, зерттеулерінде кіріспе сөздерінде жеке очерктермен монографияларында болған қателіктерді маркстік-лениндік методология жолымен зерттеп шығу жағын қамтамасыз ете алмадым. Томның зерттемек материалдары арасынан сол кездегі оқу құралдарында, жинақтарда көп тарап жүрген «Орақ, Мамай, Шора» сияқтыларды кіргізбей шығарып тастағаным болса да бар жайды барарына барғыза алмадым. Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозыкөрпештің» кей вариантын және «Қыз Жібекті» онан соң бір топ ертегілер түрін тыңнан сынап тексергеніммен бұл істегендерім жеткіліксіз болды. Және «Қорқыт» жайын тексеруде оны дұрыс бағалап, терістік жасадым. Ал бұл ескерткіш кейін 1951 жылы реакцияшыл шығарма боп сыналды. Қатал сынап талдау әдісін және реакцияшыл феодалдық мазмұндарды әшкерелеп ашу негізін «Қарасай, Қази, Алпамыс» сияқты эпостарға және «Қобландының» Марабай жырлаған феодалдық вариантына қолдана алмадым. Сол әдісті әсіресе өрескел залалды феодалдық-монорхиялық тарихтық жырларға, нақтылап айтқанда қазақ еңбекші халқының қас дұспаны Кенесары мен Наурызбайға солар жайындағы жырларға таратып сынау болмады.

Осылардың орнына бірінші томда бұрынғы оқу құралдарында, жоғары мектеп програмдарында, монографияларда жүрген хан феодал фольклорына берілген жағымды бағалалар молайтылып, бұрынғы қалпынша айтылып отырды.

Қазақ әдебиет тану ғылымындағы салт-саналық қателіктерді сынау маркстік-лениндік тұрғыдан дәлелдеп сынау 1951 жылы «Правдадағы», «Қазақстан тарихының мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақала шыққан соң әсіресе мол өріс алды. Біздің фольклор жөніндегі XIX ғасыр әдебиеті мен Абайды тану жөніндегі қателерімізді анықтау жыл санап, менің де ғылымдық түсініктермен міндеттерімді дұрыстап ұғынуыма себеп болды. Бірақ сол бағыттағы түзетулерді өз лекцияларыма кіргізе жүргенмен, партияның қаулыларына орай боларлық кесек ғылымдық еңбек жазып үлгіре алмадым.

Өзімнің фольклор мен тарихтық тақырыпқа жазушы есебінде және ғылым қызметкері есебінде баруларымды салыстыра келсем қателіктің көбі ғылымдықзерттеу жұмыстарында болғанда, идеялық-тарихтық жағынан дұрысырақ мазмұндарды ашып таныту жазушылық көркемдік шығармаларымда толығырақ, дұрысырақ шыққанын аңғарамын. Бұның себебі салыстыра қарағанда жазушылық еңбекте марксистік диалектиканы дұрысырақ меңгеріп, бұл алуандас еңбекке көбірек маманданғаным, көбірек әзірлігім, дайындығым болғанын себеп қой деп білемін. Осы айтылғанға мысал ретінде өзім жазған «Айман-Шолпан», «Қобланды», «Бекет», «Түнгі сарын», «Еңлік-Кебектің» соңғы варианты және Абай жөніндегі романдарды атауға болады. 1930 жылдарға шейін мен жазған «Хан Кене» сияқты өзім айыптаған пьесаларға жаңағы аталған 1930-1940 жылдар ішінде жазылған шығармалар ұқсамайды. Бұларда феодалдық санаға қарсы халықтық сана немесе таптық, тарихтық озғын ойлар өткен заман оқиғаларын көрсетудегі негізгі бағыт, мақсат болып отырады.

Осы сөзімнін соңғы кезінде тағы бір қажет деп тоқтай кететін мәселем – «Правда» мақаласында көрсетілген негізсіз жікшілдік, семьяшылдық жөнінде, бұндайлық анық татымсыз жиренішті фактының ең ауыр ашшы жағы осындай құнсыз, болымсыз әлекке түсу біздің өзімізге жазушыларға бәрінен залалды. Жікшілдік кей кездерде нашар қулықтар туғызады. Соның жетегімен әділетсіздік қиянат, қызғаныш және талай өзге былғаныш аралас келеді. Анығында кісі өз еңбегін қуанышты жарқын жақсы көңілмен істей алмай, іштей ойымен, сөзімен де нашар пиғылдан сау болу шарт.

Сол залалды мінездер әсіресе біздің әдебиеттің өсуіне бөгет болады. Бұндай дертті жағдайда көп нәрселер өзінің лайықты бағасын ала алмайды. Және бәрінен бетері көп сорақы, жат, жаулық жайлар терең тамырына шейін ашылмай жүреді. Семьялық, жалған достық қарым-қатынастарды бүркене отырып, сондай жаманшылықтар жазушылардың сау ортасына шірік қылықтар таратуға тырысып көп жабысып келді.

Бұл мәселеде де өзімнің жауаптылығымды терең сезіну нәтижесінде мен жазушыларды осындай масқаралық күйлерден арылуға бекінгеніме сендіремін. Жұртшылықтың бізді сынаған әділ талабына ден қойып, ендігі еңбекті ұлы Отанымыздың игілігіне арнап, шабытты жарқын жолда творчестволық еркін жарыс жасауға арнайық деймін.

Мұхтар Әуезов

Февраль, 1953

ххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххх
.

Хххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххх(

ххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххх

ххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххх