Дүние бір бесік екен төрбелмелі

Әр замандағы аналарың өмір өткелі қилы кезеңге толы ғой. Анам іс

тігіп отырып, ыңылдап ән салып, па, шіркін, кербез дүние жалған-ай, - деп

әнін аяқтаушы еді. Не болды мама? - деймін. «Е, балам-ай, әншейін, өткен-

кеткен өмір, шіркін, еске түседі де», - дейтін. Сонда сіз де анаңызды

сағынып отырдыңыз ба екен, шіркін-ау?! Сіз ойлайтын ойдың көбін білемін

де ғой: құрлыс, соғыс, төл алу, егіс, кәмпеске, жаугершілік, ашаршылық, т.б.

тақырыптарға бөліп айта берсе, таусылмас аңыз ғой, заманыңыз. Сендердің

замандарың жақсы ғой, балам, күтіп ұстаңдар, дейтінсіз, тек менің қолымда

тұрғандай. Әркез, азды-көпті айтқан әңгімелеріңіз аңыздай есімде. Соғыс

кезінде тылда қалғандардың да өмірі оңай болған жоқ, не жұмыс

жасамадық дейді. Әкемнің Қадым деген апасы жанұясымен Маржанкөлде

тұрады, қызы Кәукіш - дүкенші, мамам - старший по ферме, яғни сауылған

сүттің қою, майлылығын (жирность) анықтап, тартылған сүт, қаймақты

орталыққа жеткізіп, өткізіп отырады.

Күздің қара суық, жаңбырлы кездерінде сиыр сауған әйелдер малмандай

су болып, тоңып та қалады. От-алау (костер) жағып жылындырып, өлең

айтып, көңілдерің көтереді. Сондай отырыста, қолма-қол өлең шығарып:

Қорада сиыр мөңірейді,

Далада боран дүрілдейді.

Үйге барсам отын жоқ, үстім су деп,

Доярка бейшаралар еңірейді.

Жиналып, елдің басы қосылама?!

Қажыған, қайраты кем ғаріп әйел,

Жолаушы жолдасына қосыла ма?!

1944ж.
Ой, айналайын-ау, Құдай көңіліңді көтерсің деп, бірі жылап, бірі күліп,

ризалық білдіреді. Соғыс аяқталып, Жеңіс! - деген хабарды естігенде:

Қолға алып алтын сақа ойнай келдім.

Қызықты, шаттықты той болғаннан соң

Өлеңді екі-ақ ауыз ойлай келдім.

Рас па, бұл соғыстың басылғаны

Жиылып көптің басы қосылғаны.

Қаптаған қара құрттай жауыздардың

Төгіліп қаны судай шашылғаны.

1945 ж.

Әйелдер шулап, көсегің көгерсін деп қуаныштан жылап, баталарын беріп,

шайларыңа сауып алыңдар, тістеріңнен шығармаңдар деп - сүт-қаймақтан

да кезекпен беріп тұрады. Әр кездерде туыстарына да қолқабыс жасап

тұрған. Бірде әкемнің үлкен ағасы Мұқыш, бәйбішесі Нәсен, баласы Кәкен

– бәріміз біргеміз. Ол кезде қызмет жоқ.

Жарамды адамның бәрі егін жинауға шығады (уақытша жұмыс). Егіс

аяқтала шабылған егіннің қалған масағынан астық жинап алу үшін егіс

даласының ешкім бара бермейтін арғы басына қамыстан күркеше тігіп,

келіншектер күндіз тығылып жатып, түнде ай жарығымен қалған

масақтарды алақандарымен үгіп, астық жинаған. «Алақанымыз ойылып

қалған күндер де болды»,-дейтін. Жиналған 2-3 пұт астықты таң

қараңғылығын жамылып, атасы - Мұқыш алып кетіп отырған. Мені

жерошаққа түсіп кетпесін деп, немере ағам Кәкен, өзі шидей боп арқалап

жүреді екен.

Соғыстың қайнап түрған кезі болса керек, «Отанға көмек керек, шаруаға

жарайтын бірде-бір адам үйде отырмасын, жұмыстан қашқандарды ФЗО-ға

жібереді» деген, жергілікті «ұран» шығады. Сонымен ел жаппай жұмысқа

шығады. Шешем Қарабектің Смағұлының әйелі Бәтжан апасымен бірге,

қадақпен өлшеп берген егінді қол орақпен оруға кіріседі. Апасы Сәлкіжан-

ау кішкене дем алайық десе, осы «р-жоқ сөзді қалай тауып алдың деп

күледі екен. Бәтжекеңнің тілі «р»-ға көлмейтін көрінеді. Әбден шаршап,

белі талған кездерде жылайтын көрінеді: «Құдай-ай, ногма ногма» деп, осы

Сәлкіжан-ақ пәле болды ғой деп. Шешем: «Ойбай, жылама, кішкене демала

ғой, сосын нормамызды орындайық, балаларымыз жетім қалып жүрер,

ФЗО-ға алып кетсе», - деп. Сонымен, қадақ қайда, норма (жоспар) қайда,

білмейді, екеуінің білетіні баулап бау-бау астықты ора береді, ора береді.

Бір күні хабар келеді, «ертең пәлен уақытта правлениеде жиылыс,

басқармаға Сәлкен, Бәтжан келсін», - деп. Екеуінде ес жоқ, әне, айттым ғой,

бір пәле бар, нормамыз орындалмаған ғой, демала берген соң», - дейді.

Бәт (Бәтжан)-қайын апасы «құрыдық-ау деп, жылап жүр»,- дейді.

Жиналысқа бармасқа тағы болмайды, екеуі қорқа-қорқа келеді ғой.

Басталған екен, қой ішке кірмей-ақ, осы сырттан естиік бәрібір көретін

жеріміз «пузу» (фзо) болды ғой деп, тыңтыңдап тұрса, екеуінің

фамилиясын естиді. Екеуі нормаларын асыра орындаған, стахановшылар!

— деп, мәдақалап жатыр дейді. Есік жақтағы біреуіне, бар ма өздері, шақыр

депті, байқаған біреуі даладан ертіп кіреді. Ел ду қол соғып қарсы алыпты.

Екеуіне арнап газет (үнжарғы) шығарып, (лозунг) ұран жазып іліп қойылған

екен. Түкке түсіне алмай жеңгем әлі жылап, көзін байламының шетімен

сүртіп қояды дейді, өзі аңқау, нанғыш, баладай еді,- дейді апасын есіне алып.

Сол ақкөңіл апай өмірде бар екенін естіп, біліп, сәлем бере бармақ ойым

бар. Тоқсанның мол ішінде болса керек.

Алла жарылқап,

Соғыс бітті!

Жақсы хабар жетілді,

Ел жүрегі қуаныштан лепірді. (С. Салкен)

Соғыс бітіп, ел мәре-сәре, жер-жерде жеңіс тойы жүріп жатыр. Сондағы

халықтың қуанышын, балам, дәл жеткізу мүмкін емес. Біздің ауылда да той.

Бір додабаға - қатын палуанға (әйелдердің палуан күресі) кім шығады деген

дауыс-жария шықты. Кілем жаюлы, жанжағын қоршаған халық, ешкім

шықпайды. Білмеймін, қуаныштың қызуы ма, білегімді сыбанып, етегімді

беліме қыстырып, тіземді бүгіп, ортаға шығып отыра қалдым, ел ду қол

соқты, басылды.

Ой жаңа келді, менің мұным не, бір дәу қатын шығып, алып соқса

қайттім, деген намыс оты қылаң етті, арқам шымыр етіп, басылды, - дейді

анам. Жаршы айғайлап, бәрекелді-бәрекелді, «кім шығады, кім шығады», -

дейді. Уақыт бітті. Ой, Алла! Бұл әбүйірді қараңыз, ешкімнің шықпағаны.

«Жас кезім ғой» тәп- тәуір денем бар еді, қорықты білем, - дейді анам

күлімсіреп. Сонымен бас бәйгені алып шыға келгенім ғой, - дейді. Бұл

әңгімені естігеннің өзіне қорқып, неге шықтың деймін? Білмеймін жастық

па, қуаныш па, әйтеуір құдай сақтап, алла әбүйір бергенін айтсайшы дейтін.

Анамның бір басына жетерлік ақыңдығы да, әншілігі де, белсенділігі де

бар еді. Тойда айтпаған өлеңді қайда айтамыз деп, шырқата жөнелгенін

талай естігенмін. Әсіресе, «Көшкенде жылқы айдаймын», «Екі жирен»,

«Қарғаш», «Қарға!, «Елім-ай», «Шилі өзен», т.б. көптеген әндер құлаққа

сол кезден сіңген еді.

Дәл сол кездегі ауыл адамдарындай әуелетіп салатын, жиын отырыстарда

қалтқысыз көңілдерімен, қақ-соқсыз қалжыңдасатын, мейіріммен

амандасатын адамдар, көз көрген аға, апалар азайып бара жатқандай.

Шіркін, сол қарапайым ғана жандардың ниеттері адал, еңбекте қоғамшыл,

қолдары шебер, табиғатынан тәлімді, сыршыл да сұлу еді. Сол кезде бала

болсам да, сезінгенімді ойға түйсем, олар өз заманының жақсысы мен

жайсаңын, тау- табиғатын, дана-дарабоздарын қадірлеп, қастерлей білгенін

сезінемін. Жеңгелері өзінен жас болса да: «Қыз-ау, астыңнан ыз өтеді-ау,

жоғары отыр», - деп жататын. Тіліме оралған, мына, Ананың ой мұнын

қағазға түсіргім келді:

Өткен талай ақын, жыршы-жыраулар,

Қабағында өткен күннен қырау бар.

Жүрегі тұнып, анам талай айтушы ед.

Содан болар жүрегінде жылау бар.
Ән салады, мұңлы кейпі, іс қылса,

Аһ ұрады, еске түсе баяғы.

Не көрмедік, - дейді кейде ағыла,

Жүрегінен лықсып шығып базына.

Тіршілік қып, белді шешіп жатпадық.

Былай тұрсын арыстанның өлгені,

«Тірісінің үстінен де аттадық»

Абыроймен елдің сертін ақтадық.

Қолымызды жеткізді деп бақытқа,

Сталинді, Маленковты мақтадық.

Жатпа, - деді, орақ ор деп, жатпадық.

Тілеу тілеп, қуат сұрап Алладан,

Ораза ұстап, намаз оқу жаттадық.

Бұзылса деп, қапас қорған қамауды.

Шын жыласа соқыр көзден жас шығар,

Келді, міне, жан аңсаған қоғамы.

Қарауылда қырағың боп жатайын.

Жалғызым жүр ортасында халқының,

Тілеуіңді тілеп жырға қосайын.

Қарауылға жиі барып қайтамын.

Анам жатқан төрт құлақты мазарды

Бір шаһарды көргендей боп қайтамын!

- деп.

безбендеуі, бәрі-бәрі ойға оралады. Дер кезінде түсініп, бір басына

қолымнан келген бар жақсылықты үйіп-төгіп жасамаған екем деген өкініш

сәтінің де ойға оралар кездері болады екен.

Бір белсенділігін айтайын: Жаңаарқаның 8-ші ауылы - Толағай төрінде

отырған кезіміз (Кеңестің К.Маркс совхозы). Басқарма Шайхин Сатан

ағамыз. Кемелді де келісті адам еді. Жиналыста, орталықтан үлкен баз

салудың реті келіп тұрғанын, колхозшылар түгел бос емес екенін, соған

кімдер көмек береді деп, ортаға салған ғой. Шешем қолын көтеріп; «Біз

көмектесеміз, тегін. Мен бригадир болып осы орталықта бос отырған бүкіл

қатынды жинаймын, кірпішін құямыз, тек, қалайтын кезде ер кісілерден

көмек болсын» - депті. Басқарманың әйелі қайын сіңлі болып келетін

Балбала тәтеміз. Осы қатын «жынды жас баламды не істеймін деп, ұрсып

жүр», - дейді. «Баланы Түрсын бағады» деп, маған да жұмыс тапты. Бие

сауымға босатады, кешкі асты даярлауға қайтарады. Жұмысты қиналып

жүріп істемейтін. Ауыздары ән мен қалжыңда, өсек-аяңсыз өмір кешкен,

аяулы аналар еді. Осы айтқандарымның бел ортасында жүріп, бақытты

дәурен кешкен Балбала (Шайхина) апамыз бүгінде немерелерінің орта-

сында ақжаулықты әже болып отыр. Деніне саулық тілеймін!

Сонымен аз күнде баз бітіп шықты. Сол жылдарда посылкамен іс

мәшине, ақ самаурын жазып алдыратын кез еді. Посылка келген үйде той.

Дастархан жайылып, ән айтылады. Сондағы естіген әндер сазы,

аналарымыздың ашық дауысы әлі жадымда. Олар: арнау, көш-керуен, құда-

жекжат әндерін жиі айтушы еді. Қазірде сол әндерді ешкім айтпайды.

Бүгіндегі айтылып жүрген «Үшқоңыр» әнінің сазын басқа сөзбен айтатын,

ән созыңқылау айтылатын мақамды еді.

(Автор)

қол созуыма талаптандыра отырып, адамгершілікке баулығанын кейін

білдім. Жас балаға оның бәрін топшылау мүмкін емес қой.

Біздің жанұямызда бір дәстүр бар еді. Кешкі тамаққа ертерек қам

жасалатын. Дастархан жиналып болған соң, кешегі кітапты оқуды

жалғастырамыз. «Ал, балам, оқи баста» - дейді. Жетінші майшамның

жарығымен дауыстап кітап оқуға кірісемін. Әрі тез, әрі анық оқуым керек.

Сөйтіп «Полк баласы» деген оқулықтағы шығарманы, өлеңмен жазылған,

мақамға салып, әндетіп оқитын едім. Қазір осы мәтін еш ана тілі

оқулықтарында жоқ. Кітапты оқығанда папам әрдайым мені қолпаштап,

жігерлендіріп: «Әп бәрекелді, тыңдайық, әрі қарай бұл батыр не істер екен»,

деп марқайтып отыратын. Сол кезде оқыған кітабымның бірі - «Мың бір

түн» - қалың бір-ақ кітап болатын. Есімде, Нұғыман батыр жайлы үлкен

әңгіме, болушы еді. кейінгі басылымдардан ол әңгімене көре алмай жүрмін.

Махаббат жайлы тұсына келгенде, жөтелген боп, сырғып өтіп

кететінмін. Осындай үй оқуын жалғастырған, педучилище- де сабақ берген

ұстазым Күлмәш Жүнісқызының еңбегі зор еді, қатесіз тез оқуға үйретті.

Сонымен бізді Абаймен ерте таныстырған да ата-анамыз еді. Анамның

Абай сөзіне құмарлығы сонша, ертеде ірі әріппен басылып шыккан бір өлең

жинағын жастығының астына тығып, ауық-ауық алып, оқып, кітапты сипап

отыратын. Латынша сауаты болған, әрі жиі оқығандықтан ежелемей сол

кітапты ғана жорға оқитын. Жасында Төлеубек ағасымен бірге біраз

Медреседе оқығанды да бар. Әкесі: «Қыз балаға медресе оқуының керегі

жоқ» - деп, рұқсат етпепті. Иә, ол кез, баланың ата-ана сөзін екі етпей

ұғатын дәуірі ғой.

ДҮНИЕДЕГІ ҰЛЫ ЖҮРЕК - АНАНЫҢ ЖҮРЕГІ

(Автор)

Ойшыл В. Гюго: «Дүниеде кіші халық жоқ... Адамның ұлылығы оның

өлшенбейді. Ақылдылық пен ерлік, міне, бір ғана өлшем. Кімде-кім ұлы

өнеге көрсетсе сол ұлы», - дейді. Иә, халқыңның ұлылығын жалпы өмірде

түсініп, түйсінесің. Сол халықтың бір бөлшегі, ақ жауындай нөсерлі,

тамырын тереңге тартар асыл шөп, кейде ерлігі де елене бермейтін асыл

адам, күн кірпікті, аялы алақанды, ақыл мен парасат кеніші, адамзат нәзігі,

жақсы-жаманды да, үлкен-кішіні де бауырластыратын, баласына деген

кіршіксіз таза махаббатқа толы Ұлы жүректі - АНА. Иә, ананың өнегесі

балаға мирас. Кімде-кім өнеге көрсетсе, сол ұлы. Ұлы өнегелі, ұлы жүрек

Ана жүрегі.

...Ақжаулық, арда анашым,

Жүректе мәңгі қаласың.

Тіл-көзден аман болсын деп,

Қорғаныш болған панашым...

Көңілден еш кетпейсің.

Көз алдымда көркің тұр,

Санамнан сәтке өшпейтін

Өміріңе жалғасып,

Өмір - боп мен де келемін.

Байлығымда, бағым боп

Анашым есте жүресің...

(автор)
Иә, анам өмірінің ащысынан әңгіме айтпаса, тәттіні білер ме едім, тәтті

бермесе, ащыны білер ме едім. Ұлылыққа айтар Ұлы сөзім - РАХМЕТ!

Ананың көңіл-пейіліне әр сәби іңкәр, зәру. Ананың лебінен,

тынысынан дүние нәр алады. Сол дүние - өмірдің өзіне, тіршіліктің көзіне

айналары хақ. Өйткені Ана - көңіліміздің падишасы, көкірегіміздің

шамшырағы, санамыздың сәруар сардары. Ана жүрегі — Ұлы жүрек!

Қауымға келмейсің,

Барыңды, нәріңді

Тірлікте бергейсің.

Ғибрат алар артыңда

Сөз қалдырсаң,

Шын бақыт, осыны ұқ,

Мәңгілік өлмейсің».

(Шәкәрім)
Айналайын, ғажайып - Ана, мәңгілік өлмейсің.

Рас, ата-анадан берілген жақсы тәрбие-біздің бақытты қарттығымыз.

Ата-ананың сөзі-ақыл-кеңестің көзі, оны ұға білгеннің жетінші жаны

ашылады, - деген. Сонымен, ой-түйіні:

«Ана сүті бой өсіреді,

Ана тілі ой өсіреді» (м-м)

Адамның бірінші қадірлер жақыны да, бірінші досы да, бірінші ұстазы

–АНА (автор)

Тана сүтімен кірмейді» (м-м)

Адам берер атақтан,

Алла берген абырой мен

Ана сыйлаған бақыт артық! (Б.Т.)

Сүйемін сені туған ел - атамекен,

Абзал анам ғой құ шағы кең.

(Қ Аманжолов).

Жақсы адам елдің - ырысы

Жан ана - жанымның тынысы. (Б.Т.)

Қашанда мәлім маган, ана, сырың,

Өзің ғой қуанышым жанашырым. (Б.Т.)

Атыңа ана деген тең көрмеймін,

Жаһанның жиып берсе бар асылын.

Қ. Байжұманов)

Туғаннан құлыным деп аймалаған,

Өзіңнен аяулы жан қайда маған...

(Т. Жетесов)

Арманым адал, асқақ, әділ, өктем,

Ананы өмірімде сыйлап өтем! (Б.Т.)

Ана жайлы толғаныс, сезім иірімдерін жазып біттім дей алмаймын.

Анаға деген жүрек бұлқынысым толастар емес, тек аялдайын. Анамның

жүрек дүрсілін, шексіз махаббатын құрсақта жатып-ақ сезініп, дүние есігін

ашқандаймын. Даламның сан ғасырлық тарихы, бабамның асыл қасиеттерін

анамның ақ сүтімен қабылдағанмын. Бойымдағы бар жақсыны, қасиетті,

ізгі ниетті ана сүті арқылы нәрлендіргенмін. Тал бесікті құшақтап, салған

әнінен ойыма өрнек ұялап, санам сәулелі болған. Дүниедегі нәзік

атаулының жинтығы - Ана, ананың аялаған алақаны - жылы ұя! Анадан

жарық, анадан жылы, анадан қымбат, тек қана Жаратқан шығар. Мүмкін,

Жаратқанды да жаратқан Ана шығар. Ана әлемінің жан дүниесі - мұхиттай

терең, даладай кең, аспандай биік, сүттей ақ, сәбидей пәк!

№ 3 (28) - 2004 ж.

«Сыр мен сымбат» жорналына басылған

Жақсының көзіндей, асылдың сынығындай!

Өмір өз қадірін танытады. (Автор)

Кейінгі кезде пенделік өмірдің күйкі тірлігін әбден түсініп, бір сәтке

жиренгендей күй кешем. Жоғалтқан жоғымды, жоқтарымды іздегім келеді.

Мына ғұмырдың мән-мағынасын шамам жеткенше таразыласам деймін.

Жалғандық пен жалғаулықты, жылымшы мен жылпыңдықты, сезім мен

сергелдеңдікті, бақыт пен беделді безбендегім келеді. Әрине бір адамның

қолынан келер жұмыс емес, сонда да болса, ойлана жүрсем опық жемеспін.

Иә, анам барда атаны да, апаны да аса шүйгіп ойламадым. Дегенмен

қадірлі қарттықты қатты бағалаймын. Сондай бір қадірлі қартым,

жақсының көзі, асылдың сынығы - Тарақты Жазыбек болыстың қызы

Әмина әпкеміз. Ол кісіні тәте дейміз (яғни, әке деген сөз ғой). Тәтемізді

алғаш көруім 1957-1958 жылдары қырық бірлерге жаңа толған кезі. Өн

бойынан сұлулықтың бабы мен сазы айқын сезіледі. Ұзын бойлы, аққұба

өңді, ұяң да, ұлағат шашқан қара көзі, ернінен төменірек иегіндегі

бидайдың үлкендігіндей меңі, байсалды да биязы үні, бәрі-бәрі мені баурап

алды. Кейін тарихты біле келе ойлағаным, осындай тамаша табиғатқа кім

ғашық болмайды, сондай жылы жүрек, биязы тазалықтан қалай ғана батыр

мен би тумасын деген терең ой кешемін. Балтабай Адамбеков

зерттеулеріндегі «Әулие батасын атама бермей апама беріпті. Содан

Тарақтының асылы қызына кетіпті», - деген сөзі шындық екенін тарих

діттейді. Сондықтан Тарақтының некелі қыздарынан, асыра санаса алысқа

жететін би, батыр, кемеңгерлер туған.

Қаз дауысты Қазыбек,

О да менің жиенім.

Қаракерей Қабанбай,

О да менің жиенім.

Қанжығалы Бөгенбай,

О да менің жиенім.

Шақшақ ұлы Жәңібек,

О да менің жиенім.

Дулат, Байзақ, Мәмбет.

О да менің жиенім.

Ботабай - шымыр Спатай,

О да менің жиенім.

Қуандық, Байбек, Құлыбек,

О да менің жиенім.

Қарсондегі ер Көпбай,

О да менің жиенім.

Тобықтыда Құнанбай,

О да менің жиенім.

Шұбыртпалы Ағыбай,

О да менің жиенім, - деп дәріптеген тарақты Тұяқ шешен. Тұяқ кім?

Байғозы, Меңлібай, Бостаннан Құмалақ, Құмалақтан Тұяқ шешен туады.

Жиенсінген Ыбырай «Осындай да кісі аттары болады екен-ау», - депті.

-Ойнап сөз сұраса шындап жауап бер деген, сұлтаным, атамнан әкем

іште қалған екен, әкемнен мен іште қалыппын. Сонсоң жұрт «атадан қалған

із, мирас болсын» деп, әкемді «құмалақ», мені «тұяқ» деп атапты. Қазақ

қайбір ойланып ат қояды, баласын күнде құс саңғып, ит сарып жүрген

«жыра», «шұқанақ» деп жүргендер де бар ғой депті. Ыбырайдың кейін аға

сұлтан болған бір баласының аты Жар екен. Дуанбасы аузын аша алмапты.

Ыбырай - Ақмолаға аға сұлтан болған қыпшақ Ыбырай. Мекені Ақмоладан

сексен шақырым «Байауылы» (қазіргі Петровка) деген жер екен (А.

Сейдімбековтің әңгімесінен) өте халықшыл, шешен, ділмар тарақты Тұяқты

Дуанбасы Жайықбайдың Ыбырайы жиенсіп әзілдесе береді екен. Осындай

біраз сөз қақтығыстарынан кейін:

-«Атаңның аздығы, жеріңнің тарлығы (Тарақтының Арқаға оралған

кезіндегі жерін меңзейді) болмаса, жақсы мен жайсаңнан кемдігің жоқ екен,

жарайсың нағашы деп», - Ыбырай сұлтан риза болады.

-Сұлтаным, жалғыз десең Аллаһға тілің тиеді, жарлы десең пайғамбарға тілің тиеді. Аздығым атамнан болсын, су Сүлеймендікі, жер Тәңірдікі еді. Шыққан тегін білмейтін, білсе де сыйламайтын кейбір тентектер ғой жерімді тарылтып отырған...»,-депті Тұяқ шешен. Тұяқтың осы сөзінен кейін аға сұлтан Ыбырай Тарақтыға Шажағай өзенін, Бөрліні, Қоңырқұлжа, Сарықұлжа, Ақтұмсық, Бәйбіше тауларын, Құрай жайлауын қайтарып, шен салып Омбының генерал-губернаторы арқылы бекіттіріп беріпті. Сонымен 48 қазақ болыстығы, 36 орыс поселкесі қарайтын Ақмола дуанының Шығыс түстігіндегі кенбайтақ еңістікті Тарақты елі алып жатқан екен. (Б. Адамбековтің деректерінен).

Сонымен Байғозы батырдан Босмойын, одан Құлжан батыр, одан

Жәуен болыс (Қаракесек Алшынбай биге туған жиен), Жәуен болыстан

Жазыбек болыс (Аралбай руына жиен). Байғозымен арасы үш ата ғана

болып келетін, 25 жыл болыс болған Тарақты Жазыбектің ең ерке кенжесі –

Әмина тәте. Ерке де болса еркін, жас та болса саналы болған Әмина тәте

әкесінің Кеңес үкіметі орнардан 3-4 жыл бұрын, ал шешесі Зылиханың

кәмпеске болатын жылдың қысында дүниеден озғанын, кеңестен қорлық

көрмегенін де көңілінде сақтапты, ол да бір жақсылық екен дейді. Тек

үлкен ағасы (13-15 баланың) Әбілдәнің кәмпескеге түскенін көзі суланып

еске алады. Басқа балалар кедей-кепшік ағайындардың фамилиясына түсіп

аман қалып еді, бірақ оның соңында соғыс деген өрт тұр екен ғой деп,

егіледі. Жақып ағасынан қара қағаз келіп, Івіниә ағасынан күні бүгінге

дейін хабар жоқ.

Бір үзік сыр

Сөйтіп жүргенде Жаңаарқаға әлде сауатсыздықты жою деген мәселеге

байланысты ма, әлде бұрынғы болып толған жақсыларға қарсы жүріп

жатқан саясаттан ығысты ма, әйтеуір қазақша-орысша сауатты Қанапия

Кәрімұлы Мақсұтов деген жігіт мұгалім болып келіп, кейін аудандық

поштаны басқаруға орысша білетін адам қажет болып, Қанапия сол

жұмысқа тағайындалады. Сол кезде жасы 14-ке жаңа толған көрікті де

сымбатты, бойшаң аққұба қыз Әминаға көзі түседі. Жасының 15-ке толуын

тосып, 16-ға толған, қағаз алып үйленеді. Бір күндері Қанапия: «Ақмолаға

көшейік, қалада Байкөптің әкеме салып берген үйі бар», - дейді. Осы Қазақ

көшесіндегі 7 үйге көшіп келіп кіреді. Сонау Кеңес үкіметі орнаудан бұрын

салынған, тарихтың көне көзіндей, ата-енесінің үлгілі сөзіндей қатталған,

көзге ыстық, көңілге медеу осы бір қоңыр үйде Қанаң мен (күйеуінің атын

атамай Қанаң дейді) өмір сүріп, 8 баланы дүниеге келтірген тәтеміз 87

жастың дәмін татып, 71 жыл осы қоңыр үйде өмір кешіп жатыр. Ағаштан

салынған, терезесінің ағаш жаппа қос есігі бар, шатыр ернеуі өрнектелген

бұл үй біраз тарихтың: қуаныш пен мұңның, жақсылық пен жетістіктердің

бір ғасырдан артық кезеңнің куәсіндей.

«Оқып, білім алатын жасымда тағдырдьщ тәлкегіне ұшырадым. Әйтеуір

намаз сабағын ғана үйреніп қалдым. Аллаһның берген жақсылығы сол

Құдай қосқан қосағыммен біраз жыл бірге жасасып, 8-9 бала сүйіп,

өсірдім», - деп бір марқайып қояды тәтеміз. Тәтем өте сәнді, қолы берекелі,

әсте дауыс көтеріп сөйлеп, кісі балағаттамайтын адам. Мен келген бетте

қаланың сәнімен көйлек, жейде тігіп берді. Неше түрлі дәмді ғып тоқаш

нандар пісіретін. Үйдің өзін астан-кестеңін шығармай, көшіріп- қоңдырмай

ағарта қоюда мен осы тәтемнен үйрендім. Іргедегі нәрселерді

жылжыттырып, бетін жабады да, шелектегі әктен тегешке жаман ожауымен

жерге бір тамшы тамызбай, құйып, астына үлкен жамылғы төсеп, қабрғаны

әп-сәтте, шәй қайнатым уақытта сылап ала қоятын. Қабырғаны әсте

көлденең емес тігінең сылау керек, әрі шашырмайды, әрі жолақ қалмайды, -

дейді, жайлап. Кімге айтып жүргенін білмеймің, бірақ мен ұғып алдым.

Күнделікті от жағатын пешті күнде от жағар алдында бір ақтап алады, әсте

пешін күл, не күйе шалып көрген жоқ. Өзінің 8 баласы Қанаң екеуімен 10,

Жұманбай (Мамбайша), Жақып (Уәбім) деген бұл дүниеде жоқ екі

ағасының оқуға келген 2 қыз баласымен 12 адам үш бөлмелі, ауыз сенегі

(өздері солай) бар қоңыр ағаш үйде бір үйдің баласындай тату-тәтті жүріп

жаттық. Бір күні біреуінің қабақ шытқанын, әрі зекігенін көрген емеспін.

тек шал — Қанаң жездеміз кинодан кеш келсек қызғанатын. Неге кеш

жүресіңдер ,- деп. Айя деген қызы екеумізді (біз ширақтау болып, кино,

биге баратын едік) қорқытып қуған болады. Үйдің екі жаққа шығатын екі

есігі (бірі - аулаға, бірі - көшеге қарайтын) бізге жақсы болды. Бірінен кіріп,

бірінен шығып, айнала қашамыз, сосын жете алмаған боп үйге кіріп кетеді.

Біз сенекте тұрамыз, тәтем шығып, «ал кіріңдер, Қанаң ұйықтады» дейді.

Бұл да бір қызық дәурен екен.

Тәтемнің ана ретінде қыздар үйренетін ісі көп. Қыс өтсе көктемде, жаз

бітсе күзде жаңағы 8 баланың киімдерін жуып, түймесін тігіп, қысқасын

кішісіне, кішісін арықша баласына лайықтап, даярлап қоятын. «Осы

сендердің бас жуатын мезгілдердің болды, суды ысытып қойдым.

Кезектесіп, бастырыңды жуып, моншаға барып келіңдер» деп отырады. Үй-

ішінде сатыр-сұтыр дыбыс, қатты күлу, айғайлап сөйлеу деген болған емес.

Бәрімізде тәтем құсап жай күліп, Қанаң құсап көз қырымен байқауға

тырысатынбыз. Күздің суығы қоюлана түскен мезгілде, тәтем ескертеді, «ал

ертең сабақтан соң, қолдарыңды бос қылуға ыңғайлаңдар» деп. Түс ауа

дөңгелек үстелді жағалай отыра қалып орам-жапырақ, сәбіз тураймыз (ол

кезде турағыштар жоқ қой). Тәтем сол кездегі біздің бойымыздай ағаш

бөшкеге салып қызанақ қосып тұздап тастайды. Сол үйренгенімді кейін мен

де істедім. Жұмысымызды бағалап, «тамаша турайсыңдар» деп алдап қояды.

Біздің қатарымызда Қанаң да біразға дейін көмектесіп, жұмыстың басын

қайырып беретін. «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген осы

екен. Терезеден созыла қойылған ұзын биік үстел мен үлкен сары

самаурыннан, он екіміз отыра қалып тамақ ішеміз. Екі сіңлісінің орыны

балаларынан жоғарыда. Аш болған күніміз жоқ еді.

Қазір бұл үйге орталық жылыту жүйесін қосып алды. Былтыр барып,

сәлем беріп қайттым. «Тәте мына үйді үкімет неғып алып қоймай отыр»

деймін. «Е, бұрын қайта-қайта сұрап мазалап еді, кейінде сұрауды қойды»

дейді. Ал осы қасиетті қоңыр үй туралы аздап айта кетейін: Кәрім атасына

үй салып берген Байкөп кім еді? Ақмола-Кереку жұртшылығына аты мәлім

Қосшығұлов Байкөп, азан аты Баймұхаммед саудагер-көпес (қазақтан

шыққан ірі купец) болған. Арошевте Майкөт деген де аты қалған. Ат қоюға

шебер қазағым Баймұхаммедтің байлығын жеткізу мағынасында «бай көпес, май көтен» дей отырып Байкөп, Майкөт деп ат қойып, мадақалай түскен. Қосшығұлов Байкөп (Баймұхаммед) бай, руы Алсай-Шақа. 1848ж. туып, 1918ж. қайтыс болған. Бірде Байкөп, бірде Майкөт атануы байлығына ауыз ашып, көз жұматынынан туған сөз екен. Туысы, әрі құрдасы Ақпанұлы Жаймаға, сенің бүкіл мал-мүлкің менің бір апта айналымға түсетін ақшама жетпейді екен депті. Ал Жайма болса Алтай-Қарпықтың айтулы байы болған адам. Сөйтіп Байкөп Ақмоланың атақты бай көпесі болған.

Талайлардың есінде, өзім де көрдім, Ақжапа деген дүкені 48 болыс

Ақмола уезіне мәлім болған. Шынында Ақжапа десе ақ жапа, дөңгелек

тезекке ұқсас, жатаған, төбесі темір қаңылтырмен жабылған еді. Кәмпит

фабрикасы, т.б. сауда орындары болған. Бұл үйде сол өңірдің іс-қағаздарын,

газеттерін шығарып тұратын баспахана орналасады. Бір баласына көрікті

етіп салған үй Астана қаласында, қазіргі «Дом быта» тұрған жерде, үлкен

баласына салған үйі Астана дүкенінің жанында болған. Кеңес үкіметі

кезінде сот кеңесі орналасады, «Заря» кинотеатры бір баласының үйі

болған, жанында өз үй болған көрінеді. Сол 50-60-шы жылдарда «Зеленый

ряд» (қазақтар көк дүкен дейтін) деген бірнеше жасыл қақпалы ұзын

дүкендер болған. Ақжапаның артқы сыртыңда, қасында ертеректе сауда

базары болған екен. Солардың да иесі Б. Қосшығұлов болған. Міне,

осыншама қыруар мол шаруадан тарихтың куәсіндей болып, қазақ

көшесіндегі осы үй ғана тұр. Бұл үй қазірде «Интерконтиненталь» қонақ

үйінің дәл түбінде орналасқан. Байкөп Қосшығұловта қызыл үкіметтің

талқысына түспей оба ауруынан қайтыс болып, қаладағы мұсылман зираты-

на жерленген екен. Оба ауруымен ауырғанын білген алты ұлдың

ешқайсысы әкесінің қасына жоламаған, тек әйелі Мәдина мен балдызы

Кәрім ғана бағып күткен екен. Байкөпті жерлеу үшін қорадағы аттарды

жегіп, далаға шыға бергенде Кәрім қайтады, інісін күтіп отырған Мәдина

қаралы хабарды естіген кезде жүріп кетеді. Сөйтіп үш күнде үш бірдей

жанашырдың дүниедең өткенін қала қалқы көпке дейін аңызғып айта

жүрген екен.

Қыш кірпіштен қаланғаң, ат-түйесімен керуен кіретін қос қақпа заңғар

есікті керуен сарайы болған дейді. Оның Кеңес үкіметі кезінде өрт сөндіру

қорғауын жасап, өрт сөндіргіш машиналарды қоятынын көрдік. Қазіргі

үлкен отель сол орынға салынған. Сол керуен сарайдың сыртынан өзінің

туыс-туған, қызметшілеріне де үй тұрғызып берген. Тәтемнің қайын атасы

Кәрімнің әкесі Мақсұт пен Байкөптін жасаған уақыты XIX ғасырдың

ортасына келеді.

Жаңаарқа ауданының Шажағай деген жерінде Алтай руының Алсай

тарауы бар. Алсай-Нұрбай бір туған. Сол Алсайдың Қосшығұлының баласы

Байкөп әкеден жетім қалып, Мақсүтпен бірлесіп, достасып ХІХ ғасырда

Ақмолада пайда болған орыс-татар көпестеріне жалданып, Қызылжар мен

Ақмоланың арасында кіре тартады. Араларындағы достық жалғасып,

Байкөп Мақсұттың қызы Мәдинаны алады. Мәдинаның шешесі,

Мақсұлттың әйелі Атбасар жеріндегі (қазір «Донской» дейді) «Жербекет»

жерінің иесі Байатар Бөлтірік дегеннің қызы екен. Осы Бөлтіріктің қызы

мен Мақсұттан Кәрім туады. Кәрім Қаракесек қызына үйленген, яғни

Қанаңның шешесі, тәтемнің енесі Қаракесек руынан. Кезінде тізе қосып

бірігіп еңбек етіп, кіре тарта жүріп, көпестерден көргенін істеп, үлкен

байлықты иеленген. Байкөп қайын атасына, балдызы Кәрімге арнап, осы

үйді салып берген екен. XIX ғасырдың сексенінші жылдары болса керек.

Байкөп пен Мәдинадан Кұрманғали, Мүкем, Нүркей (Нұрқай да дейді),

Уәли, Бике, Қадіркей атты 6 ұл, Райхан есімді қыз туады.

РS. Осы тұста айта кетерлік бір әңгіме,

Нұрқай мен С.Сәкен қоғамы бір құрдас, заманы бір сыйлас, қадірлес

дос болған екен. Басына зобалаң түскен күндердің бір сәтінде осы Қазақ

көшесіндегі 7 үйде Мәдинаның ағасы Кәрімнің (Мақсұт баласы) үйінде

паналаған еді. Бұл кезенді жақсы білетін Кәрімнің қарындастары Әминә

тәтеме әңгімелеп, Сәкеннің сұлулығын, тәкаббар тұлғасын, сұлу сымбатын

өз шамашарқынша айтып жүреді екен.

Осы қоңыр үйді көргенде Сәкен атамыздың қоңыр күйі көзіме

елестейтін еді. Үй шатырынан Сәкен атаның жұпар иісі әлі тарқамағандай

қуаныш елесінде боламын.

Иә, естіген құлақта жазық жоқ, көрген көздер мен сөйлеген сөздердің

айтуынша: қадіріне қасиеті, қасиетіне мінезі, мінезіне түс-сипаты сай еді

Сәкеннің! - дейді. Сәкенді дәл өзіне ұқсатып, дәлме-дәл сүретін салған

суретші әлі болмағанын айтады. Суретшіні кіналаудан аулақпыз, себебі

олар Сәкеннің тірі бейнесінен емес, фото-сүретінен салып жүр ғой. Оған да

шүкіршілік. Тіпті ондай суретші болған күнде де, Сәкеннің жайнаған жүзін,

жарқыраған көзін, сәт түйілген күйін, өткір сөзін, нәзік те, сазды ойын,

ғұлама ғұмыр өмірін сурет жеткізе алар ма?! Оны тек ашық көңіл, үлкен

жүрек, мейірлі талап танып, түйсіне түсініп, сезіммен сезеді деп білеміз.

Міне Сәкенге пана болған қоңыр үй қоңыр күздей жадау күй кешіті,

тарихтың тағылымын паш еткендей, қоңыр желмен қоңыр үн арасынан

асқақтата шырқалар Сәкен әндері күнмен таласа аспанға құлаш

сермегендей, тау ішінде сұлу теректерді бойлай, біздің жақтың қара қасты

қыздарының сын-сымбатын паш етіп, туған Әлеміне парасат сеуіп,

күншығысты беттеп, Ақбоз атпен желе жортып бара жатыр... әне,

қараңызшы!.. Көрдіңіз бе?! Мен көріп тұрмын!

Әмина тәтемізбен тілдесіп, біраз жағдайларға қанық болғаннан кейін,

Алсай Байкөп Қосшығұловты неге теледидарда татардың бай көпесі деп

жүр деп ойлана түскен өлкетанушы Клара Әмірқызы өз ойына жауап іздей

бастайды. Сөйтіп, мұрағат құжаттарын ақтарып, қолжазбаларды қарап,

біраз деректер жинақтаған («Егемен Қазақстан» 21 мамыр 1999ж. санын

қарауға болады).