ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ

№1 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

1.Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы пәні, мақсаты, зерттеу нысаны

2. Түркі тілдерінің зерттелуі

3. Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері

Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Салыстырмалы грамматиканың мақсаты – түркі тілдері, олардың жалпы сипаты, жеке түркі тілдерінң өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты, терең қарастыру. Студенттерге ттсг-ның тақырыптары мен мазмұны бойынша ғылыми негізде, жүйелі білім алуына бағыт беріп, туыстас тілдердің ерекшеліктерін кең түрде мәлімет алуыларына жағдай туғызу.

Түркітану – тіл білімінің бір ғылыми саласы. Түркі тілінің салыстыра зертеу дамыған, жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір жүйеге келген ғылым саласы екенін сутденттерге түсіндіру.ТТСГ негізгі нысаны – түркі тілдерінің грамматикалық құрылысы. Түркі тілдерінің жүйесіне тән оларды өз алдына жеке топтастыру ретінде ерекшелейтін белгілер: 1. Фонологиялық ерекшеліктері. 2. Морфологиялық құрылысы. 3. Лексикалық қабаты. 4. Синтаксистік құрылысы. Түркі тілдерінің зерттелуі. Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері: Түркі тілдерінің қалыптасуындағы алтай дәуірі; ә) Хун дәуірі; б) Түркі тілдерінің дамуындағы көне түркі дәуірі (Ү-Хғғ); в) Түркі тілдерінің дамуындағы орта ғасыр дәуірі (Х-ХҮғғ): г) Жаңа дәуір, жеке түркі тілдерінің қалыптасуы (ХҮ-ХХғғ)

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар:

1. Түркі тілдеріне енетін тілдік топтар.

2. Түркі тілдерінің зерттелуі

3. Салыстырмалы-тарихи әдіс

№2 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің классификациясы

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Тілдік жіктеулер, топтастырулар жайында мәлімет

2. Батыс ғұн тілі: бұлғар тобы, оғыз тобы, қыпшақ тобы, қарлық тобы.

3. Шығыс ғұн тілі: ұйғыр-оғыз тобы, қырғыз-қыпшақ тобы

Түркітану ғылымында маңызды орын алатын мәселелердің бірі – түркі тілдерінің дамуы және қалыптасуы жағынан, туыстық элементтер негізінде классификациялау. Түркі тілдері арасындағы байланыс пен ұқсастықтарды анықтау және түркі тілдеріне классификация жасау тек лингистер үшін ғана емес, сондай – ақ әдебиетшілер, тарихшылар, этногрофтер үшін де өте маңызды мәселе.

Классификация - тілдерді ортақ белгілері бойынша топтастыру.

Түркі тілдерінің классификациялау – шешімі қиын, өте күрделі мәселелердің бірі. Себебі түркі халықтарының қалыптасу және даму тарихы өте күрделі сипатта. Сондықтан да түркі тілдерінің классификация лау осы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты.

А. Н. Самойлович (1880-1938) – белгілі орыс кеңес түркітанушысы. 1922 жылы Петроградтағы Шығыс тілдері институтын бітірген. 1925 жылдан КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, 1929 жылдан академигі, 1934 жылдан КСРО Ғылым академиясы жанындағы Шығыстану институтының директоры. А. Н. Самойлович өз дәуірінің талантты, білгір түркітанушыларының бірі блып есептеледі. Ол түркі тілдері бойынша 300-ге жуық ғылыми мақала жазған адам. Ол түркі тілдерін 6-топқа бөліп қарастырды.

1. Бұлғар не чуваш тобы

2. Ұйғыр не солтүстік-шығыс тобы

3. Қыпшақ не слтүстік-батыс тобы

4. Шағатай не оңтүстік-шығыс тобы.

5. Қыпшақ-түркімен не орта тобы.

6. Түркімен не оңтүстік-батыс тобы.

А. Н. Самойловичтің бұл классификациясында көптеген бөлулердің бүгінгі көзқараспен ұштасып жатқандығы байқалады.

Әрине, кез келген дауыссыз мұндай позицияда қолданыла алмайды. А.М.Шербак «сына» ретінде қолданылатын дауыссыздар деп мыналарды көрсетеді.р, ш, с, й не сына дыбыстардың қолданылуы көне түркі тілдерінде кездеседі.Осы тілде жіңішке дауыстыдан басталған сөздердің құрамында жіңішке дауыстыдан бұрын й сына дауыссызы айтылған. Қазіргі тілдердің ішінде бұл жүйені одан гөрі дамытқан тіл – қарашай тілі. Көне түркі сілінде й сынасының қолданылуын мына сөздерден көреміз: йумуртқа ( бірсыпыра алтай тілінде умутқа, умуқта), йыра (қашу, ыра қашу). Қарашай тілінде :йешік (елік), йер (әр). Қарашай тілінде й сынасының айтылатын орны тек сөздің абсолют басы ғана емес, сөздің орта шенінде ерін дауыстылардың алдыңда да айтылады: сйоз;гагауз тілінде : йем (ем, емшек ем),йең ( ең, ең алды), Қақақалпақ тілінде (қазақ тілінде де) сына й дыбысы е, о, ө дыбысының алдынан естіледі. Исына дыбысы басқа түркі тілдерде кездеседі. Бұл ыңғайда оғыз тіліндегі сөз ішінде й дыбысының қолданылуын айту керек.Мысалы: түркі тілінде йазмайыныз ( жазбаңыз) йаз – ма- й- ының, бабайы ( әкесі –баба-й-ы ) т.б. Бұған қоса, осы тілдерде осы шақ есімше тұлғасы – йор түрінде й – мен айтылатындығын қосу керек. Осындай із ескі түркі (орта ғасыр) тілінде болған сайрайур (саиранды) – сайра – й – ур, сөйлейур (сөйлейді) – сөйлей- үр т.б. р, ш, дыбыстарының сына ретінде қолданылуы. Көбіне топтау сан есімнің құрамында, түбір мен қосымша шегінде екі дауыстының арасында (дауыстыға аяқталған түбір мен дауыстыдан байланысатын қосымша арасында ) болады: орта түркі тілдерде іккірер ( екуден), алтырар ( алтаудан), татар тілінде – ікішер ( екуден) Ұйғыр тілінде –р дыбысы дауыстыға аяқталған сөзге тәуелдік жалғау жағынан айтылады: тихо –р – ум (тауығым), дүниуы ( дүниесі). С дыбысының сына ретінде қолданылуы түбір мен жалғаудың арасы. Бұл көбінесе, қазақ тіліндегі сияқты, тәуелдіктің III жағынан кездеседі.