Уалтаева А. С., т.ғ. к. Отар Ә. Н., 2-курс магистранты Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты ӘӨЖ: 94(574)(092)

Бұл мақалада Ғ. Бөкейхановтың ХХ ғ. 20-30-шы жылдар аралығындағы түрлі кеңестік үкімет органдарындағы қоғамдық және саяси қызметтері қарастырылады. Ол Қазревкомның мүшесі бола отырып, ұлттық кадрларды даярлау мен оқытуға белсенді араласып, қазақ зиялыларын Кеңес өкіметінің органдарының жұмысына тартты. Сонымен қатар Ғ. Бөкейхановтың шығармашылығы мен А.В. Затаевичпен арадағы байланыс сипатталады.

Зерттеу барысында жалпы ғылыми әдістер қолданылды. Жалпы ғылыми әдістер арасында анализ, синтез, логикалық әдістер қолданылды.

Оның ата-бабалары Қазақстан тарихында орны ерекше ірі тұлғалар болған. Шежіре дереккөздері бойынша, Әбілқайыр хан – Нұралы хан – Бөкей хан – Тәуке сұлтан – Шамаш – Нұрмұхамедтен Ғабдұлхакімнің өзі тарайды [1, 239-241 бб.].

Ғабдұлхакім Нұрмұхамедұлы Бөкейханов 1896 жылы 15 сәуірде бұрынғы Астрахан губерниясына қарасты Бөкей Ордасындағы Шонай ауылында дүниеге келген. Әкесі Нұрмұхамед мал шаруашылығымен айналысқан дәулетті кісі болса керек.

Ғ.Н. Бөкейханов бала кезінен бастап қазақтың күй өнеріне әуес болған. Ол батыс күй мектебінен шыққан бірнеше дарынды күйшілердің орындауындағы күйлерді тыңдап өседі. Өзінің алыс туысы болған атақты Дәулеткерей күйші туралы әңгімелерді естіп, оның күйлерін шеберлікпен орындай алған. Кейін өзі көзімен көрген Салауаткерей, Макар Жапаров, Шәңгерей, Науша және т.б. күйшілердің тәрбиесін алып, ақылын тыңдап, олардан күй тартудың әдіс-тәсілін үйренеді [2, 254 б.].

Алғашқы сауатын үйінде ана тілінде ашып, кейін бір сыныптық орыс-қазақ мектебінде оқуын жалғастырады. Әкесінің ерте дүние салуы оған үлкен соққы болып тиеді. Алайда өзінің білімін одан әрі жалғастыру мақсатында 12 жасқа толған Ғ.Н. Бөкейханов Хан ордасындағы интернаттардың бірінде тұрып төрт сыныптық қалалық училищеде оқиды. Оны 1912 жылы бітіргеннен соң Орал қаласындағы реалды училищеде білім алады. 1917 жылы Мәскеудегі Ауыл шаруашылық академиясына қабылданады. Дегенмен, 1918 жылы оқуын тастап, елге кері оралуға мәжбүр болды [3, 3 б.]. Ғ. Бөкейханов еліне оралғаннан кейін Дәулетше Қүсепқалиевтің қызы Софьямен көңіл қосып үйленеді [4, 191 б.].

Ол алғашында Бөкей губерниясында кеңестік билік орындарының қызметіне араласып, 1919 жылы Бөкей губерниясының атқару комитеті төрағасының орынбасары болып сайланады. 1918 жылы 6-9 қарашада VI Бүкілресейлік Кеңестер съезіне қатысады. Осы тұста 1-ші қазақ атты әскер полкін құруға атсалысады [5].

1919 жылы қаңтарда екінші мұғалімдер съезіне қатысып, «Оқу құралдарын жетістіру, кітаптарды тәржіме ету және тағылым журналын шығару үшін» сайланған комиссия құрамына кіреді. Кейін осы жылы өткен жалпықазақ съезінің жұмысына қатысады [6, 60 б.].

1919 жылы 3 қазанда Бөкей ордасының өкілі ретінде Қазақ (Қырғыз) революциялық комитетінің (Қазревком) мүшесі болады [7, 31 б.]. 1919 жылы 18 қазанда Қазревкомның жанынан құрылған халық шаруашылығы кеңесі төрағасы болып сайланады, кейін еңбек және денсаулық сақтау бөлімдерінің меңгерушісі қызметін атқарады [8, 60 б.]. 1919 жылы 5-9 желтоқсанда VII Бүкілресейлік Кеңестер съезіне делегат болып қатысады [9, 31 б.]. Осы жиналыстың нәтижесінде Қазревкомның Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті жанындағы өкілі лауазымына тағайындалады. 1920 жылы 4 қазанда Орынборда ашылған өлке кеңесінің бірінші съезіне делегат болып, кейін Қазақ (Қырғыз) Автономиялық кеңестік Социалистік Республикасы Орталық Атқару Комитетінің жауапты хатшысы етіп сайланады [9, 12 б.].

Аталған қызметте жүрген кезінде Орынбор қаласында А.В. Затаевичпен танысады. Алғашында Ғ.Н. Бөкейханов қазақтың әндері мен күйлерін жинап жүрген А.В. Затаевичті сырттай бақылап, кейін жақын танысып достық қарым-қатынас құрады. Жұмыстан қолы босаған уақытта А.В. Затаевичпен арнайы кездесіп, онымен қазақ халқының музыкалық өнері туралы әңгіме-дүкен құратын. Ғ.Н. Бөкейханов өзінің туысқаны болып келетін Бөкей ордасынан шыққан айтыстан жеңіліп көрмеген әйгілі айтыскер, күйші Дәулеткереймен және дүниеден ерте кеткен Әлікей күйші туралы көп құнды ақпараттар берді. Дәулеткерейдің ұлы Салауаткерей де белгілі күйші және айтыскер ақын болған. Бөкей ордасына аты шыққан күйші Макар Жапаровпен Салауаткерейдің арасындағы айтысқа жақын жерде орналасқан ауыл аймақтың барлығы жиналатын. Бұл айтыстарды өз көзімен естіп-көріп өскен Ғ.Н. Бөкейханов қазақтың күй өнер айрықша бағалап, осы күйшілер туралы мағлұмат беріп, өзі білетін әндер мен күйлерді А.В. Затаевичке орындап береді. Кейін Ғ.Н. Бөкейханов өзінің інісі Хабир Бөкейхановпен А.В. Затаевичпен таныстырады. Х. Бөкейханов ағасы айтып берген халық күйшілерінің өмірбаянын өзі білетін мәліметтермен толықтырады. Ағайынды Бөкейхановтардың көмегінің арқасында А.В. Затаевич 30 жуық күй жазып алады [10, 70 б.]. А.В. Затаевичтің пікірінше, Ғ.Н. Бөкейханов өзіне жақын Бөкей ордасынан шыққан әндердің білгірі деп суреттейді [11, 364 б.].

1921 жылы Семей губерниясының атқару комитетінің төрағасы және губерниялық партия комитетінің бюро мүшесі қызметтерін атқарды. Осы қызметте жүргенінде ашыққандарға көмек көрсету комиссиясының жұмысына атсалысып, ашаршылыққа ұшыраған аймақтарға жәрдем көрсетеді. 1921 жылдың 6 шілдесінде Қазақ (Қырғыз) Орталық Атқару комитеті президиумының көшпелі және жартылай көшпелі қазақ тұрғындарының ет, тері, жүн және майға салықты жою туралы қаулысын қабылдауда елеулі еңбек етті. Семейде бір жыл жұмыс істегеннен кейін 1922 жылдың соңына қарай РК(б)П обкомынан оқуын жалғастыруға рұқсат алады.

1922-1925 жылдар аралығында Мәскеу қаласында Ауыл шаруашылық академиясының инженерлік факультетінде оқиды. Студенттік өмірі кезінде академияның қоғамдық жұмыстарына белсене араласады. Бір жыл көлемінде факультеттің президум мүшесі және жауапты хатшысы болады. Сонымен қатар, Мәскеуде өткен саяси жиындардың жұмысына қатысады. 1922 жылы қазанда БОАК IX шақырылымына, осы жылдың қараша айында Коммунистік Интернационал IV конгресіне, сосын 23-27 желтоқсанда Х Бүкілресейлік Кеңестер съезінің қатысады. Осы Мәскеуде білім алып жүргенінде Ғ.Н. Бөкейханов 1923 жылы 31 желтоқсанда А.В. Затаевичтің үйінде А. Кальменевпен бірге жаңа жылды қарсы алады. Осы мерекеде Ғ. Бөкейханов өзі білетін қазақтың белгілі күйлерін орындап береді. Жиын барысында А.В Затаевич Ғ. Бөкейхановтан «Соқыр Есжан» және басқада күйлерін жазып алады [5, 6 б.].

1925-1926 жылдар аралығында Орал губерниясының жер басқармасының бастығы. 1926 жылы Жетісу губерниясының жер басқармасының бастығы. 1926-1927 жылдар аралығында ҚазАКСР егіншілік халық комиссариатының жерге орналастыру орталық басқармасының бастығы. 1927-1930 жылдар аралығында Қарақалпақ облысының жоспарлау бөлімінің бастығы, атқару комитетінің төрағасының орынбасары. 1930 жылы ҚазАКСР-ның сауда халық комиссариатының алқа мүшесі. 1931-1932 жылдар аралығында ҚазАКСР ХКК қазақ мақта комитетінің төрағасының орынбасары. 1932-1933 жылдар аралығында ҚазАКСР-ның егіншілік халық комиссариатының қазақ мақта комитетінің төрағасы. 1933-1934 жылдар аралығында КСРО егіншілік халық комиссариатының Қазақстандағы макта-трактор орталығы басшысы. 1934 жылы ҚазАКСР-ның егіншілік халық комисариатының жерге орналастыру және мелиорациялау бөлімінің, жоспарлау бөлімінің бастығы. 1934-1935 жылдар аралығында ҚазАКСР-ның егіншілік халық комиссариатының мақта басқармасының бастығы. 1935-1937 жж. Оңтүстік Қазақстан облысының жер басқармасының бастығы қызметінде болады [12, 126 б.].

2 Отар Ә.Н. Бөкейханов Ғ.Н. - батыс күй өнерінің қамқоршысы // «Академик Ақай Нүсіпбеков және Қазақстанның ұлттық тарихының жаңғыруы» VI-шы Нүсіпбеков оқуларының Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы материалдарының жинағы. – Алматы: Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, 2018. – 304 б.

3 Беккулова С. Здравствуй, племя достойных / С. Беккулова // Казахстанская правда. – 1997. - №22.

4 Тәжімұратов М. Шәңгерей. Жасампаздық өмірі. – Алматы: «Өлке», 1998. – 336 б.

5 Аманджулова Ч. Судьба братьев Букейхановых / Ч. Аманджулова, А. Аубекерова // Казахстанская правда. – 1995. - №87.

6 Аташ Б.М., Әлжан Қ.Ұ. Ғұмар Қараш. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2014. – 375 .

7 Протоколы Революционного комитета по управлению казахским краем (1919-1920 гг.). Сборник документов. Алматы: Гылым, 1993. – 277 с.

8 Зиманов С. Казахский революционный комитет. Алма-Ата: «Наука», 1981. – 196 с.

9 Қойшыбаев Б. Ғабдолхәкім Бөкейханов / Б. Қойшыбаев // Қазақ әдебиеті. – 1994. №16. 22 көкек.

10 Левицкая И. Живые драгоценности. – Алма-Ата: «Жалын», 1976. – 232 с.

11 Затаевич А. 1000 песен киргизского народа. Оренбург: Киргизское Государственное Издательство, 1925. – 404 с.

12 Ашимбаев Д.Р. Кто есть кто в Казахстане: Биографическая энциклопедия. – Изд. 7-е, доп. – Алматы: ИД «Credo», 2003. – 612 с.

13 Ақтаев С. Бұл қай Бөкейханов? / С. Ақтаев // Ақиқат. – 2005. №1. – 96 б.

14 Притула И. Своими воспоминаниями делятся потомки жертв политических репрессий / И. Притула // Ahiska. – 2013. №23. 7 июля.

1 Sabitov Zh. M. Genealogy «Tore». – Astana, 2008. – 326 p.

2 Otar A.N. Bokeikhanov G.N. – batys kyu onerinin kamkorshysy // «Akademik Akai Nusupbekov zhane Kazakhstannyn ulttyk tarihynyn zhangyruy» VI Nusupbekov okularynyn Respubliclyk gylymi-nazhiribelik konferenciasy materialdarynyn zhinagy. – Almaty: Sh.Sh. Ualihanov atyndagy Tarih zhane etnologia instituty, 2018. – 304 p.

3 Bekkulova S. Zdravstvui, plemy dostoinyh / S. Bekkulova // Kazakhstanskay pravda. – 1997. - №22.

4 Tazhmuratov M. Shangerey. Zhasampazdyk omiri. – Almaty: «Olkе», 1998. – 336 p.

5 Amandzholova Sh. Sudba bratev Bukeikhanovyh / Sh. Amandzholova, А. Аubekerova // Kazakhstanskay pravda. – 1995. - №87.

6 Atash B.M., Alzhan K.U. Gumar Karash. – Almaty, 2014. – 375 p.

7 Protokoly Revoluicuonnogo komiteta po upravleniui kazakhskim kraem (1919-1920 gg.). Sbornik dokumentov. Almaty: Gulym, 1993. – 277 p.

8 Zimanov S. Kazakhski revoluicuonnogo komitet. Аlma-Аtа: «nauka», 1981. – 196 p.

9 Koishybaev B. Gabdolhakim Bukeikhanov / B. Koishybaev // Kazak adebieti. – 1994. №16.

10 Levickay I. Zhivie dragocennosti. – Аlma-Аtа: «Zhalyn», 1976. – 232 p.

11 Zhataevich А. 1000 pesen kirgizskogo naroda. Оrenburg, 1925. – 404 p.

12 Ashimbaev D.R. Kto est kto v Kazakhstane. – Almaty: ID «Credo», 2003. – 612 p.

13 Aktaev S. Bul kai Bukeikhanov? / S. Aktaev // Akikat. – 2005. №1. – 96 p.

14 Pritula I. Svoimi vospominaniyami delyatsy potomki zhertv politicheskih repressi / I. Pritula // Ahiska. – 2013. №23. 7 July's.
УДК: 94(574)(092)

Г. Н. БУКЕЙХАНОВ ОБЩЕСТВЕННЫЙ И ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ДЕЯТЕЛЬ
Уалтаева А.С., к.и.н., ВНС Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова

Отар А.Н. магистрант 2 курса Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова

В статье рассматривается общественная и политическая деятельность Г. Букейханова в различных органах власти в самые критические для Казахстана 20-30 гг. ХХ в. Авторы акцентировали внимание на огромном и значительном вкладе Г. Букейханова для своего народа. Будучи членом Казревкома, он активно участвовал в подготовке и обучению национальных кадров, привлекал казахскую интеллигенцию к работе органов советской власти. В статье подробно исследовано творчество Г. Букейханова и ее особенная часть – творческий союз и взаимоотношения с А.В. Затаевичем.

The article discusses the social and political activities of G. Bukeikhanov in different organs of power in the most critical for Kazakhstan, the 20-30th of XX century the Authors focused on the enormous and significant contribution G. Bukeikhanov for his people. As a member of Kazrevkom, he actively participated in the training and education of national staff, attracted the Kazakh intelligentsia to the work of the Soviet authorities. The article examines in detail the work of G. Bukeikhanov and its special part – the creative Union and relations with A. V. Zataevich.