Учебно-Методический Комплекс дисциплины (для преподавателя) включает следующие материалы
жүктеу/скачать 2,31 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Полиплоидия.
| Метафазада (грекше мета – тысқары, кейін) хромосомалар толығынан айқын жекеленіп көрінеді және ядроның полюстерінің арасындағы бір деңгейдегі кеңістікке – метафазалық тақтаға жиналады.
Диффузды хроматинның жинақты пішінге ауысыуы, ядроның генетикалық материалының жас ядроларға бөлініп кетуін жеңілдетеді. Жарық микроскопымен қараған кезде хромосомалар әдетте ұзындығы әр түрлі жіпшелер тәрізді болып көрінеді, өйткені метафазалық тақтадағы жеке хромосомалардың пішіні және мөлшері тиісті өсімдік түріне сәйкес әр түрлі болып келеді. Метафазада хромосомаларды санауға және олардың саны өсімдіктің белгілі бір түрі үшін тұрақты екендігіне көз жеткізуге болады. Мысалы, екпе пиязда олардың саны барлық уақытта – 16, жүгеріде – 20, кәдімгі қарағайда – 24, жұмсақ бидайда – 42, дала қырықбуынында – 108. Профазалық және метафазалық хросомалар екіге бүктелеген, ұзындықтары бірдей хроматидтерден пайда болған. Олардың әрқайсысы тығыздалған хроматиннен тұрады. Хромосомаларда оларды екі тең немесе тең емес «иықтарға» плеча бөліп тұратын орталық өлшемі (цетромера) бар. Ахроматин жіпшелері хромосоманың орталық өлшеміне бекінеді. Орталық өлшем оның иілген жеріне орналасып, метафазада әрбір хромосоманың хромосоманың хроматидтері бір-бірінен ажыраса бастайды, олардың арасындағы байланыс тек орталық өлшемдер тұсында ғана сақталады. Полюстерден тартылған жіптер метафаза тақтасы арқылы өтеді. Олардың біразы хромосманың өлшеміне бекиді. Жіпшелердің жиынтығы ұршыққа ұқсас түзу пішін құрайды, сондықтан да митоздық ұршық деп аталады. Митоздық ұршық – хромосомаларды митоздық тақтада бағдарлауға және хромосомаларды клетканың полюстеріне бөлуге арналған аппарат. Анафазада (грекше ана – жоғары қарай) әрбір хромосома туыстас хромосомаларға айналатын екі хромотидке біржола бөлінеді. Бұдан кейін ұршық жіпшелерінің көмегімен туыстас хромосомалар жұбының бірі ядроның бір полюсіне қарай, екіншісі екінші полюсіне қарай жылжи бастайды. Телофазада (грекше телос – соңы) туыстас хромосомалар клетканың полюстеріне жетеді. Бұл профазаға кері жүреді: ұршық жоғарылап кетеді, полюстерге топталған хромосомалар босаңсып, болбырайды, әрі ұзарады. Сөйтіп олар интерфазалық хроматинге ауысады. Ядрошықтар пайда болады. Цитоплазмада әрбір жас ядроның поралы жас қабықшасы түзіледі. Телофазаның профазадан басты айырмашылығы әрбір жас хромосома бір ғана хроматидтен тұрады, сондықтан да оларда ДНК саны екі есе кем. Хромосоманың екінші жартысы ДНК-ның редупликациялануының нәтижесінде интерфазалық ядро қалпына келеді. Митоздың ұзақтығы 1-24 сағатқа созылады. Цитокинез. Телофазалық ядроның арасында экватор бойында қалтарыстың пайда болуымен байланысты телофазада клетканың бөлінуі - цитокинез басталады. Клетка тақтасы деп аталатын бұл қалтарыстың пайда болуы ядроға жетпейтін, цитоплазмада бір-біріне параллель және перпендикулярь бағытта бөлінген көптеген талшықтардың пайда болуынан басталады. Бұл талшықтардың жиынтығының пішіні цилиндр тәрізді және фрагмопласт деп аталады. Ұршық жіпшелері сияқты фрагмопластың талшықтары микротүтікшелердің топтарынан пайда болған. Фрагмопластың орталығында экватор бойында жас ядролардың аралығында құрамында пектин заттары бар Гольджи көпіршіктері жиналады. Олар бір-бірімен қосылып, клетка тақтасын құрайды. Клетка тақтасы фрагмопласт талшақтарын біртіндеп ығыстырады. Ақырында ол аналық клетканың қабырғасына жетеді, қалтарыстың пайда болуы және екі жас клетканың дербестенуі аяқталады да фрагмопласт жойылады. Цитокинез аяқталғаннан кейін екі жас клетка өсе бастайды да аналық клетканың көлеміне жете бастайды. Мейоз. Мейозды өсімдіктер клеткасынан алғаш рет неміс ғалымы Страсбурген (1889) байқаған. Жыныс процесі кезінде екі жыныс клеткаларының алдымен ядролары қосылып, хромосома саны екі еселенеді, өйткені хромосомалар бір-бірімен қосылмайды. Мұндай жағдайда ұрықтанған жұмыртқа клеткасында хромосома саны екі есеге артады. Диплоидты (грекше «диплос» - екі есе) хромосоманың бір жартысы аналық, екінші жартысы аталық жыныс клеткаларынан тұрады және әр хромосоманың өз серігі болады. Жыныс процесі ұрпақтан-ұрпаққа қайталанатындықтан, хромосома саны шексіздікке дейін екі еселене беруі мүмкін. Бірақ тірі организмдерде мұны реттеп отыратын ерекше механизмді мейоз (грекше мейозис – азаю, жойылу) деп атайды. Мұнда ядроның редукциялық бөлінуі хромосома саны қайтадын гаплоидтыға дейін кемидімейоз ядролардың екі реттен бөлінуінен тұрады. Олардың әрқайсысынан митоздағы сияқты 4 фазаны (профаза, метафаза, анафаза және телофазаны) ажыратады. Бірінші бөлінудің профазасында, митоздың профазасындағы сияқты, ядро хроматині тығыздалған қалыпқа көшіп, өсімдік түріне тән хромосомалар пайда болады, ядро қабықшасы және ядрошық жойылып кетеді. Мейозда хромосолар белгілі бір ретпен – екіден ұзына бойы ұласып орналасады. Мұндай жағдайда қосарланған хромосомалар хромотидтерінің жеке бөліктері арқылы өзара алмаса алады. Метафазада гомологиялық хромосомалар екі қабатты метафазалық тақта түзеді. Дегенмен митоздан негізгі айырмашылығы анафазада әрбір жұптың гомологиялық хромосомалары ұршықтың полюстеріне қарай жеке хроматидтерге ұзына бойына ажыраспай тартылған кезде байқалады.Осының нәтижесінде телофазада әр полюсінде бір емес, екі хроматидтен тұратын саны екі есеге кеміген хромосомалар болады. Бірінші бөлінуден кейін іле шала бір мезгілде екі жас гаплоидты ядрода да мейоздың екінші кезеңі басталады: әдеттегі митоз хромосомалары хроматидтерге бөлінеді. Осы екі бөлінудің және одан кейінгі цитокинездің нәтижесінде бір-бірімен байланысты 4 гаплоидты жас клеткалар тетрадасы пайда болады. Мұнда бірінші және екінші ядролық бөлінулердің арлығында интерфаза, сол сияқты ДНК редупликациялануы болмайды. Ұрықтанған кезде хромосомалардың диплоидты саны қалпына келеді. Полиплоидия. Кейбір жағдайда жыныс клеткалары пайда боларда олардың хромосомалар саны редукцияланбай, диплоидты қалпында қалады. Мұның нәтижесінде өсімдік ұрықтанғаннан кейін пайда болған барлық клеткаларда хромосома саны үш есеге немесе төрт есеге өседі. Осындай клеткасы бар өсімдіктер полиплоидтылар деп аталады. Плоидтылық дәрежесі төрттен артық болуы да мүмкін. Полиплоидты өсімдіктер мейозда жасанды қолайсыз әсерлердің салдарынан пайда болуы мүмкін. Олардың клеткалары мен ядролары үлкен, сондықтан өсімдіктері де ірі келеді. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|