Умкд 042-18-35 63/01-20 Редакция №2

Семей

2. Лекциялар

3. Зертханалық сабақтар

4. Курс жұмыстарының тақырыптары

5. Білім алушылардың өздік жұмыстары

1. ГЛОССАРИЙ
Зоология – жануарлар әлемінің алуан түрлілігін, құрылысын, тіршілік әрекеттерін, экологиясын оқытатын ғылыми пән;

зоогеография – жануарлардың орта жағдайларына байланысты Жер бетінде таралу заңдылықтарын қарастырады;

морфология – жануарлар организмдерінің сыртқы және ішкі құрылысының заңдылықтарын оқытатын ғылым;

онтогенез – особьтің жеке дамуы, ұрықтанған жұмыртқадан бастап особьтің өлгенге дейінгі кезеңі;

омыртқасыз жануарлар – осьтік мүшелер комплексі жоқ жануарлар;

палеозоология – құрып кеткен жануарлардың қазба қалдықтарын, олардың құрылысын, шығу тегін және қазіргі кезде тіршілік ететін формаларымен туыстық байланыстарды зерттейді;

симметрия - бүтін организмнің құрылымдарының реттілік дәрежесінің көрсеткіші;

таксономия – Жануарларды ғылыми жүйесінің және классификациясының теориясы мен практикасы;

тіршілік циклі – көбеюдің және ядролық циклдардың фазаларының заңдылықты ауысып отыратын түрдің даму циклі;

ұрық жапырақшалары – гаструляция процесінде пайда болатын және әртүрлі ұлпалар мен мүшелерге бастама беретін, көпклеткалы ұлпалы жануарлардың ұрық денесінің гомологиялық қабаттары;

ұлпа – организмде белгілі бір қызмет атқаратын клеткалардың, клеткаралықзаттардың және т.б. құрылымдардың жиынтығы;

филогенез – тірі материяның, оның систематикалық топтарының, организмдердің, жеке мүшелердің және олардың жүйелерінің тарихи дамуы;

физиология – тірі организмнің функцияларын, зат алмасуын, тіршілік ету ортасына бейімделу механизмдерін оқытатын ғылым;

экология – организмдердің бір-бірімен және олардың бірлестіктерінің қоршаған ортамен қарым-қатынасын оқытатын ғылым саласы;

протистология немесе протозоология – қарапайым бірклеткалы организмдерді зерттейтін ғылым;

гельминтология – паразиттік тіршілік ететін құрттарды зерттейтін ғылым;

карцинология – шаян тәрізділерді зерттейтін ғылым;

арахнология - өрмекші тәрізділерді зерттейтін ғылым;

акарология – кенелерді зерттейтін ғылым;

энтомология – бунақденелілерді зерттейтін ғылым;

малакология – моллюскаларды зерттейтін ғылым;
2. ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ
Лекция №1.

Тақырыбы: Кіріспе. Зоология пәні. Даму тарихы.

Мақсаты: Зоология ғылымының биологиялық пәндер жүйесіндегі орнын көрсетіп, зоологияның даму тарихы туралы мәлімет беру.

Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:

Пәннің мақсаты және міндеттері.

Жануарлар органикалық әлемнің құрамды бөлігі. Тірі материя формалары. Жануарлардың табиғаттағы маңызы. Жануарлар организмдерін зерттейтін негізгі пәндер.

Зоология тарихынан қысқаша сипаттама. Классификацияның негізгі принциптері. Жануарлар әлемін қорғау.

Жануарлар әлемінің алуан түрлілігіне және оларды зерттеу әдістерінің ерекшеліктеріне байланысты зоология екі үлкен бөлімге бөлінеді: омыртқалылар зоологиясы – хордалылар типіне жататын жануарларға қатысты деректерді біріктерді және омыртқасыздар зоологиясы – жануарлар дүниесінің қалған 22 типтерін зерттеумен айналысады.

Жануарлардың табиғаттағы және адасм өміріндегі маңызы зор және алуан түрлі. Жануарлар азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп, шикізат өнімдері, ет, май, сүт, тері, бал, балауыз, жібек, мүйіз, бақалшақ және т.б. береді. Олардың көпшілігі ауылшаруашылық дақылдарының тозаңдандырушылары, топырақ түзушілер, басқа жануарларға азық, органикалық заттарды ыдыратушылар болып келеді.

Жануарлар патшалығын қазіргі уақытта өзара тәуелді жүйедегі категориялар – таксондарға бөледі. Негізгі таксон «түр». Түрлерді белгілеу үшін К.Линней жасаған бинарлы номенклатура принципі қолданылады.

Жақын туыстар тұқымдасқа, тұқымдастар – отрядтарға, отрядтар – класқа біріктіірледі. Қазіргі жүйедегі ең жоғары таксон – тип – бірнеше жақын кластарды біріктіреді.

Жизнь животных. Т. 1-3, М., 1969.

Қарапайымдылар бір бүтін организм ретінде. Қарапайымдылар клеткалары мен көпклеткалы жануарлардың құрылысындағы ұқсастық. Патшалық тармақтың жалпы сипаттамасы.

Саркомастигофора типі. Саркомастигофорлардың қозғалу органоидтары. Жыныстық процесс.

Саркомастигофорлардың қазіргі классификациясы.

Споровиктер класының жалпы сипаттамасы. Паразиттік тіршілік етуге байланысты құрылыс ерекшеліктері. Клетканың апикалық комплексінің құрылысы. Жыныссыз және жыныстық көбеюдің алмасуы.

Инфузориялардың неғұрлым дамыған және жоғары құрылысты қарапайымдылар ретіндегі жалпы сипаттамасы. Инфузориялардың көбеюі (коньюгация). Инфузориялардың негізгі кластары.

Қарапайымдыларда қозғалыс органоидтары жақсы жетілген. Олар: жалған аяқтар, талшықтар және кірпікшелер. Қарапайымдылардың көпшілігі жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді. Жыныссыз көбеюде негізгі бөліну тәсілі - митоз. Жынысты көбеюі аталық және аналық жыныс клеткаларының немесе гаметаларының бір-бірімен қосылуы арқылы жүреді. Бұл процесті копуляция деп атайды.

Қарапайымдылардың 70000 аса түрлері белгілі, тұщы суларда, теңіздерде, ылғалды топырақтарда кең тараған және жануарлар мен адамның денесінде паразиттік тіршілік етеді.

Қазіргі қарапайымдылар 5 типке бөлінеді: Саркомастигофорлар типі, Споралылар немесе Апикомплекстер типі, Микроспоралылар, Миксоспоралылар және Инфузориялар немесе Кірпікшелілер типі.

Жизнь животных. Т. 1-3, М., 1969.

Көпклеткалы организмдердің шығу тегі туралы теориялар.

Губкалар типі. Ізбесті губкалар класы.

Шынылы губкалар класы.

Кәдімгі губкалар класы. Губкалар типінің кластарының негізгі өкілдері.
Көпклеткалы жануарлардың шығу тегі. Көпклеткалылар бірклеткалылардан шыққан. Біршама қарапайымдылардың әр топтарында көпклеткалы құрылысы жасауға бейімділіктері байқалады.

Э.Геккель көпклеткалылардың шығу тегі туралы гастрея теориясын ашты. Геккельдің айтуынша, клеткалардың арғы ата-тегі шар тәрізді қауымды қарапайымдылар болып табылады.

Келесі теорияны И.И.Мечников ұсынған. Төменгі сатыдағы көпклеткалылардың онтогенезін қарастырып, олардың энтодермасы ойыстанып енбей, жеке клеткалардың бластула қуысы – бластоцельге енуі арқылы жасалған, яғни ол жеке клеткалар алдымен борпылдақ, онан кейін тығыз ішкі қабат түзген. Геккель сияқты Мечников та көпклеткалылардың қауымды талшықтылардан дамыған деген. Клеткалардың ішкі қабатын Мечников фагоцитобласт деп, ал филогенетикалық кезеңді «фагоцителла» деп атаған.

Қарапайымдылар қауымының көпклеткалы дараға, яғни бір-бірімен физиологиялық нашар байланысқан талшықтылар клеткаларының бірігіп – қарапайымдыларға қарағанда жоғарырақ деңгейдегі организмдерге айналу заңдылықтарын А.А.Захваткин анықтаған.

Эволюция процесінде жеке қарапайымдылар тұтасымен көпклеткалы жәндітерге ауысқан деген гипотеза бар. Бұл пікірді югославия зоологы Иован Хаджи қолдайды. Оның ойынша көпклеткалылар көп ядролы инфузориялардан шыққан.

Губкалар типі. Губкалар өте төменгі құрылысты көпклеткалы, негізінен теңіз жануарлары, жабысып қозғалмай тіршілік етеді. Денесі мүшелер мен ұлпаларға бөлінбеген. Қазіргі фаунада 5000-ға жуық губкалардың түрлері кездеседі.

Губкалардың пішіні қапшық сияқты, үлкен тесігі жоғары қарайды. Бұл тесіктен губканың қабырғаларындағы ұсақ тесіктер ішкі парагастраль қуысына барып жалғасады. Денесі екі қабат клеткалардан тұрады: сыртқы – эктодерма, ішкі – энтодерма. Олардың арасында ерекше құрылымсыз заттардан тұратын қабат – мезоглея болады. Көпшілік губкалардың мезоглеясы өте қалың, онда қаңқа жасалады. Гастраль қабаты ерекше жағалы клеткалардан құралады.

Губкалардың ең қарапайым құрылысы аскон типті деп атайды. Жеке даму кезіндегі күрделену сикон типті форманың шығуына әкеліп соғады немесе бұл әрі қарай лейконға айналады.

Губкалардың қоректенуі хоаноциттер мен амебоциттер арқылы жүзеге асады. Губкалардың тыныс алуы мен зәр шығаруы диффузды жүреді.

Кейбір губкалардың ғана денесі жұмсақ болады, ал көпшілігін қаңқасы қатты және дене мен өзектер жүйесінің қабырғасына тірек қызметін атқарады. Қаңқасы минералды зат – көмір қышқыл ізбестен немесе кремнеземнан, органикалық зат – қасиеті ұқсас спонгиннен, кремнезем мен спонгиннің қосылысыныан тұруы мүмкін. Қаңқа түзетін клеткаларды склеробластар және спонгиобластар деп атайды.

Губкалар жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді.

Жизнь животных. Т. 1-3, М., 1969.

Ішекқуыстыларды губкалармен салыстырғанда жалпы құрылыс деңгейінің көтерілуі.

Ішекқуыстылар типінің жалпы сипаттамасы. Гидроидтылар класы.

Сцифомедузалар класы. Маржан полиптері класы.

Ішекқуыстыларға тән белгі – радиалды немесе сәулелі симметрияның болуы. Олар қосқабатты жануарлар: онтогенезде тек екі ұрық жапырақшалары - эктодерма және энтодерма түзіледі. Екеуінің арасы мезоглеямен бөлінген.

Типке тән негізгі белгі – атпа клеткаларының болуы, олар бұлшықеттің жиырылуы арқылы қозғалады.

Гидроидтылар класы. Гидра - ең қарапайым құрылысты, көлдер мен бөгеттерде мекендейтін тұщу су полипі. Ауыз конусында 6-12 қармалауыштар қоршалған ауызы орналасқан. Эктодерма қабатында эпителийлі-бұлшықетті клеткалары болады. Гидраның жүйке жүйесі дамудың ең төменгі деңгейінде тұрған шашыранды, диффузды түрде болады.

Атпа клеткалы аралық клеткалардан дамиды және ерекше сопақша келген атпа капсуласы болады. Капсула сұйықтыққа толып тұрады. Гидраның атпа клеткалары шабуыл жасау және қорғаныш қызметін атқарады.

Энтодерма барлық гастраль қуысын ауыздың шетіне дейін астарлап жатады. Энтодерманың құрамына бірнеше түрлі клеткалар енеді. Олар эпителийлі-бұлшықет, ас қорыту және ерекше безді клеткалар. Губкалардағы сияқты ішекқуыстыларда асты клетка ішінде қорытады. Сол сияқты энтодерманың безді клеткалары ас қорыту сөлдерін гастраль қуысына шығарып сонда ас қорытылады.

Гидралар жынысты және жыныссыз жолдармен көбейеді. Жыныссыз көбеюі бүршіктену арқылы жүзеге асады.

Қарыннан дененің шетіне қарай радиалды өзектер жүйесі тарайды. Өзектер дұрыс кезектесіп орналасады да шатырдың жиегіндегі сақиналы өзекке барып жалғасады. Сөйтіп, бұл өзектер гастроваскулярлы жүйені құрайды.

Негізгі өзектердің шетінде жатқан кейбір қармалауыштар өзгеріп, жиек денешіктеріне немесе ропалияларға айналады. Ішінде көру және тепе-теңдік мүшелері дамиды.

Медузалар дара жынысты. Жыныс бездері қарын қалталарының төменгі жағындағы энтодермадан жасалынады. Пісіп жетілген жыныс клеткалары медузаның аузы арқылы сыртқа шығарылады. Жұмыртқадан дернәсіл планула пайда болады. Ол жүзіп жүріп біраздан кейін бекінеді. Планула кейінірек жеке полип – сцифистомаға айналады. Бұл полип бүршіктену арқылы басқа сцифистомалар жасай алады.

Сцифистомада жүретін негізгі процесс – стробила жасау. Стробила жасау процесінде дисклілер жас медузалар пайда болады. Оларды эфира деп атайды. Эфира одан әрі дамып ересек медузаға айналады.

Сонымен, сцифомедузаларда айқын білінетін метагенез байқалады, яғни жынысты және жыныссыз ұрпақтары ауысып отырады.

Жизнь животных. Т. 1-3, М., 1969.

Екіжақты симметрияның пайда болуы. Турбелляриялардың құрылыс ерекшеліктері.

Эндопаразиттік тіршілік етуге бейімделуіне байланысты трематодтардың турбелляриялардан құрылысының айырмашылықтары. Трематодтар арасындағы адамның және жануарлардың маңызды паразиттері, даму циклдері.

Таспа құрттар класы, құрылысының ерекшеліктері және маңызды өкілдері.

Жалпақ құрттар үш қабатты. Онтогенез процесі кезінде үш ұрық жапырақшасы жасалады. Жабын жасайтын эктодерма мен ішек түзетін энтодерманың арасында аралық ұрық жапырақша – мезодерма бар. Көбінесе денесі ұзына бойына созылған және арқа бүйір бағытында қабысқан (жапырақ, тақта, таспа тәрізді).

Жалпақ құрттардың құрылысының негізгі ерекшелігі – тері-бұлшықет қапшығының болуы. Ол эпителий мен оның астында жатқан бұлшықет талшықтарының күрделі жүйесі. Бұл бірнеше қабаттарға ыдырап, жануардың бүкіл денесін эпителийдің астында тұтас қапшық ретінде жауып тұрады, ал жоғарғы билатералды жануарларда талшықтар жеке ет шоғырларына бөлініп кетеді. Тері-бұлшықет қапшығындағы бұлшықеттердің жиырылуының нәтижесінде құрт тәрізді қозғалыс қамтамасыз етіледі.

Жалпақ құрттарда дене қуысы болмайды, олар қуыссыз немесе паренхималы жануарлар: ішкі мүшелерінің арасындағы кеңістік паренхимадан немесе мезодермалы дәнекер борпылдақ ұлпамен толып тұрады. Паренхиманың ролі әртүрлі. Оның қызметтеріне - тірек, қоректік заттардың қоры жиналатын жер мен зат алмасу процестерінде маңызды орын алады.

Ас қорыту түтітігі қарапайым, тек қана екі бөлімнен тұрады: эктодермалы алдыңғы ішек немесе жұтқыншақ және тұйық бітетін энтодермалық ортаңғы ішек. Артқы ішегі мен аналь тесігі болмайды. Паразит түрлерінде ас қорыту жүйесі мүлде жойылып кеткен.

Жүйке жүйесі жұп ми түйінінен (ганглийден) және одан артқа қарай кететін жүйке бағаналарынан тұрады. Жүйке бағаналары бірімен-бірі сақиналы жүйкелер арқылы қосылған. Екі ұзынабойлық бағаналар өте жақсы дамыған. Жалпақ құрттарда жүйке жүйесінің орталық реттеу аппараты пайда болған.

Қан айналу және тыныс алу жүйелері болмайды.

Зәр шығару жүйесі протонефридий типті. Олар паренхимада бір шоғыр кірпікшелері бар ерекше жұлдызша клеткалармен аяқталатын тармақталған өзектер жүйесінен тұрады. Протонефридийлер сыртқа ортамен арнайы зәр шығару тесіктері арқылы байланысады.

Жалпақ құрттардың жыныс жүйесі гермафродитті, жыныс өнімдерін шығаратын күрделі өзектерден және іштей ұрықтануды қамтамасыз ететін мүшелерден тұрады.

Қолданылатын әдебиеттер:

Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зооологиясы. – Алматы, 2003. Т. 1, 2.

Догель В.А. Зоология беспозвоночных. – М., 1981.

Түсіпова К.Т. Омыртқасыздар зоологиясы. – Алматы, 1998, 1999. Т. 1, 2.

Натали В.Ф. Зоология беспозвоночных. – М., 1981.

Курс зоологии. Зоология беспозвоночных. В 2-х томах. – М., 1961, 1966.

Жизнь животных. Т. 1-3, М., 1969.

Алғашқы қуысты құрттардың жалпақ құрттармен салыстырғанда құрылысының прогрессивті белгілері.

Нематодтардың құрылысының ерекшеліктері.

Гельминттер және биогельминттер туралы түсінік.

Денесі бунақталмаған (сегменттелмеген).

Денеде алғашқы қуыс пайда болады, ол қоршаған ұлпалармен шекараласып жататын ішкі мүшелердің арасындағы саңылаулар.

Жалпақ құрттардан айырмашылығы - көпшілік жұмыр құрттар дара жынысты және жыныс аппараты өте қарапайым құрылысты.

Қан айналу және тыныс алу жүйелері болмайды.

Зәр шығару жүйесі түрі өзгерген тері бездері немесе протонефридий типтес немесе мүлдем болмайды.

Жүйке жүйесі ортогон типтес және жабынымен тығыз байланысты, сезім мүшелері нашар дамыған.

Ас қорыту жүйесінде артқы ішегі мен аналь тесігі болады.

Нематодтардың пішіні цилиндр немесе ұршық тәрізді. Көлденең кесіндісі жұмыр. Денесінің алдыңғы ұшында ауызы, ал артқы ұшының құрсақ жағында аналь тесігі орналасқан. Нематодтардың денесінің сыртын тығыз күрделі құрылысты көп қабатты кутикула қаптаған. Кутикула нематодтардың ерекше сыртқы қаңқасы, ол ішкі қуыстағы сұйық заттардың қысымымен бірге дене бұлшық еттеріне тірек болып тұрады. Кутикула сол сияқты механикалық бүлінуден және улы заттардан қорғау қызметтерін атқарады.

Кутикуланың астында гиподерма жатады. Тері-бұлшықет қапшығының арасында өте үлкен дене қуысы жатады. Бұл алғашқы дене қуысы оны қоршаған мүшелермен шекараласып жатады және өз қабырғасы болмайды. Тірек қызметінен басқа алғашқы қуыс зат алмасуда да негізгі рөл атқарады. Алғашқы дене қуысы қан айналу жүйесі сияқты организмнің ішкі ортасының қызметін атқарады. Схизоцель деп аталады.

Ас қорыту жүйесі ұзынша түтік түрінде алдыңғы, ортаңғы және артқы ішек болып үш бөлімге бөлінеді. Еркін өмір сүретін нематодтар әртүрлі ұсақ организмдермен, паразиттер жануар-иесінің сөлімен, кейбіреулері иесінің қанымен, ал өсімдік паразиттері олардың ұлпаларымен қоректенеді.

Жүйке жүйесінің орталық бөлімі жұтқыншақ маңындағы жүйке сақинасынан жасалынған. Сақинадан алдыға және артқа қарай жүйке салалары тарайды. Екі негізгі жүйке салалары бір-бірімен жұқа жартылай сақиналар тәрізді көптеген комиссуралармен қосылады.