В 020500 «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
1 2
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1.Сөз формасы деген не? 2.Сөздің негізгі түрлері? 3. Туынды түбірлерге мысал келтіріңдер. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. №4 дәріс тақырыбы:. Лексика-грамматикалық морфемалар Дәріс сабағының мазмұны: 1. Лексика-грамматикалық дербес морфемалар. 2.Лексика-грамматикалық морфемалардың қызметі, құрылымы. Лексика-грамматикалық дербес морфемалар. Тілдің грамматикалық құрылысын тануда да, оның негізгі мәселелерін анықтауда да әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі грамматикалық ұғымдар бар. Грамматикалық құрылысқа қатысы бар негізгі ұғымдар мыналар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма және грамматикалық категория. Грамматикалық мағына дегеніміз – сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын айтамыз. Грамматикалық мағына сздің түрленуі арқылы да, сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынастары арқылы да айтылады. Қазақ тілінде грамматикалық мағына тудыратын сөздердің бір тобы өте, тым, аса, нағыз, нақ, дәл сияқты күшейткіш сөздер. Мыалы: өте жақсы, тым жұпыны т.б. Грамматикалық мағына негігі сөзерге шылау сөздердің селбесуі арқылы да туады. Мыс: Құрымбайдың ол не үшін келгенін де сезді. Грамматикалық құбылыстың өзіне тәнграмматикалық мағынасы мен сол мағынаны білдіретін грамматикалық тәсілі үнемі бірлікте болады. Грамматикалық мағына - грамматикалық құрылыстың мазмұны болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін формасы. Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады. Грамматикалық категория тікелей сөйлемдегі сөздерге және сөз тіркестеріне тән жалпы грамматикалық мағынамен байланысты болады. Жалпы грамматикалық категориялар ішінара морфрологиялық категориялар және синтаксистік категориялар болып екі салаға бөлінеді. Грамматикалық категориялар туралы түсінік. Өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады. Келіңіз, менде қызық кітаптар, газет-журналдар бар, бірге отырып оқиық (Б.Майлин); Мүсәпірге тиген ат ұшқыр, менің атым ұшқалақ (С.Мұқанов; Адамды бағындырудың асылы – еңбек, түбінде еңбексізді еңбек жеңбек (С.Мұқанов); Міне енді сіз үйіңіздесіз (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдердегі сөздер грамматика заңы бойынша құрылған. Бұл сөздердің кейбіреулеріне көптік жалғауы, кейбіреулеріне тәуелдік, кейбіреулеріне септік, кейбіреулеріне жіктік жалғауы жалғанып тұр да, солардың арқасында сөйлемдердегі айтылған ойлар да көріктеніп, жатық айтылып тұр. Бұл төрт түрлі жалғау тек осы сөйлемдерде ғана емес, өзге сөйлемдерде де үнемі қолданылып, әрқайсысы өз орнында белгілі мағыналар үстепғ сөздердің қызметтерін сараландырып отырады. Демек, төрт түрлі жалғаудың әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары және сол мағыналарына орай арнаулы грамматикалық формалары бар. Сол себептен олар өз алдарына категория деп танылып, әрқайсысы бас-басына септеу категориясы, көптеу, тәуелдеу, жіктеу категориясы делініп есептеледі. Сөздерге жалғаулардан өзге жұрнақтар да қосылып, өздерінің ерекшеліктеріне қарай, әр түрлі грамматикалық мағыналар үстеп, әрі олардың тұлғаларын өзгертіп, әр қилы басқа категориялар тудырып отырады. Лексика-грамматикалық морфемалардың қызметі, құрылымы. Өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады. Келіңіз, менде қызық кітаптар, газет-журналдар бар, бірге отырып оқиық (Б.Майлин); Мүсәпірге тиген ат ұшқыр, менің атым ұшқалақ (С.Мұқанов; Адамды бағындырудың асылы – еңбек, түбінде еңбексізді еңбек жеңбек (С.Мұқанов); Міне енді сіз үйіңіздесіз (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдердегі сөздер грамматика заңы бойынша құрылған. Бұл сөздердің кейбіреулеріне көптік жалғауы, кейбіреулеріне тәуелдік, кейбіреулеріне септік, кейбіреулеріне жіктік жалғауы жалғанып тұр да, солардың арқасында сөйлемдердегі айтылған ойлар да көріктеніп, жатық айтылып тұр. Бұл төрт түрлі жалғау тек осы сөйлемдерде ғана емес, өзге сөйлемдерде де үнемі қолданылып, әрқайсысы өз орнында белгілі мағыналар үстепғ сөздердің қызметтерін сараландырып отырады. Демек, төрт түрлі жалғаудың әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары және сол мағыналарына орай арнаулы грамматикалық формалары бар. Сол себептен олар өз алдарына категория деп танылып, әрқайсысы бас-басына септеу категориясы, көптеу, тәуелдеу, жіктеу категориясы делініп есептеледі. Сөздерге жалғаулардан өзге жұрнақтар да қосылып, өздерінің ерекшеліктеріне қарай, әр түрлі грамматикалық мағыналар үстеп, әрі олардың тұлғаларын өзгертіп, әр қилы басқа категориялар тудырып отырады. Дәріс №4.Өзін-өзі тексеру сұрақтары Грамматикалық мағына дегеніміз не? Грамматикалық форма дегеніміз не? Грамматикалық ұғымдар дегеніміз не? Грамматикалық категория дегеніміз не? Грамматикалық категорияларды атаңыздар Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991 Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. №5 дәріс тақырыбы:. Көмекшілердің дербес сөзге тіркесу ерекшелігі. Дәріс сабағының мазмұны: 1.Дербестігі жоқ лексика-грамматикалық морфемалар. 2.Дербес сөздің тұлғасын таңдайтын көмекшілер. Дербестігі жоқ лексика-грамматикалық морфемалар. Тілімізде көмекшілердің сөз құрамында алатын белгілі орны бар. Көмекшілер негізінен дербес сөздің соңында тұрады,яғни дербес сөзден кейін тіркеседі. Бұл заңдылық тілдің жалғамалық ерекшелігіне тікелей байланысты. Жалғамалы тіліміздің ерекшелігі бойынша қосымша түбір сөзге жалғанады, қосымшы негізінен сөз соңында тұрады,сондықтан біздің тілімізге сөз соңы қосымшалар тән. Осы заңдылық тек қосымшаларға ғана емес, барлық грамматикалық единицаларға қатысты. Міне,сондықтан тіліміздегі көмекшілер де дербес сөзден соң тұрады яғни дербес сөзге тіркеседі. Мысалы:Үйдің жаны, сенен-гөрі,ол-туралы,жұмыстан-кейін, келген-сайын, айту-керек, қазір-ақ, осы-ма,өмір-бойы т.б. Көмекшілердің ішінде осы жалпы заңдылықтан аутқитын жағдайлар да бар. Сын есімнің күшейтпелі,асырмалы шырайларының көрсеткіштері –күшейткіш көмекшелер жоғарыда айтылған жалпы ереже бойынша емес,дербес сөздің алдынан тіркеседі. Мысалы: өте жақсы, тіпті үлкен, керемет әдемі, тіптен биік, ал қызыл, қып-қызыл, біп-биік, жап-жақсы, әп-әдемі, т.б. Көмекшілердің ішінде осы жалпы заңдылықтан ауытқитын жағдайлар да бар. Сын есімнің күшейтпелі,асырмалы шырайларының көрсеткіштері-күшейткіш көмекшілер жоғарыда айтылған жалпы ереже бойынша емес, дербес сөздің алдында тіркеседі.мысалы:өте жақсы,тіпті үлкен,керемет әдемі, тіптен биік, ал қызыл, қып-қызыл, біп-биік, жап-жақсы, үп-үлкен, әп-әдемі,т.б. Күшейткіш көмекшілердің сөз алдынан қолданылуы сын есімнің табиғатына тікелей байланысты. Сын есім заттың белгісін білдіретін сөз табы болғандықтан,ол қашанда зат есімнің алдынан тіркеседі. Заттың сындық білдіретін бірнеше сөз қатарласа зат есімнің алдынан тіркесу тілдегі заңды құбылыс. Олай болса, заттың белгісін білдіретін бірнеше анықтауыштардың ішінде жалпы мағыналысы грамматикалық қызметке көшкен.сондықтан олардың сөздің алдында тұруы заңды деп санаймыз. Әрине,күшейткіш буындардың жағдайы өзгешерек,бірақ олардың да сөздің алдынан келуі сын есімнің жалпы орнымен тікелей байланысты. Сөйтіп, күшейткіш көмекшілер ғана сөз алдында қолданылады,қалған көмекшілердің бәрі дербес сөздің соңынан тіркеседі. Бір сөзге бірнеше көмекші тіркескенде де, бірінен соң бірі сатылай дербес сөзге тіркеседі. Осы ерекшелігіне қарап көмекшілерді сөз соңы көмекшілер деп бөлуге болады. Сөз соңы көмекшілерге көмекші есімдер, көмекші етістіктер, шылаулар, модаль сөздер жатады. Ал сөз алды көмекшілерге күшейткіш яғни сын есім шырайларының аналитикалық форматтары жатады. Қазақ тіліндегі көмекшілердің дербес сөзбен тіркесу мүмкіндігі түрліше. Олардың бәріне ортақ жалпы белгісін ескеріп, екі үлкен топқа бөлуге болады:1)дербес сөздің формасын талғайтын көмекшілер;2)дербес сөздің тұлғасын таңдамайтын көмекшілер. Дербес сөздің тұлғасын таңдамайтын көмекшелер. Қазақ тіліндегі көмекшілердің бір тобы түрлі формалы дербес сөзге тіркесе береді.Мысалы: сен-ақ, өте биік,келеді де кетеді,келді де кетті,жігіт те,көрген де,өте жақсы,ұқыпты да,өте үлкедеу.Бұл топтағы көмекшілер сөзге ешбір қосымшаның көмегінсіз тіркеседі.Дербес сөздің формасын таңдамайтын көмекшелерге жалғаулық,демеулік шылаулар,күшейткіш көмекшілер жатады.Мысалы:бір сұрауға лұқсат етесің бе?Оспанның үйіне мен қайын енесі болып,қасқа сиырды жегіп барып отырмақпын ба? -Апыр-ай, Оспанның тырнағына ілігіп қалады ма екен? Әйел тәуекелден тайып,болмаса қорқып шыға алмай қалып отыр ма?Шынымен-ақ Оспанның құрығынан құтылып кеттік пе?( Ғ.Мүсірепов). Келтірілген сөйлемдерде бір ғана сұрау шылауы түрлі –түрлі формалы дербес сөзге тіркесіп тұр,оның тіркескен түрлі формалы сөздерін әрі қарай да жалғастыра беруге болады.Бірақ осы мысалдардан да оның өзі тіркесетін дербес сөздің формасын таңдамайтынын аңғаруға болады. Ал күшейткіш көмекшілердің сөз формасын таңдамауы олардың сөздің алдынан тіркесуіне байланысты,сын есімге қаатысна да байланысты.Бұлар-дың жағдайы сөз формасын таңдамайтын басқа көмекшілерден гөрі ерекшелеу. Сөз формасын таңдамайтын көмекшілердің мағынасы дербес сөздің формасына да,мағынасына да,ол форманың мағынасына да тәуелді емес,сондықтан да ол дербес сөздің формасын таңдамайды.дербес сөздің формасын таңдайтын көмекшілердің мағынасы белгілі форманың мағынасына байланысты болса, бұл көмекшілер де ондай қасиет жоқ.Осы ретте дербес сөздің тұлғасын таңдамайтын көмекшілердің мағынасында дербестік басым екенін айту керек.Бұл көмекшілердің мағына дербестігі олардың жалпы мағыналарымен,грамматикализациялану дәрежесінің жоғарлығымен,өздері шыққан сөз табынан алыстауымен де байланысты. Дербес сөздің тұлғасын таңдайтын көмекшілер. Бұл топқа белгілі формалы сөздерге ғана тіркесін көмекшілер жатады. Мысалы:сен үшін, үйдің жаны, келе бастады т.б. Бұл мысалдардағы көмекшілер тіркесінен дербес сөздің формасын өзгертуге болмайды:сенде (саған)үшін емес, сен үшін, үйге жаны емес,үйдің жаны, келіп басталды емес,келе бастады. Мұндай сөз формасын талғайтын көмекшілерге:көмекші есімдер,көмекші етістіктер, септеулік шылаулар жатады.Бұлардың қайсысы болсындербес сөздің белгілі формада тұруын керек етеді. сондықтан дербес сөздің құрамындағы қосымшаны дербес сөзбен көмекшілердің байланыстырушысы деп қарауға да болады. Мысалға көмекші есімнің дербес сөзге тіркесін алайық. Дербес сөз бен көмекші есімді байланыстыратын белгілі морфемалар бар, олар –ілік септік жалғауы мен тәуелдік жалғауының 3-жағы.Ілік септік жалғауы дербес сөзге тіркеседі,ал көмекші есімге тәуелдік жалғауының 3- жағы жалғанады.Бұл екі қосымшасыз дербес сөз бен көмекші есімнің бірімен –бірі байланысуы мүмкін емес,сондықтан олардың тіркесінде бұл екі қосымша міндетті элемент болып саналады.Олй болса ілік септік жалғауы,тәуелдік жалғауы дербес сөз бен көмекші есімді байланыстырушы морфемалар ретінде қаралу керек. Дербес сөздің формасын таңдап тіркесетін көмекшілердің бірі –септеулік шылаулар.Септеулік шылаулар атау және барыс,шығыс,көмектес септікте тұрған дербес сөздерге тіркеседі. А.Н. Кононов септеулік шылаулар сөйлемде есім мен етістік арасындағы синтаксистік қатысты білдіреді, сондықтан септеулік шылаулар септік системасымен тікелей байланысты, сонымен бірге септік жалғаулары бере алмайтын синтаксистік қатысты білдіреді екен. Бұдан шығатын қортынды:септеулік шылаулардың сөз формасын таңдауы,алдымен,шылаулардың мағынасына байланысты, екіншіден,ол мағынаның қай септіктің мағынасына жақындығына байланысты.Басқаша айтқанда, септеулік шылаулардың мағынасы мен белгілі мағынасында белгілі байданыс бар.Септеуліктердің әр септікке байлаулы болуы, белгілі септікті керек етуі олардың мағына байланысынан шығады. Атау септікпен: үшін,сайын,сияқты,секілді,тәрізді,туралы,жайында, шамалы шақты,қаралы,ғұрлы,ғұрлым шылаулары тіркеседі.мсалы:сен үшін,үй сайын,ол сияқты,біз сықылды,сен турасынан. А. Н. Кононов атау септікпен тіркесетін септеуліктер құрал,мақсат,себеп, ұқсату мағынасынан білдіретінін айтады. Қазақ тілінде бұл септеуліктердің мағынасы одан да кеңірек.Осы септеулік шылаулар білдіретін мағыналар көбіне субъектіге немесе затқа қатысты:Ол телефон арқылы сөйлесті дегенде субъектінің қимылды жасау мақсаты,Асан тәрізді дегенде субъектіге,затқа ұқсату,сен туралы дегенде қимылдың қатысын сияқты мағыналарды білдіреді.сонымен бірге сандық ұғымға болжал мағынасын да қосады. Барыс септік формалы сөзге тіркесетін септеулік шылаулар шейін,дейін,қарай,тамн,салым, т.б. осы көмекшілердегі заттардың аралық шегі сияқты мағына барыс септік білдіретін бағыт,мекен мағыналарымен тікелей байланысты:үйге дейін,қалаға шейін,үйге қарай,көлге таман дегендердің бәрінде дербес сөздегі мекен мағынасына бағытталған қимылдың шегі айқындалған.Бұл арада да барыс септіктің мағынасы мен оған тіркескен септеулік шылаудың мағынасының байланысы көрініп тұр.Септеулік шылаудың мағынас барыс септіктің мағынасын толықтырып,айқындап тұр,өйткені ол мағыналар байланысты. Шығыс септік формасын керек ететін септеуліктер:гөрі,бері,әрі,кейін,соң, бұрын,бетер т.б. Шығыс септік қимылдың басталар нүктесін,мекенін білдіреді. Мсалы:таудан әрі,ауылдан бері,орманнан кейін,ауылдан соң дегендердің бәрінде септік білдіретін басталатын мекен,орын мағынасы толықтырылған,нақтыланған,Егер шығыс септіктегі дербес сөз мезгіл мағыналы болса,онда қимылдың,уақиғаның басталар мезгілі айқындалады:күзден бері,бір жылдан соң,екі ай бұрын дегендерде де септеулік көмекшілердің бәрі қимыл-уақиғаның басталар уақтын дәлдеп тұр.Көмектес формалы сөзді қатар,бірге септеуліктер керек етеді.Көмектес септікпен тіркесетін септеуліктер осы септіктерді зат іс-әрекетпен қосарланған тағы бір зат,іс-әрекеттің барын білдіреді.Сөйтіп,септеулік шылаулардың мағынасы белгілі септіктердің мағынасымен өте тығыз байланысты,сондықтан септеулік көмекшелер өзінің мағынасымен толықтырады.Татар тіл білімі ғалымдарының септеулік көмекшілерді септік категориясының көрсеткішіне жатқызуы да осы жағдайлармен байланысты. Өзін-өзі тексеру сұрақтары 1. Сөзформалардың деривациялық морфты типтері. 2. Сөздің морфологиялық құрамы мен жасалу жолдары. 3. Морфемалар мен жұрнақтар. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. №3 модуль Аффикстер морфонологиясы. №6 дәріс тақырыбы:. Бір және көп функциялы қосымшалар. Дәріс сабағының мазмұны: 1. Аффикстер морфонологиясы туралы түсінік 2. Аффикстер морфонологиясы. Аффикстер морфонологиясы туралы түсінік Агглютинативті тілдердің бір түбірде екі, үш, бес, сегізге дейін аффикстер үстеліп, тізбектеле қосылып қолданылуын тіл мамандары «әр аффикс бір-бірден ғана мағына беруінен» деп түсіндірді. Мысалы, орыс тіліндегі книг, коров, сондай-ақ домов т.б. алады да,әрқайсысында,жыныстық (родовое), жекеше не көпше екені,тірі не тірі емес,ілік септігі т.т. көп функциялы деп сипаттайды. Книг - қазақша кітап-тар-дың түрінде мағыналардың әрқайсысы үшін белгілі аффикстердің қосылатыны мысал етіп дәлелденеді. Тап осы келтірілген мысал дәлел де бола алады. 1.шындығына келгенде,өзге түркі тілдері сияқты қазақ тілінде де аффикстер басым көпшілігінде бір функциялы болып келеді.Бұған біз жалғаулардың,олардың ішінде, көптік жалғаулардың ішінен –лар,-лер дегенін арнайы бөліп алып,көрсетейік.бала-лар немесе олар дегендер мен біз-дер,сен-дер,сіз-дер, сондай-ақ,жіктік жалғауларының да: бала-сыз-дар,бара-сың-дар,отыр-сың-дар т.басқаларға зер салсақ,-лар тек көптікті білдіреді,ал 1-жақ па, 2-жақ па,оның анайы,сыпайы түрлері ме – бәрі де -лар,- дар арқылы емес,жіктеу есімдіктерінің мән мағынылары,жақтарымен ажыратылып,таны-лып тұр. 2.Мысалға –ді(оның –ды т.б.морфонемалық варианттарын қосып) дегенді алайық.Бұл,мәселен,кел-ді және кел-е-ді дегендерде қолданылады.Осы екі сөздегі тұлғаластар жұрнақша ма,жалғау ма,екуі бір ме,біреу ме әлде омомрф па? Бұл екуі –бір емес.Өйткені,біріншіден,соңбір емес.Өйткені,бірінiшіден,ол келе ме?-деп, -ді 3-жақ жіктік жалғауын түсіріп айтуға да болады.Біріншідегі-ні бұлай етуге келмейді. 3.Екі, үш,көп функциялы аффикстер де өзінен соң қосымшалар үстеліп,өзіне тән болып телінетін бір мағынаысын сақтап,өзге грамматикалық функцияларынан айрылады.Мсалға,етістік жасаған кез келген жұрнақты алайық.Ойын-а >ойна;мін-е- >; ою + ла,ән +де + т т.т.зат есімнен етістікке айналуына сәйкес бұларда:сен ойна болып: а) 2-жақ, б)жекеше, в)анайы түрде,г) бұйырыла, д)келер шақта және е) болымды яғни іс жүзіне асырылуға тиіс –міне осы сияқты 6 түрлі катигориялық мән-мағынаға ие болады.сондықтан біз бұл жұрнақтарды лексикалық единица жасап тұрған конверсиялық қызметіне 6 грамматикалық функцияның да жүгін көтеруші полифункциялы морфема деп қараймыз.Осы туынды түбірлерге бұйрық райдан басқа етістіктің өзге категорияларының жұрнақшалары қосылды-ақ дегенше,конверсиялы функциясынан өзгелері мән-мағыналарын жояды. 4. Қосымшалардың көп функциялы болуы сол қосымшалармен қосылып қолданылатын сөзформалардың сөйлемде бастауыш және баяндауыш болып тұрғандығы қызметтерімен тікелей байланысты. А) Жоғарыда мысал етіп келтірілген және солар тәрізді:ойн-а,ой-ла,сөй-ле-с, ұз-а-р т.б.баяндауыш болғанда, негізгі лексикалық мағынасының үстіне 6 грамматикалық қызымет атқарады. Б) Зат есімдер де,мейлі негізгі түбір,мейлі:оқушы,оқытушы,оқырман,дәрі-гер,орақ,егін т.т. оқушы –оқу озаты,оқытушы сабақ түсіндіріп тұр,ол –сүйікті дәрігер,анау ілулі тұрған –орақ т.б.: 1) зат атаулары болумен бірге, 2) 3-жақты, 3) жекешені білдіреді,сондықтан да кез келгенін ол деген есімдікпен орын ауыстырып қолдануға болады. 5.Тәуелдеулі септеулердің барыс септігіндегі әке-м-е,апа-м-а,сондай-ақ: аға-сы-на,іні-сі-не, жатыс септігіндегі: үй-і-нде,қалта-сы-нда,табыс септігіндегі: ұл-ы-н, ата-сы-н т.б.,көп функциялы қосымшалар жатады. 6.Жіктік жалғауларының есім мен 4 етістікке ортақ бірінші және екінші жақтарының жекше түрлері,сондай-ақ бірінші жақтың көпшесінің мрофема,морфттары әр уақыт көп функциялы болып кедеді.Бұған ол жалғаулардың өздері:мен,сен,сіз,біз деген жіктеу есімдіктерінен пайда болып қалптасулары негізгі себептерден саналса,жіктік жалғауларының предикативтік қызыметі де шешуші ролъатқаратыны шүбә туғызбайды. Мен оқушы-мын дегенде, а)1-жақ, б)жекеше, в)нақ осы мезгілде екені,сөйтіп баяндауыш болып келетінін қосқанда 4 функция атқарып тұр.Сіз дәрігерміз,біз кел-се-к, мен бар-ды-м т.б.жіктік жалғауларының грамматикалық функциялар осылар сияқты.Бұлар тәрізді жіктік жалғаулары айдан анық өз материалды көрнісін тауып тұрғанда,сөйлемдегі бастауыштардың бар немесе түсіріліп айтылуы тілдегі заңдылықтардан саналады.Ілік пен тәуелдеуді сөздер тіркесі жөнінде де осыны айтуға болады. 7.Логикалық пен грамматикалықтың тұтас көрінісі предикат-баяндауштардың қызыметіндегі жоғарыда айтып,талдап өткен заңдылық, бірңғай мүшелер яғни баяндаштардың да үнемі жіктік жалғаулы түрлері толық келе беруін міндеттейді.Мысалы: “Кеше үйге барып,кітаптарымды алып,бүгін кешке қайтып оралдым” дегенді алсақ,осындағы ең соңғы орал-ды-м алдыңғы екі етістік үшін де грамматикалық функциялардың толық көрсеткіші болып,оның өзін де: а) –ды жедел өткен шақты,б)- м бірінші жақ,в) жекешнні білдіреді. Құрмалас сабақтас сөйлемдегі бағыныңқы,басыңқы сөйлемдердің бастауыштары бір субъект болмайиындықтан және баяндауштарында жіктік жалғауының жоқтығы бағыныңқысының бастауышы болуына әкеп соғады.Мен келмей сен кетуші болма;балалары келіп,үй іші мәре-сәре болды.Сіз ерте келмегенде,біздің бүгін бұл үйде болуымыз екі талай еді. т.т. 8.Менің кітаб-ым,сенің үй-ің, біздің ұл-ымыз, сіздің бала-ңыз т.т.осылар тәрізді тәуелдік жалғауларының бірінші жақ жетекшісі мен көпшесі,сондай-ақ екінші жақтың анайысы мен сыпайысы да көп функциалар тобына жатады.Бұларда үш –үштен грамматикалық мән –мағына бар.Солардың үшіншісі –бәріне ортақ яғни бұларды ол деген жіктеу есімдігімен орындарын аустыруға болады.Баламыз келді;кітабім үйде;Ұлыңыз(ол) қайда оқиды?т.т. 9.Тіліміздегі қосымшалардың бәрі біз айтып,сипаттап,түсіндіріп жүрген мағыналарда қолданыла бермейді.Мсалы, зергер.дәрігер т.б. -гер аффиксін алайық.Адам- гер-шілік,жау-гер-шілік салстырғанда, біріншіден, бұл соңғылардың қолданылуда адам-гер,жау-гер деген негіздері жоқ, екіншіден,адамгер-ші,жау-гер-ші болып та айтылмайды.Бұлар сол –гершілік деген комплексттүрінде әуре-гершілік т.т. лексикалық единицалар болып есептеледі.Мейір-імді,мейір-ман,адам-шылық пен адам-дық,т.т.толып жатқан параллель сөзжасамдар бар.қазақ-ы деген де парсы тілі сөзжасамның саяси,әдеби,мәдени т.б. секілді морфеманың бір альтернативті морфы. 10.Бір тұтас морфемадай болып кеткен күрделі аффикстердің біреуі –шілік,-смақ,т.т. колхозшылық,қол тиімді,білген сымақ тәрізденіп; бұлар сияқты:азшылық,көпшілік,молшылық,жоқшылық т.т.бар. 11. Аффикстер тәрізді морфонологиялық ерекшелікте сәйкестене қолданылудан альтернатты морфтар дәрежесіне түскен көмекші единицаларда бар.Олар сұрау шылаулары: ма, ме, ба,бе, па,пе, (бар ма,жоқ па, аз ба,көп пе? Т.т. 12.Өзгелерді былай қойғанда,етіс аффикстерінің ішкі мәндерімен байланысты agens, patiens, олрдың грамматикалық берілу жолдары, сөйлем құрамы мен құрылымдарына тигізетін әсері т.т.ұшы- қиыры жоқ құбылыстар бар. Бәрі де логика мен грамматика байланысы тұрғысынан,семантикалық зерттеулердің арнаулы объектілкрі болуға тиіс. Аффикстер морфонологиясы. Көмекшілердің абстракциялану дәрежесі қаншалықты түрлі болса,оның құрлысы да соншалықты түрлі.Оны анық көрсету үшін,есім көмекшілердің құрлысына тоқталайық,өйткені етістіктің аналетикалық форманттарының құрлысы жеке зерттелген. Есім көмекшілерге көмекші есім,сын есім шырайының күшейткіш-морфемалары,шылаулар жатады.Шылаулар есім сөзге де,етістікке де тіркесе береді.Сондықтан оны таза есім аналитикалық единицалар деп айту қиын.Бірақ етістіктің аналитикалық единицаларымен байланысты зерттеуде олар айтылмаған,сондықтан оларды есім көмекшілер қатарында алуға болады. Есім көмекшілердің құрлысын тарихи тұрғыдан алу бұл жұмыстың мақсатына жатпайды.Олардың көбінің құрлысы өзгерген,морфемаларының жігі жойылған,ал бірсыпырасының құрамындағы морфемалар қазір де байқалып тұрады.Бірақ олардың құрамында қанша морфема болса да,тілде қазір бір морфеманың қызыметін атқарады.Есім көмекшілердің құрамындағы осы ерекшелікке қарай оларды негізгі және туынды деп топқа болуге болады. Негізгі көмекшілер деп құрамын морфемаға бөлуге келмейтін аналитикалық единицаларды айтамыз.Мысалы:да,мен,ақ,ғой,мыс,әрі,не,та-ман,маң,қас,жан,іш,сырт,арт,шейін,сайын т.б.Трихи тұрғыда бұлардың да бірнеше морфемаға бөлуге келетіні түркологияда дәлелденіп жүр.Мсалы: үш < үш-ін,дейін < тегін, т.б. Қазіргі тілдің даму сатысында бұлардың құармындағы морфемалардың жігі сақталмаған,сондықтан оны қазіргі тілдің даму сатысындағы дәрежесіне сай негізгі көмекшілер деп бөлінеді. Негізгі аналитикалық единицларға көмекші есімдер түгел жатады.Сонымен бірге,бұл топқа шылаулардың басым көпшілігі жатады:сайын,дейін,кейін,таман,қатар,гөрі,әрі,мен ал,бірақ,егер,әлде,не,я,ақ, ғана,тек,түгел,ғой,түгіл,екш,-мыс. Туынды көмекшілердің құрамындағы морфемалардың морфемалардың жігі көрініп тұрады.Мсалы:Сен жөнінде жақсы хабар естідік.Мұнда жөнінде –шылау.Оның құрамындағы тәуелдік,септік жалғауыанық көрініп тұр.Бірақ ол жалғаулар бұл арада өз қызыметінде тұрған жоқ,олардың мағынасы сақталмаған,сөйлемдегі сөздермен септік формасы бойынша қарым-қатынасқа түспейді.Оның құрамындағы морфемалар өз қызыметінен мүлдем айрылған,сондықтан ол тілде қазір біртұтас единица қызыметін атқарады,соған лайық ол тұтастықта қаралады.Тілдегі мұндай көмекші сөздер белгілі құрамда ғана ол біртұтас мағына беруге қалыптасқан.Басқаша айтқанда,оның құрамындағы морфемалар түбір болып,тұтасып көнерген.Мұндай көмекшілерге мыналар жатады:бойы,бойда,бойынша, жайлы,жайында, жөнінде, тәрізді, сияқты, секілді, әйтпегенде, болмаса, себепті т.б. Есім көмекшілердің бәрі осылай дыбыстық құрамы біртұтастықта деуге болмайды.Кейбір көмекшілердің құрамындағы морфемалар біртұтас дыбыстық құрамға жетпеген аралары ашық,тек тіркесе қолданылып бір мағыны беретіні де бар:неге десең, тек қана, егерде, және де, бірақ та, сол себепті, т.б. осы келтірілген шылаулардың әрқайсысы екі морфемадан тұарады,олар сол бөлек дыбыстық құрамын сақтаған,біраұ бір мағына беріп,бір единица қызыметін атқарады.Осындай есім көмекшілердің құрам ерекшелігіне қарай оларды дара және күрделі көмекшелер деп бөлуге болады. Дара есім көмекшілерге біртұтас дыбыстық құрамдағы көмекші сөздер жатады.Олар: не,я, яки, мен, де, сайын, дейін, қарсы, қарай, салым, бері, әрі, соң, кейін, егер, ақ, ғана, арт, тек, түгіл, гөрі, ал,бірақ, әлде, жоқ, арт,қас, жан, маң, өте, алд, аса,тым,тіпті,бойында, бойынша, жайлы, жайында, жөнінде,тәрізді,секілді,сияқты, сықылды, әйтпегенде,болмаса, себебі, тым, тіптен, шымқай, нағыз, нақ, ең, орасан керемет т.б. мұндай көмекші сөздің құрамында қанша морфема болса да, олар біртұтас дыбыстық құрамға кіреді және ол морфемалар өзінің бұрнғы қызыметінен айрылған өз қызыметі тұрғысынан олар –өлген морфемалар. Олардың құрамында морфемалары бары да,морфемааларға бөлуге келмейтіндері де тілде бірдей қызыметте жұмсалады. Күрделі көмекшелер ең кемі екі морфеманың тіркесінен құралады және ол морфемалардың арасы бөлек тұрады.Мұндай күрделі единицалар мыналар: не үшін десең, сол үшін, сол себепті, неге десең, өйтсе де, онда да, олай да, ал ендеше, олай болса, сонда да, алда-жалда, сол себепті, не болмаса, және де, сонан соң, егер де, бірақ та, тек қана т.б. Есім көмекшілердің құрамы,құрлысы түрлі-түрлі.Оларды бір модельге сыйғызу мүмкін емес,сондықтан бұл жасалған топтастыруда олардың жалпы белгілері ескеріледі. Мұнда олардың осы ең жалпы белгілеріне сүйеніп жасалған екі түрлі топтастыру оларды ішкі ерекшеліктерін,ұсақ белгілерін қамтымауы да мүмкін.Бірақ алдымен олардың ең жалпы белгілері ескерілуі қажет болғандықтан,мұндай топтастырулар жасалады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары 1.Бір функциялы қосымшалар 2.Көп функциялы қосымшалар Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. №7 дәріс тақырыбы: Парадигмалар жүйесінде нольдік морфема мен нольдік форма. Дәріс сабағының мазмұны: 1. Нолдік морфема туралы түсінік. Нольдік форма. 2. Қосымшалардың семантикасы. Нолдік морфема туралы түсінік. Нольдік форма. Түбір сөздің ешбір нақтылы морфемасыз катигориялар мағыналарының ішкі тармақтарының кейбіреуін білдіруі қабілеті тек қана сөйлем ішінде жүзеге асады.Дәлірек айтсақ, ол синтагмамен тікелей байланысты.Мұның себебі нольдік морфемадағы сөздердің сыртқы тұлғасында ешбір айырма жоқ. Олар түрлі категориялардың нольдік формасы бола тұра, бір тұлғада тұра береді. Грамматикалық формалардың омонимдік қасиеті нольдік формада өте күшті.Мсалы, мал жайылып жүр, мал үсіруге жағдай жасалсын, мал күтімі назардан тыс қалмасын сияқты мысалдарды алсақ, ондағы мал деген зат есім септіктің үш түрлі грамматикалық формасында тұр, 1-мысалда ол атау септіктің, 2-мысалда ол табыс септіктің, 3-мысалда ол ілік септіктің нольдік формасында тұр.Сөздің бұл формаларын тек синтагма арқылы ғана ажырата аламыз, ол сөздің формасын сөйлемсіз, синтагмасыз ажырату мүмкін емес.Бірінші мысалдағы сөздің (мал) атау септік мағынасы оның жай-күйін,қимылын білдіріп тұрған жайылып жүр етістігімен тіркесіу арқылы синтагма ішінді айқындалып тұр.Логикалық жағынан оның жайылу қимылының жасаушысы, субъектісі екенін тек сол етістікпен тіркесуі көрсетеді. Екінші мысалдағы мал үсіруге деген синтагманың бір мүшесі өсір етістігі оның алдында объекті заттың тұрғанын көрсетеді. Үшінші мысалдан синтагма ретінде мал күтімі деген екі сөздің тіркесін аламыз. Мұнда мал ілік септіетің нольдік формасында тұр.Оның негізгі көрсеткіші -осы синтагманың екінші сыңарындағы тәуелдік жалғау (і). Тәуелдік жалғаудағы сөз ілік септікті сөзбен ғана тіркеседі. Ілік септіктің қосымшалы және нольдік формасы бар,бұл синтагмада оның нольдік фромасы қолданылған,оны салыстырып қарайық: мал күтімі,малдың күтімі. Екеуінде де ілік септіктің қатыстық мағынасы бар,бұл олардың бір септіктің екі формасы екенін дәлелдейді.Оны синтагма анық көрсетіп тұр.Бұл келтірілген мысалдардың бірі сөздің құрамында қай категорияның нольдік формасы барын синтагма ғана ашып беретініне ешбір күмән қалдырмайды. Нольдік форма қай категорияға қатысты болса, синтагмада ол сол категорияның қосымшалы фрманың алатын орнында тұрады. Бұл тұрғыдан нольдік форманың қосымшалы сөз формасынан ешбір айырма жоқ деуге болады. Мысалы: біздің үй, біздің ауылсияқты синтагмалық тізбектерді алайық. Мысалда ілік септіктің қосымшалы формасындағы сөз бен тәуелдіктің нольдік формасындағы сөз тіркескен, бірақ синтагама мүшелерінің орын тәртібі сол қалпында сақталған. Синтагма мүшелерінің әр сыңарын әрі қосымшалы, әрі нольдік формада қолданып,олардың формаларын түрлендіргенімізбен, олардың синтагмадағы орны өзгерген жоқ,негізгі мағыналары да сақталады. Бұның себебі, онда синтагма мүшелерінің категориясын сақтап отырмыз. Синтагма сөздің формасын бір категория ішінде ғана түрлендіргендіктен, оның негізгі мағынасы да, синтагамдағы орны да өзгермейді. Сондықтан да біздің үй, біздің ауыл дегендегі тәуелдік парадигмасының 1-жақ көпше түрінің нольдік формасында тұрған үй, ауыл сөздері осы заттардың көпше 1- жаққа меншіктілігін білдіреді, ол синтагмада заттың иесін білдіретін ілік септік формасындағы сөздің соңынан тіркескен. Бұдан синтагмадағы сөздің орнының ол сөздің қай категорияның нольдік формасында тұрғанын көрсете алатынын көреміз. Егер синтагма объективті өмірдің бір «кішкене бөлшегін» білдіруге арналған, сөйлеудің бір элементі деп түсінсек, сонда синтагмада грамматикалық мағына болатыны сөзсіз. Ол грамматикалық мағына тілімізде қосымшалы сөз формасы арқылы да, нольдік фформа арқылы да синтагмада көрінетінін келтірілген мысалдар көрсетті. Синтагма сөйлеумен, тілдің атқарып отырған қызыметімен, басқаша айтқанда,тілдің өмірімен тікелей байланысты,сондықтан сөз тілде қандай қызымет атқарса да, қандай формада қолданылса да, қандай мағыналық ерекшелікті білдірсе де,ол синтагманы аттап өте алмайды.Сөздің түрлену парадигмасының көрінуі синтагмаға қатысты болғандықтан, нольдік форманың көрінуі де синтагмаға тікелей қатысты. Синтагма –нольдік морфеманың нұсқаушысы қызыметін атқарады, ол ғана емес, синтагмасыз нольдік морфема мен форманың өмірі жоқ. Қосымшалардың семантикасы. Сөйлемдегі сөздің қай сөз табы екені анықталған соң, сөз құрамындағы морфемаларды талдау қажет. сөздің морфемдік құрамын білу сөздің грамматикалық табиғатын ашуға көмектеседі. Сөз құрамына морфемдік талдау жасауда сөзжасам мәселесіне де соқпай өту мүмкін емес. Себебі талдау кезінде лексикалық мағыналы сөздердің қандай жолдармен жасалғанын да көрсетуге тура келеді. өйткені түбір сөздер дара да, күрделі де, туынды бола береді және олар сөзжасамдық тәсілдер арқылы сөз табылық қасиеттерін өзгертіп отырады, соған сай грамматикалық тұлғалармен түрленеді. Осы ерекшеліктердің бәрін ажырату морфологияның нысанына жатады. Сөйлемдегі сөз атаулының бәрі белгілі бір грамматикалық категориялардың тұлғаларында қолданылады (сөйлемнен тыс одағайлардан басқасы). Сондықтан сөйлем құрамындағы сөздерді талдау олардың қай категорияның тұлғасындағы сөз екенін анықтаудан басталғаны дұрыс. Мұны сөздің құрамындағы грамматикалық категорияның көрсеткіші білдіреді. Олар қай категорияның көрсеткіші болса, сол категорияның грамматикалық мағынасын білдіреді. Грамматикалық категориялардың көрсеткіштері қосымша да, көмекші сөздер де болатындықтан, сөздің грамматикалық тұлғасы синтетикалық та, аналитикалық та болады. Олай болса, сөздің синтетикалық, аналитикалық тұлғасын ажырату да морфологиялық талдауға жатады. Сөйлемде қолданылған сөздің құрамы көбіне өте күрделі болып келеді, бұл қазақ тілінің жалғамалы тілдер тобына жатуымен байланысты екені белгілі. Мұндай күрделіліктің мәні екі жағдайға байланысты: 1)түбірдің бойында бір немесе бірнеше сөз тудырушы жұрнақтар болады; 2)осы сөз тудырушы жұрнақтардың үстіне бір немесе бірнеше грамматикалық категориялардың көрсеткіштері жалғанады. Оның үстіне грамматикалық көрсеткіштердің көп не аз болуы ол сөздің қай сөз табына жататындығымен де байланысты болады. олай болса, морфемдік талдауда сөз табын ескеру өте маңызды қызмет атқарады. Морфемдік талдауда грамматикалық категориялар бойынша талдау ерекше орын алады. Мұнда сөздің қай грамматикалық категорияның тұлғасында қолданылғанын ажырату негізгі нысан болады. ол үшін алдымен сөздің лексикалық мағына беретін түбірін тауып алу маңызды. Содан кейін лексикалық мағынаның үстіне қосылған грамматикалық мағынаны ажыратып алуға көңіл бөлінеді. Әр грамматикалық категорияның өзіндік жалпы грамматикалық мағынасы болатыны белгілі. Ол сөздің қай категорияда қолданылғанын ажыратуға көмектеседі. Мәселен, тәуелдік категориясының жалпы грамматикалық мағынасы – меншіктілік. Тәуелдік категориясының тұлғасындағы сөзді меншіктілік мағынаның бар, жоқтығына қарай ажырату керек. Тәуелдік мағынасы бар екені анықталған соң, тәуелдіктің ішкі мағыналық құрамының қай түріне жататынына мән беріледі. Олар: жекеше, көпше, үш жақтың қайсысы. Бұл әр категорияға қатысты. Морфологиялық талдауды білмей, тілді білдім деуге болмайды. Өзін-өзі тексеру сұрақтары 1.Қазақ тіліндегі көмекшілердің түрлері. 2.Көмекшілердің түрлері. 3.Көмекшілердің мағынасы 4.Қазақ тіліндегі көмекшілердің категорияға қатысы Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. №8 дәріс тақырыбы: Көмекшілер туралы түсінік Дәріс сабағының мазмұны: Қазақ тіліндегі көмекшілердің түрлері. Көмекшілердің мағынасы. Көмекшілердің құрылысы. Қазақ тіліндегі көмекшілердің түрлері. Есім көмекшілерге көмекші есім,сын есім шырайының күшейткіш-морфемалары,шылаулар жатады.Шылаулар есім сөзге де,етістікке де тіркесе береді.Сондықтан оны таза есім аналитикалық единицалар деп айту қиын.Бірақ етістіктің аналитикалық единицаларымен байланысты зерттеуде олар айтылмаған,сондықтан оларды есім көмекшілер қатарында алуға болады. Есім көмекшілердің құрлысын тарихи тұрғыдан алу бұл жұмыстың мақсатына жатпайды.Олардың көбінің құрлысы өзгерген,морфемаларының жігі жойылған,ал бірсыпырасының құрамындағы морфемалар қазір де байқалып тұрады.Бірақ олардың құрамында қанша морфема болса да,тілде қазір бір морфеманың қызыметін атқарады.Есім көмекшілердің құрамындағы осы ерекшелікке қарай оларды негізгі және туынды деп топқа болуге болады. Негізгі көмекшілер деп құрамын морфемаға бөлуге келмейтін аналитикалық единицаларды айтамыз.Мысалы:да,мен,ақ,ғой,мыс,әрі,не,та-ман,маң,қас,жан,іш,сырт,арт,шейін,сайын т.б.Трихи тұрғыда бұлардың да бірнеше морфемаға бөлуге келетіні түркологияда дәлелденіп жүр.Мсалы: үш < үш-ін,дейін < тегін, т.б. Қазіргі тілдің даму сатысында бұлардың құармындағы морфемалардың жігі сақталмаған,сондықтан оны қазіргі тілдің даму сатысындағы дәрежесіне сай негізгі көмекшілер деп бөлінеді. Негізгі аналитикалық единицларға көмекші есімдер түгел жатады.Сонымен бірге,бұл топқа шылаулардың басым көпшілігі жатады:сайын,дейін,кейін,таман,қатар,гөрі,әрі,мен ал,бірақ,егер,әлде,не,я,ақ, ғана,тек,түгел,ғой,түгіл,екш,-мыс. Туынды көмекшілердің құрамындағы морфемалардың морфемалардың жігі көрініп тұрады.Мсалы:Сен жөнінде жақсы хабар естідік.Мұнда жөнінде –шылау.Оның құрамындағы тәуелдік,септік жалғауыанық көрініп тұр.Бірақ ол жалғаулар бұл арада өз қызыметінде тұрған жоқ,олардың мағынасы сақталмаған,сөйлемдегі сөздермен септік формасы бойынша қарым-қатынасқа түспейді.Оның құрамындағы морфемалар өз қызыметінен мүлдем айрылған,сондықтан ол тілде қазір біртұтас единица қызыметін атқарады,соған лайық ол тұтастықта қаралады.Тілдегі мұндай көмекші сөздер белгілі құрамда ғана ол біртұтас мағына беруге қалыптасқан.Басқаша айтқанда,оның құрамындағы морфемалар түбір болып,тұтасып көнерген.Мұндай көмекшілерге мыналар жатады:бойы,бойда,бойынша, жайлы,жайында, жөнінде, тәрізді, сияқты, секілді, әйтпегенде, болмаса, себепті т.б. Есім көмекшілердің бәрі осылай дыбыстық құрамы біртұтастықта деуге болмайды.Кейбір көмекшілердің құрамындағы морфемалар біртұтас дыбыстық құрамға жетпеген аралары ашық,тек тіркесе қолданылып бір мағыны беретіні де бар:неге десең, тек қана, егерде, және де, бірақ та, сол себепті, т.б. осы келтірілген шылаулардың әрқайсысы екі морфемадан тұарады,олар сол бөлек дыбыстық құрамын сақтаған,біраұ бір мағына беріп,бір единица қызыметін атқарады.Осындай есім көмекшілердің құрам ерекшелігіне қарай оларды дара және күрделі көмекшелер деп бөлуге болады. Дара есім көмекшілерге біртұтас дыбыстық құрамдағы көмекші сөздер жатады.Олар: не,я, яки, мен, де, сайын, дейін, қарсы, қарай, салым, бері, әрі, соң, кейін, егер, ақ, ғана, арт, тек, түгіл, гөрі, ал,бірақ, әлде, жоқ, арт,қас, жан, маң, өте, алд, аса,тым,тіпті,бойында, бойынша, жайлы, жайында, жөнінде,тәрізді,секілді,сияқты, сықылды, әйтпегенде,болмаса, себебі, тым, тіптен, шымқай, нағыз, нақ, ең, орасан керемет т.б. мұндай көмекші сөздің құрамында қанша морфема болса да, олар біртұтас дыбыстық құрамға кіреді және ол морфемалар өзінің бұрнғы қызыметінен айрылған өз қызыметі тұрғысынан олар –өлген морфемалар. Олардың құрамында морфемалары бары да,морфемааларға бөлуге келмейтіндері де тілде бірдей қызыметте жұмсалады. Күрделі көмекшелер ең кемі екі морфеманың тіркесінен құралады және ол морфемалардың арасы бөлек тұрады.Мұндай күрделі единицалар мыналар: не үшін десең, сол үшін, сол себепті, неге десең, өйтсе де, онда да, олай да, ал ендеше, олай болса, сонда да, алда-жалда, сол себепті, не болмаса, және де, сонан соң, егер де, бірақ та, тек қана т.б. Есім көмекшілердің құрамы,құрлысы түрлі-түрлі.Оларды бір модельге сыйғызу мүмкін емес,сондықтан бұл жасалған топтастыруда олардың жалпы белгілері ескеріледі. Мұнда олардың осы ең жалпы белгілеріне сүйеніп жасалған екі түрлі топтастыру оларды ішкі ерекшеліктерін,ұсақ белгілерін қамтымауы да мүмкін.Бірақ алдымен олардың ең жалпы белгілері ескерілуі қажет болғандықтан,мұндай топтастырулар жасалады. Көмекшілердің мағынасы. Көмекшілердің құрылысы. Көмекшілердің мағынасы тіл білімінде анықталмаған,шешілме-ген даулы мәселелерге жатады. Көмекшілер грамматикалық мағына білдіреді деп танушылар бар. Сонымен бірге олардың әрі лексикалық,әрі грамматикалық мағыналарын ад танитын ғалымдар бар. Осы екі пікір талай-талай уақыттардан күні бүгінге дейін тіл білімінен кең орын алып отыр. 1. Акад.А.А.Шахматов: «Кейбір сөздердің тек қана грамматикалық мағынасы бар,олар – көмекгші сөздер .... грамматиклықмағына көмекші сөздердің негізгі мағынасы,- дейді.Бұл үзінді ғалымның тілде грамматикалық қызыметке көшкен көмекші элементтердің грамматикалық мағынасын танитынанық көрсетіп тұр.Бұл пікірдіегі ғалымдар өте көп,оларды түгел атау мүмкін емес. А.В Исаченко «О грамматическом значени»деген мақаласында грамматикалық мағынаны білдіруші элементтер қатарнда көмекшілерді көрсетеді. А.В.Исаченко мұнда көмекшілерді сөздің грамматиклық формасфн жасаушы элемент ретінде көрсетіп,оның грамматикалық мағынасын таниды. М.И. Стеблин - Каменский көмекші сөздер грамматикалық мағына берушілер десе, орыс тілі грамматикасында көмекші сөздер деп тек қана грамматикалық мағынасы бар сөздер аталады.Осының өзі көмекшілердің грамматикалық мағынасын танудың соңғы кезде кең тарап отырғанын аңғартады. Көмекшілер тек грамматикалық мағына білдіреді деген ғалымдар тобына И.И.Мещаниновты атағн жөн.Ол өз еңбектерінде бұл мәселеге көп көңіл бөлген және оның нақтылы пікірі бар.И.И. Мещанинов көмекшілерді жеке сөз табы санауға қарсы.Ол бұларды лексикалық мағынасы жоқ,грамматика-лық қызымет атқаратын элеммент ретінде қарайды да, сөз табы қатарына жатқызбайды. Көмекшілер туралы ғалымдағы екінші пікір бойынша тілдегі көмекші элементтердің грамматикалық мағынасымен бірге лексикалық та мағынасы бар.Бұл пікірдегі ғалымдар көмекшілер – сөз, сөз болғандықтан,онда лексикалық та,грамматикалық та мағына бар деп біледі.Көмекшілердің мағынасын сипаттауда түркологтар арасында да пікір алалығы бар.Көпшілік түрколгог тар көмекшілердің грамматикалық мағынасын таниды.Бірақ бұлардың әрі грамматикалық,әрі лексикалық мағынасын тану да жоқ емес.Тек көмекшілердің мұнда лексикалық мағынасы толық деп қаралмайды.көмекшілер лексикалық мағынасын солғындататын,лексикалық мағынасынан мүлдем айрылып қалмаған деген тұрғыда ғана олардың лексикалық мағынасы танылады.Тғыда ескере кететін бір жағдай – түркологияда көмекшілердің грамматикалық мағынасын танук ң таралған және ол негізгі орын алады. Академик А.А. Шахматов лексикалық,грамматикалық мағыналарды олардың обьективті шындық өмірге қатысына қарай ажыратқан.Ол сөздің лексикалық мағынасы обьективті өмірге сай болады,сөз обьективті өмірдегі затты,құбылысты білдіреді,солардың тілдегі таңбасы деп қарайды.Ал грамматикалық мағына сөздердің бір-біріне қатысын яғни сөз арасындағы қатысыты білдіреді деген пікір айтқан.сөйтіп,АА.Шахматовтың пікірі бойынша лексикалық мағына обьективті өмірге байланысты да,грамматика-лық мағына тілге ғана байланысты. А.А.Шахматовтың бұл пікірі тіл білімінде үлкен әсер етті,оны жақтаушылар көп,ғылымда бұл пікір кезінде кең тарады. А.И.Смирницкий сөздің тек лексикалық мағынсы ғана емес,грамматикалық мағынасы ғана емес, грамматикалық мағынасы да обьективті өмірмен байланысты,лексикалық мағына обьективті өмірдегі құбылыс, заттарды білдірсе,грамматикалық мағына зат,құбылстардың арасындағы обьективті өмірдегі қатынастарды білдіреді дейді.Проф. А.И.Смирницкий сөздің арасында байланыстың болуы обьективті өмірде сондай байланыстың заттардың арасында болуына негізделген және ол сол өмірдегі заттардың,құбылыстардың олардың белгілерінің арасындағы байланысты,қатысыты білдіру ғана дейді.Сондықтан проф. А.И.Смиреницкийше лексикалық мағына да,грамматикалық мағынада да обьективті өмірге қатысты,лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның обьективті өмірге қатысы бірдей,бұл олардың айырмасын білдіретін белгі болмайды деп санайды. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов лексикалық,грамматикалық мағынаға байланысты теориялық мәселелерге айрықша көңіл бөліп,оларды теориялық тұрғыдан айқындауда көп еңбек сіңірді.Ол сөздің лексикалық мағынасына төмендегіше анықтама берген: «Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы нақтылы я негізгі мағынасы,әдетте,лексикалық я тура мағынада деп аталады». А.Ысқақовтың лексикалық мағынаны түсінуі мен А.И.Смирницкийдің осы мәселені түсінуде,суреттеуінде пікірлестік бары анық байқалып тұр. А.Ысқақов сөздің лексикалық мағынасы оның жеке-дара тұрғандағы негізгі мағынасы десе, А.Н.Смирницкий оны сөздіктегі мағынасы деп таныған жоғарыда айтқанбыз.Бұлардың пікірі үндесіп тұрғаны көрініп тұр.Осы екі ғалымның пікір үндестігі грамматикалық мағынаға келгенде, алшақтайды.Проф.А.Ысқақов грамматикалық мағынаға төмендегіше анықтама берген: «Сонымен сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып,сол лексикалық мағынаны айқындай,саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз». Үзіндіден проф. А.Ысқақовтың грамматикалық мағына сөздердің бір-біріне қатысын білдіреді деп танитын А.А.Шахматов пікірін қуаттайтынын,соны жалғастыратынын,сонымен пікірлес, үндес екенін көреміз. Қазақ тіліндегі көмекшілердің грамматикалық мағынасын олардың категорияға қатысы арқылы дәлелдеуге болады.Тілдің грамматикалық құрылысындағы категориялардың формасы болса,оның мағыналары сөзсіз грамматикалық мағыналарға жатады. Осы тұрғыда тілдегі көмекшілердің категорияларға қатысын анықтаудың мәні зор.Қазақ тіліндегі есім көмекшілер мына категорияларға қатысты: септік, шырай, модаль категориялары.Зат есімнің септік категориясы заттардың арасындағы қатысты білдіреді.Түркологияда септік категориясына көмекші есімдер қатысты деген пікір ертеде айтылып жүргені жоғарыда келтірілді. Көмекші есімдер қазақ тіл білімінде соңғы кезде зат есімнің құрамында қаралып жүр.Бұған себеп – көмекші есімдер де көмекші етістік сияқты өзі шыққан сөз табынан байланысын үзбеген.Олардың беретін грамматикалық мағынасы зат есімге қатысты,түрленуі де сол сөз табымен бірдей,зат есіммен тіркеседі.Осының бәрі оларды зат есім құрамында қарауға себеп болған.Көмекші есімдер дербес мағыналы зат есімнен грамматикалық дамудың нәтижесінде абстракцияланып,грамматикалық қызметке ауысқан. А.Ысқақов: «Көмекші есімдердің түпкі шыққан төркіндері орын-мекен жайларына байланысты,демек,белгілі бір заттың,не нәрсенің,заттық құбылыстың,не уақиғаның алды иа арты,асты я үсті,іші я сырты, жаны я қасы,маңы я тұсы,арасы я ортасы,шеті я жағасы,беті я түбі,басы я ұшы тәрізді ұғымдардың атаулары екендігі шүбәсіз», - дейді. Көмекші есім білдіретін мекендік,мезгілдік қатыс нақтылы мекен,мезгіл емес.Қала,үй,ауыл,тау,қыс ,жаз,май сияқты заттың нақтылы орны мен мезгілін білдіру лексикалық мағынаға жататыны белгілі.Көмекші есімдер есімдер мұндай нақтылы орынды,мекенді, мезгілді білдірмейді.Мысалы:алд, арт,іш, қас,жан, маң, дегендер объективті өмірдегі нақтылы мекеннің аты емес,ондай нақтылы мекен жоқ.Бұлардың мекен мағынасы септіктерге жақын. И.И. Мещанинов көмекші есімдермен бірге септеулік шылауларды да септік категориясына жатқызады.Мұнда ол септеулік шылаулардың есім сөзді меңгеруіне сүйенген.Оны мына сөзден көруге болады: «Бағыт мағынасын білдіретін шейін шылауы қимылдың тоқтайтын шегін білдіріп,сөздің барыс жалғауда тұруын керек етеді: қалаға шейін – до города т.б. Бұл шылаулардың бәрі лексикалық единица мағынасын жоғалтқан». Септеулік шылаулар белгілі септік формасына байлаулы, әр септік формамен қолданылатын тілдік түрлі септеуліктер бар.Септеуліктер өзі тіркесетін сөздің белгілі септікте тұруын қажет етеді.Сондықтан септеуліктер сөз формасын меңгереді деп санайды.Септеулік шылаулар өзі тіркескен сөзге түрлі мағына қосады:олар мезгілдік,мекендік,септік,мақсаттық өлшем,құрал, т.б. Осы сияқты қатысты білдіреді.сол арқылы сөздің сөйлемдегі қызметін белгілейді. Сөйлемде ол дербес сөзбен бірге бір мағына береді,олар бір тұтас элемент қызметін атқарады.Сөйлемнің мағыналы бір бөлшегі ретінде қызмет етеді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары 1. Қазақ тіліндегі көмекшілердің категорияларға қатысы. 2. Морфонологияға жалпы сипаттама. 3. Морфонолгияның фонологиядан, фонетикадан айырмашылығы. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. 3 Практикалық сабақтар 1-тәжірбиелік сабақ. Дыбыс фонема және морфонема. Сабақ мазмұны: Морфонологияға жалпы сипаттама. Морфонологияның фонологиядан, фонетикадан айырмашылығы. Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Сабақтың мақсаты:Сөздің дыбыстық комплекс жағы мен мағынасы арасындағы табиғи емес, бірақ дәстүрлі байланыстың мәнін түсініп аша білу. Әдістемелік нұсқау: Қазақ тілінінің грамматикасы. І. Морфология. А. Ысқақов, К. Аханов, С. Исаев еңбектеріне шолу жасау. Конспект. Таладау жұмыстары. №1 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 1. Сөздің дыбыстық комплекс жағы. 2. Сөздің дыбыстық жағы мен мағынасы арасындағы байланыс. 3.Сөздің лексикалық мағынасы. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. 2-тәжірбиелік сабақ. Нөльдік морфема және мағыналық оппозиция. Сабақтың мазмұны: 1.Тәуелдік категориясының нөльдік формасы. 2. Сан категориясының нөльдік формасы. 3. Жіктеу жүйесіндегі нөльдік форма. Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2 Сабақтың мақсаты: Нөльдік форманың мәнін түсініп, қазақ тілінің грамматикалық түрлену жүйесінен алатын орнын, түрлерін анықтап меңгеру. Әдістемелік нұсқау: Нөльдік форманың мәні және ол туралы көзқарастарға шолу. Сөздікпен жұмыс. Талдаулар жасау. №2 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 1.Нөльдік форманың парадигмалық сипаты мен сөз байланыстырушы тұлғаларға қатысты болуы. 2. Нөльдік форманың мәні және ол туралы көзқарастар. 3.Бұйрық райдың нөльдік формаға қатысы. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991
Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. 3-тәжірбиелік сабақ. Қазақ тіліндегі көмекшілердің категорияларға қатысы. Сабақтың мазмұны: 1.Дербестігі жоқ лексика-грамматикалық морфемалар. 2.Дербес сөздің тұлғасын таңдайтын көмекшілер. Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3 Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліндегі көмекшілердің категорияларға қатысы. Дербестігі жоқ лексика-грамматикалық морфемалар мен дербес сөздің тұлғасын таңдайтын көмекшілерге жайлы түсінгендерін толықтыру. Әдістемелік нұсқау: Қазақ тіліндегі көмекшілердің рөлі мен маңызы. Конспект. Терминдерге түсініктеме беру. №3 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 1.Сөздің анықтамасы қандай? 2.Сөздің дыбыстық жағы мен мағынасы арасындағы байланыс қандай деп аталады? 3.Сөз формалары. Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991 Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18.
Морфеманың түрлері. Түбір морфема. Түбірдің морфема болу мәні. Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4 Сабақтың мақсаты: Сөздің өзі морфологиялық жақтан грамматикалық мәні бар бөлшектерден тұратынын және ол бөлшектердің (морфемалардың) өзіндік семантикалық-грамматикалық сипаты болатынын, оған сәйкес жіктелетінін білу және сөзді морфологиялық құрамына қарай талдау алу. Әдістемелік нұсқау: Жұмысты орындау барысында тақырыпты ашу үшін, жұмысты жүйелі орындау үшін көрсетілген мәселелер жайлы мәліметтер мен әдебиеттерді оқып қарулану керек. №4 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 1.Морфема дегенге қандай анықтама беруге болады? 2.Морфема болу үшін лексикалық мағынаның болуы міндетті ме? 3.Түбір морфема мен қосымша морфеманың айырмашылығы неде? Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991 Ысқақов А. Грамматикалық мағына және граммаатикалық форма. //Қазақстан мектебі. 1961. №4. 60-66. Ысқақов А. Грамматикалық категория туралы.// Қазақстан мектебі. 1961. №8. 39-45. Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. //Қазақстан мектебі. 1962. №7. Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978. 21-18. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ 5.1 Студенттің өздік жұмысының ұйымдастырылуына әдістемелік нұсқаулық
12 ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2