1 тара у. Саясаттану ғылымы § Саяси ғылымның пайда болуы және қалыптасуы
жүктеу/скачать 253,23 Kb.
|
Лекции 21-22
§ 5. Саяси тәртіп (режим) Саяси тәртіп деп саяси билік, қогамды басқарудың әдіс тәсілдер жиынтыгын, азаматтирдың қуқықтарымен еркіндіктерініқ демократиялык, дәрежесін айтады. Казіргі саяси тәртіптерді демократиялык және демократияға қарсы (антидемократиялық) деп үлкен екі топка бөледі. Демократиялық тәртіпке халыклы биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге кұкык берілген және ол үшін қажетті жағдайлар жасалған биліктін түрі, қоғамның мемлекеттік-саяси құрылысы жатады. Мұндай тәртіпте азаматтардың негізгі кұкықтары мен еркіндіктеріне кепілдік беріледі, әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін көздеуші саяси партиялар, ұйымдар, мекемелер кедергісіз жұмыс істейді. Саяси өмір демократиялык негізде кең өріс алады. Саясат мәселелері ашық талқыланады, биліктін шектен тыс шошрлануына жол берілмейтіндей тетік жасалады, азаматгарға колайлы күкықтар мен еркіндіктер, олардың саяси көңілін білдіру түрлері айқындалады, жалпыға бірдей сайлау кұкығы орнатылады. Сонымен катар демократиялык тәртіп мынадай белгілермен сипатталады: 1. Адал, шынайы сайыс аркылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау. Ол амал-айласыз, қулык-сұмдыксыз жүргізілсе және оны шынайы өткізудің жолы табылғанда ғана адал болады. Егер мемлекеттік билік бір партияның қолында болса да сайлау адалдыкка жатпайды. Шынайы сайыс арқылы дегенде өзінің кандидатурасын еркін ұсынуға мүмкіндігі бар әр түрлі топтар мен жеке тұлғалар болуын айтады. Егер бір топтар қатысып, екіншілері қатыса алмайтындай болса, ондай сайлау жарыс аркылы өтпегені. Жүйелі түрде деп сайлаудың белгілі бір мерзімде өткізілуін айтады. 2. Үкіметтіңсайлау арқылы дүниеге келуі. Демократияны камтамасыз ету үшін сайлаудын жүйелі түрде жүргізілуі жеткіліксіз. Мысалы. Латын Америкасында сайлау жиі болып түрады, бірак содан кейін көп үзамай әскери төңкеріс жасалып, билік басына басқа біреу келіп отырып алады. Бұл дұрыс емес. Себебі екімет басына сайлау аркылы келу керек. 3. Демократия жеке тұлғалар меи аз ғана адамдардың да кұкығын коргайды. Әдетте, демократияға азиіылыктын көпші-лікке бағынуын айтады. Бірак ол аз. Көпшіліктің үкіметі жеке тұлгалар мен аз ғана адамдардың күқығын қорғағанда ғана демок-ратиялы болаалады. Демократиялық тәртіп президенттік және парламенттік болып екіге бөлінеді. Олар туралы келесі тақырыпта арнайы сөз болады. Антидемократиялык, тәртіп тоталитарлык және авторитарлық болып бөлінеді. Тоталитарлык, (латынның бутіндей, тутас, жалпы деген сөзінен) тәртіп деп қогаи, адам өмірінің барлык, салалары түтасымен мемлекеттік бақылауга алынган мемлекеттік-саяси құрылымды айтады. Онда өндіріс, экономика, бүкаралык акпарат күралдары, білім, мәдениет, адамдардың жеке өмірі және т.б. — бәрі тегіс бакылаудың астында болады. Азаматтардың конституциялык құкыктары мен бостандыктарына, демократиялык ұйымдардың жүмыстарына тыйым салынады, жазалау, куғын-сүргін күшейеді, террорлык полициялык бакылау орнайды. Тоталитарлыктәртіпте жалғыз көпшілік партия калыптасады. Билікті сол жүргізеді. Ол партия оған кірген мұшелердіңөз еркімен жәнедемократиялықжолмен ұйымдаспайды. Көсемнің ырқымен, сонынайналасында (Гитлер, Сталин) құрылады. Ондай қоғамда идеологияның рөлі үстемдік етеді. Ол барлык. бұкаралык акларат қүралдарын пайдаланады. Солардың күшімен жүртшылыкты өз теориясының "шындығына" сендіруге тырысады. Идеологияны көсем аныктайды. Ол өз әрекеттерін биік бір арман, мұратқа жету мақсатымен бүркемелейді- Ол Гитлердің айтканындай, басқалармен салыстырғанда бір нәсіл не ұлттың (немістердің) пешенесіне жазылған артықшылығы, Франконың христиандык қоғамы, Сталиннің бұрмаланған социализм идеяла-ры сияқты болуы мүмкін. Басқаша ойлауға мүмкіндік бермейді. Авторитарлык, тәртіп деп күштеуге, жеке адамның биіігіне негізделгенметекеттік-саясиқүршыстыайтады. Мүнда атқарушы билік үстемдік етеді. Парламент жойылмайды, дегенмен, ол кенесші органға айналады. Тоталитарлықпен салыстырғанда ав-торитарлыктәртіпте бірыңғай идеология, көпшілік партия болмайды. Экономика катал бакылауға алынбайды, күштеу әдістері де азырак колданылады. Әдетте, ол саяси процеске белсенді ара-ласатын әскер күшіне сүйенеді. Азаматтар мен қоғамдык ұйымдардың саяси құкыктары мен бостандықтары шектеледі, оппозицияға тыйым салынады. Сайланбалы мемлекет органдары азаяды. Олардың жүмыстары мемлекет басшысының ырқына бейімделеді. Авторитарлык тәртіпке, мысалы, Пиночеткезіндегі Чилиді.Фран-ко кезіндеіі Испанияиы, қазіргі Иорданияиы, Индонезияны, Морокко, Кувейтті,Сауд Аравиясынжәнет.б. жатқызуға болады. Мұндай тәртіп, әсіресе, Латын Америкасында жиі кездеседі. Тоталитарлык және авторитарлыксаяси тәртіппен демократиялык тәртіпке көшу әр елде әртүрлі өтеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия, Италия, Жапонияда буржуазиялык демократиялык тәртіп АҚШ-тың әскери күшінің көмегінің аркасында орнады. Португалия, Испания, Грецияда мұндай ауысу дамыған капиталистік елдердің каржылык-экономикалық, саяси және моральдык-психологиялық колдауының, сүйемелдеуінің арқасында жүзеге асты. Қазір Шығыс Еуропа елдері мен бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының демократиялык тәртіпке өту барысында Батыстын көмегіне сенуге болады. Біракол үшін бұл елдер Батыстың талабына сәйкес дамуы шарт. Сол елдердің катарына біздің Қазакстан да қосылады. Біз үшін либералдык, демократияға өту косымша киындыктар тудырады. Себебі, бізде нарыктық экономика айтарлықтай калыптаспаған. Оның үстіне, еліміздің саяси мәдениеті әлі жеткілікті дамымаған. Сондыктан демократиялык жолға түсу ұзақ та күрделі болмақ. Сайып келгенде, саяси жүйе қоғамның күрделі, сан қырлы құрылымы болып табылады. Ол орасан зор үйлестіру және жинактау қызметін атқарады. Жалпы қоғамның және оның әлеуметтік топтары мен жеке адамдарының өміршең, тұракты дамуы саяси жүйенің каншалыкты орнықты, жаксы жұмыс істеуіне байланысты. Оны толык түсіну үшін саяси жүйенің құрамдас элементтерін, әсіресе мемлекетті оқып білу керек. Оны келесі тақырыпта караймыз. Бақылау және өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар 1. Қоғам биліксіз өмір сүре ала ма? Неге? 2. Биліктің кандай анықтамаларын білесіз? 3. Саяси биліктін экономикалык, идеологиялық. діни биліктердсн айырмасы нсде? 4. Биліктің корына нелер жатады? Неге? 5. "Егемендік" деген не? Мемлекеттік билік не себепті егеменді болуы керек? 6. Биліктін легитимдігіне не жатады? 7. Билік легитимдігінің қандай түрлерін білесіз? 8. Саяси билік пен мемлекеттік биліктін айырмасы недс? 9. Қазіргі Қазақстандағы билік легитимділігінің түрі қандай? 10. Қазақстандағы қазіргі саяси тәртіп биліктің қандай қорларын пайдаланады? 11. Қазақстандағы билік түрі қандай? 4-т а р а у. САЯСИ ЖҮЙЕ жүктеу/скачать 253,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|