А. Амангелді, С. Симбаева

177 
дереу, мүлде, өте, тым, ең, нағыз, үнемі, бұрын, кеш, аса, әрі, бері, дәл, сәл, 
тез, жиі, тым, әрең, тіпті, үнемі. 
Туынды түбір үстеулер деп басқа сөз таптарынан сөзжасамдық 
жұрнақтар арқылы, сөздердің бірігуі, қосарлануы арқылы жасалған үстеу 
сөздер аталады. Туынды үстеулердің жасалуы (образование производных 
наречий): 
І – жұрнақтар арқылы: 
-ша/-ше – адамша (сөйлейді), жаңаша (ойлайды), балаша (күлді), 
көзінше (айтты), бұлбұлша (сайрады); 
-лай/-лей, -дай/-дей, -тай/-тей – ақшалай (берді), осылай (жауап бер), 
шикілей (әкелді), тікелей (хабар), таудай (болды), үйдей (көп), күздей 
(дайындалды), аттай (шапты), жастай (үйленді), жібектей (созылды); 
-дайын/-дейін, -тайын/-тейін – тотыдайын (таранған), бұлақтайын 
(сылдырлап), сұңқардайын (сыланған), бөрідейін (жол тартып), түлкідейін 
(түн қатып); 
-шама, -шалық – осыншама (сөйледі), осыншалық (жүгіру), соншама 
(көп), соншалық (қуанды); 
-шылап/-шілеп – айтшылап (жүру), сиыршылап (кетті), итшілеп (күн 
көру), малшылап (жүр); 
-майынша/-мейінше, -пайынша/-пейінше – оқымайынша (жауап 
бермейді), 
тыңдамайынша 
(айтпайды), 
айтпайынша 
(келмейді), 
естімейінше (бармайды), көрмейінше (сенбейді), кетпейінше (тыныштық 
жоқ); 
-қары/-кері/-гері – сыртқары (сыртқа таман), ұшқары (ұшына дейін), 
ішкері (ішке таман), ілгері (алға қарай); 
-ын/-ін, -сын/-сін – жасырын (тұрды), үстіртін (жауап берді), жазын 
(күтті), ертеңгісін (келеді), кешкісін (барады). 
ІІ – көнеленген септік жалғаулары арқылы: 
Барыс септігі: жатқа (айтты), артқа (жылжыды), босқа (жүрме), кешке 
(қайт), текке (ұрысты), зорға (көтерді), алға (шықты), бірге (келді); 
Жатыс септігі: баяғыда (болыпты), қапыда (қалды), аңдаусызда 
(сөйледі), лезде (өтті), күнде (жауап берді), артта (қалды), түнде (жүрді); 
Шығыс септігі: шалқасынан (құлады), тосыннан (сөйледі), шетінен 
(тарады), кеңінен (әңгімелесті), артынан (сөйледі), кенеттен (қайтыс 
болды), шарасыздан (жылады), әуелден (білді), бірден (жауап берді); 
Көмектес септігі: ретімен (санады), шынымен (ойлады), кезекпен 
(барды), жөнімен (сөйледі), жайымен (жүрді), көзімен (көрді), құлағымен 
(естіді). 
ІІІ – сөздердің бірігуі арқылы туынды түбір үстеулер жасалады. 
Мысалы: әжептәуір, әлдеқашан, биыл, былтыр, таңертең, қыстыгүні, 
жаздыгүні, солғұрлым, түнеугүні, ендігәрі т.б. 
ІV – туынды түбір үстеулер сөздердің қосарлануы арқылы да 
жасалады: бостан-босқа, оқта-текте, енді-енді, анда-санда, жата-жастана, 

178 
бірте-бірте, әлсін-әлі, үсті-үстіне, бет-бетіне, ертелі-кеш, ауызба-ауыз, 
қолма-қол.
2. Үстеулер 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: