Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| адғыр, (ат, яғни піштірілген ат жəне айғыр, (бұл да сонда). М.Қашқа-
ри еңбегінде азғыр түрі жиі қолданылады. «Айғыр (азғыр) сөзі «Диуанидің» түп нұсқасында [ДТС, 28 ] қа- зіргі қазақ тіліндегідей мағынада қолданылады екен: жылқының үйірге түсетін піштірілмеген, тұқымын алу үшін əдейі ұсталатын еркек жы- нысты түрі. Кейбір көне түркі жəдігерліктерінде айғыр ат (қазақша: айғыр) деген де сөз тіркесі бар [ДТС, 28 ]. Түркі тілдерінде ертеден бері қолданылып келе жатқан азғыр сө- зінің мағынасында айта қаларлықтай ерекшелік жоқ, ол «жылқының үйірге түсетін еркек жынысты түрі» [MK І, 121 ]; бірлі-жарым өзгешелік оның семантикасына байланысты. Мысалы, түркімен, қарақалпақ тіл- дерінде осы көрсетілген мағынамен бірге есектің еркегін де айғыр дей- ді, тіпті айғыр есек деп те айта береді. Қазақ тілінде айғыр сөзін өсімдік атауларына тіркестіріп қолда- нылу кездеседі. Мысалы, қазақ тілінде айғыр жуа деп жабайы (табиғи) өскен жуаның ішіндегі ең ұзын жəне өзегі өте жуан түрін айтады (бұл 188 оңтүстіктегі қазақтар тілінде жұмсалады). Шамасы бұл өсімдіктің пісуі- не мезгілі өтіп кеткен сипатына орай айтылған, өсімдіктерге байланыс- ты осы мағынада қолданылатын «еркектеп кеткен» деген тіркеспен синонимдес мағынада қолданылған сөз болса керек. Əдеби тілімізде айғыр сөзінің қолданылу аясы оның семантикалық əрісіне қарай құбылып отыруы мүмкін. Түркі-монғол тілдерінде бұл сөздің лексикалық мағынасы біртектес, бірақ оның грамматикалық құрылысында азды-көпті айырмашылық бар: көне түркі жазба нұс- қаларында – адғыр, «Тефсирде» жазба нұсқаларында – азғыр, қыпшақ тілдерінде – айғыр, өзбекше – айғир, тува тілдерінде – асқыр, монғол тілінде – азраға. Мұндағы з дыбысын М.Қашқари эмфатикалық дыбыс- ты білдіретін арабтың «заль» таңбасы арқылы береді, əрине, бұл кə- дімгі д (даль) əрпі емес – Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі адғыр осы əріппен беріледі. Əдетте з дыбысы түркі тілдерінде арабтың «зейн» таңбасы арқы- лы белгіленуге тиіс. Түркі тілдері араб тілінің өзіндік ерекшеліктерін еркін меңгерген М.Қашқари «даль» // «зейн» дыбыстарының табиғатын жіті аңғарып, бұл жерде «зальды» əдейі қолданып отырған болу керек, өйткені «заль» айтылу техникасы жағынан «зейннен» гəрі «дальге» жақын. Фонетикалық құрылымы жағынан алып қарағанда, түркі тілдерінің əртүрлі классификациялық жүйелерде жиі айтыла беретін жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|