Қазақстан археологиясы
ҮІI-тарау ЖАЗБА ЖӘНЕ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ДЕРЕККӨЗДЕРІНДЕГІ
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| ҮІI-тарау
ЖАЗБА ЖӘНЕ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ДЕРЕККӨЗДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАРЫ Ортағасырлық Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолы. Б.з. II-V ғасырларында егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжоу маңындағы Хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Нань-Шаннінң солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айырылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы Хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететіп; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға, сосын Бедел асуы арқылы Ыстық көлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, Хотан, Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай шырқап кететін; бұл Оңтүстік жолы деп аталатын. Ал, Солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұхара, Мерв арқылы Хамаданға, Сирияға, Мысырға баратын. VІ-VІІ ғасырларда бұрынғы жол (Ферғана арқылы) қысқа әрі қолайлы болуына қарамастан, Қытайдан шығып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа қарай өтетін жол бәрінен де жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары орын тепті. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғасырда ішкі қырқыс салдарынан қауыпты болып қалған еді, үшіншіден, аса бай түрік қағандары мен олардың айналасындағы кісілер, теңіздің арғы бетінен келген тауарларды аса көп тұтынатындар қатарынан саналатын. Сөйтіп, VII-XV ғасырларда бұл жол маңызды болып, елшіліктер және сауда керуендерінің дені Жібек жолының осы тармағымен жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған, оның бір телімдері айрықша маңыз алып, көркейіп жатса, екінші бір телімдері жабылып, ондағы қалалар мен сауда бекеттері қаңырап бос қалып жатты. Мәселен, VI-VIII ғасырларда негізгі күре жол Сирия – Иран – Орта Азия – Оңтүстік Қазақстан – Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстық көл шұңқыры – Шығыс Түркістан болған. Осынау жолдың бір тармағы, дәлірек айтсақ, тағы бір бағыты Византиядан шығып, Дербент арқылы Каспий өңірі даласына – Маңғыстау – Арал өңірінен өтіп, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. Бұл жол Сасанидтер Иранына қарсы, Батыс түрік қағанаты мен Византия арасында сауда-елшілік одағы жасалған кезде, Иранды айналып өтетін болған. IX-XII ғасырларда жолдың бұл желісі, Орта Азия мен Таяу Шығыс арқылы Кіші Азия мен Сирияға, Мысыр мен Византияға баратын жолға қарағанда, едәуір аз пайдаланылған, ал XIII-XIV ғасырларда ол қайтадан жанданады. Құрлықтағы саяси хал-ақуал елшілер мен саудагерлердің және басқа да саяхат-серуенде жүрген кісілердің қай жолды таңдап алатынын анықтап отырған. Бұл кездері Еуразияда Түрік қағанатынан кейінгі екінші еуразиялық мемлекет Моңғол империясы пайда болған еді. Ұлы Жібек жолы теңіз жолдары қалыптасқан кезге дейін жұмыс жасап тұрды. Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолы төмендегідей қалалар мен қоныстар арқылы өтті. Оңтүстік Қазақстан, Талас пен Шу өзендері аралығындағы қалалар. Шаштан (Ташкент) шыққан жол Тұрбат асуы арқылы Испиджабқа келді. Испиджаб-Сайрам – Оңтүстік Қазақстанның ең ірі қалаларының бірі – Сырдарияның сыртындағы отырықшы-егінші аймақтың орталығы болған. Қала жазба дереккөздерінде VІІ ғасыр бас кезінен бастап белгілі болады. Сюань-Цзянь жылнамасында «Ақ өзендегі қала» атымен аталған. ХІ ғасырға жататын Махмұд Қашқари хабарламасында: «Сайрам – «Ақ қаланың» аты (Әл-Мединат әл-Байда), ол Испиджаб деп аталады» деп көрсетілген. Х ғасыр географы Ибн Хаукал былай деп жазды: «Испиджаб – шамамен Бинкеттің үштен бір бөлігіндей қала. Ол мединадан, цитадельден және рабаттан тұрады, цитадель қираған, ал медина мен рабадта адамдар өмір сүріп жатыр, медина дуалмен қоршалған, рабадты та бір фарсах шамасындағы дуал қоршап тұр. Рабадта бау-бақшалары мен сулары бар. Құрылыстары саз балшықпен тұрғызылған... Мединаның төрт қақпасы бар, соның ішінде Нуджакет, Фархан, Савакрарабад, Бұхара қақпалары...». Испиджаб ірі әкімшілік орталық қана емес, транзиттік сауда пункті ретінде де белгілі болды. Қаладағы рабадта сауда қатарлары мен керуен-сарайлар көп болған еді. Бұлардың бірқатарына Нахшеба, Бұхара, Самарқанд саудагерлері иелік етті. Барлығы 1700 рабад есептелген. Испиджабтан басқа жерлерге бөз мата, қару-жарақ, семсер, мыс пен темір жеткізілді. Қала бүкіл Шығысқа құл саудасының орталығы ретінде де танылды, онда соғыс пен шапқыншылық кезінде қолға түскен тұтқындар сатылды. Испиджаб округына бірқатар қалалар мен қоныстар қарады, олардың арасында Сырдария алқабындағы Фараб пен Шауғар, Сауран мен Шағылжан, Жент пен Жанкент; Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі Баладж; Талас алқабындағы Тараз, Сұс, Жікіл, Атлах пен Жамуқат; Шу аңғарындағы Құлан, Мерке, Невакет, Баласағұн және тағы басқалары болған еді. Испиджаб өз округімен және жақын жатқан қалаларымен бірге адам тығыз қоныстанған аудандардың бірі болды, қаланың өзі мен оның маңайында ХІ-ХІІ ғасырларда археологтар есептеуінше 40 мыңдай адам қоныстанды. Адам санын арттырып тұрған түріктер еді. Мұны ортағасырлық авторлар да растайды. Мәселен, Махмұд Қашқари мұнда VІ-VІІІ ғасырларда қоныстанған соғдылықтар ХІ ғасырда түріктеніп кетті деп жазады: «Баласағұн тұрғындары, Тараз бен Ақ қала (Әл-Мединат әл-Байда) халқы секілді соғды және түрік тілдерінде сөйлейді». Испиджабтың өрлеуі ХІІ ғасыр орта тұсына дейін жалғасты, бұдан кейін жергілікті түрік халқы, қарақытайлар, наймандар мен Хорезм арасындағы қырқыстар басталып кетті. Хорезмшах пен қарақытайлар, одан кейін хорезмшах пен наймандар арасындағы күрес хорезмшах Мұхаммедтің Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан қалаларын қарсыластарға кетіп қалмас үшін қиратуға бұйрық беруіне алып келді. Сол кездері мұны көзімен көрген «Мүджам әл-бұлдан» географиялық сөздігінің авторы Якут әл-Хамауи Испиджаб, Тараз, Сауран, Усбаникет пен Фараб қалаларындағы оқиғаларды толымды сипаттап берген. Ол хорезмшах Мұхаммед ибн Текештің біршама қалаларды күйреткендігін, басып алған қалаларды қашық болғандықтан игере алмағандығын, ондағы шекаралық бекеттерді қиратып, талап алуға әскерлеріне бергендігін, халықтың жосып кеткендігін, кейіннен 1218-1220 жылдары моңғол-татарлардың басып кіргендігін, одан соң қираған үйінділер қалғандығын тәппіштеп жазып кеткен. Алайда қаланың қирағанына қарамастан моңғол шапқыншылығы қарсаңында қалада тіршілік қалыпты жағдайда болғандығын топшылауға болады. Өйткені дереккөздерінде моңғолдар «Сайланды (Сайрамды) қоршаған кезде катапульта қолданды» делінген. Демек қаланың қорғануға шамасы болған. Бірақ қала моңғолдарға бағынады. Сірә, олар қаланы мүлдем қиратып жібермесе керек. Себебі 1221 жылы Сайрамнан өткен даос монахы Чань Чунь қаланың жағдайы жақсы екендігін айтады және шәкірттерімен бірге мұнда бірнеше күн тынығады. Отанына қайтар жолында Чань Чунь 1223 жылы тағы да қалаға соғады, бұдан кейін мәтіндерінде автор оны «үлкен қала» деп атайды. Сайрам, кейінгі орта ғасырларда да Үндістан, Иран, Араб Шығысы, Орта Азиядан Орталыққа Қазақстандағы Ақ Ордаға, шығыста Моғолстанға, Хорезм арқылы батысқа, одан Оралға, Еділге және Еуропа мен Алтын Ордаға, Русь пен Византияға баратын жолдың түйіні болып қала берді. Өз заманы үшін қала мықты бекініс болған еді. Сайрамның оры ХҮІ ғасырдағы оқиғаларды сипаттаған Хафиз-и Таныш шығармасында да айтылады. Қазақтар иемденген соң, қала Қазақ хандығының маңызды тірегіне айналды. 1681 жылы және 1683 жылы Сайрамға жоңғарлар жақындап келді, ал 1684 жылы қаланы олар басып алып, қиратты. Сайрам қаласының «қала» деп аталатын қалдықтары Сайрам ауылының орталығында сақталынған. Қазіргі таңда ол тікбұрышты төбешік. Биіктігі 6,5-11 м аралығында және ауданы солтүстіктен оңтүстікке қарай 500 м, ал шығыстан батысқа қарай 550 м. Оны бойлай жал, яғни бұрынғы қамал қалдығы орналасқан. Қабырғаның қалдықтары ХІХ-ХХ ғасыр бас кезіне дейін сақталған. Цитадель шығыс бұрышта орналасқан. Соңғы уақыттарға дейін Қала ортағасырлық шығыс қалаларына тән жоспарын сақтап қалған. Қаланың бір-біріне қарама-қарсы орналасқан төрт қақпасы болды, олар кесіп өтетін магистраль көшелермен жалғанып жатты. Қала топографиясы кейінгі орта ғасырларда қалыптасты, дегенмен ол ерте уақыттардағы кескін-келбетін сақтап қалса керек. Ежелгі және орта ғасырлардағы Сайрамның қазіргі күнгі құрылыс астында қалуы оны археологиялық тұрғыдан зерделеуді едәуір қиындатады. Көне замандардағы мәдени қабаттарды аршуға кейінгі орта ғасырлар стратиграфиясы да елеулі кедергі келтіреді. Алайда кездейсоқ жиналған және археологиялық барлау нәтижесінде алынған материалдар қаланың қалыптасуы біздің заманымыздың бас кезінде орын алған деп түйіндеуге мүмкіндік береді. Оның қараханидтер тұсында да өркендеп тұрғандығын топшылауға болады. Сайрам қаласында атқарылатын кең ауқымды археологиялық жұмыстар әлі алда. Оны алғашқылардың бірі болып М.Е.Массон зерттеді. Бұл ғалым екі қатар «ұзын қабырғаны» сипаттап өтті. Ол екінші қабырғаны ІХ ғасырда саманидтік Нұқ бұйрығымен көшпенділер шапқыншылығынан егістік пен жүзімдікті қорғау мақсатында тұрғызылған деп пайымдау жасады. Бұл әбден мүмкін, себебі қала сыртындағы бұл аумақ диаметрі 18 км шамасында. Мұнда орналасқан ірі ескерткіштердің қатарына Ұлықтөбе мен Мәртөбе қалалары, сондай-ақ өзен террасасында орналасқан көптеген қорымдар жатады. Сайрамсу мен Бадам аңғарларында Испиджаб жазирасына кіретін ондаған қоныстар мен қалалар бар. Сайрам орталығынан шығысқа қарай 5 км жерде жатқан Мәртөбе қаласында қазба жұмыстары жүргізілген. Қала қатты қираған, қазір тек орталық төбешіктің бір бөлігі ғана сақталған, оның табанындағы ауданы 20х30 м, биіктігі 10 м, қасында оған ауданы 60х20 м, биіктігі 4 м жалпақ төбешік жалғасқан. Орталық төбешік кесіндісінің негізінде қала стратиграфиясы анық көрінеді. Одан екі мәдени қабат байқалады. Мәдени қабаттардан шикі кірпіштен тұрғызылған қабырға қалдықтары, отырған күмбездер мен құрылыстар іздері нақты көрінеді. Отырар-қаратау мәдениетіне жататын олжалардың, соның ішінде ең алдымен керамиканың шығуы, Мәртөбені біздің заманымыздың І мыңжылдығының алғашқы жартысымен мерзімдеуге жетелейді, бұл мағлұматтар аталмыш көгалды аймақта урбанизация б.з.б. І-мыңжылдық соңы мен б.з. І-мыңжылдығының бас кезінде басталғандығын нақты аңғартады. Куфи жазулы тас колонна, түргештік, қараханидтік және кейінгі ортағасырлық монеталар, Х-ХІІ ғасырлардың суармалы керамикасы мен шынылары, қола келі секілді кездейсоқ табылған олжалар Испиджаб-Сайрам сынды астаналық қаланың мәдениетінен молынан хабардар етеді. Ортағасырлық Манкет қаласының атауы қазіргі күні Манкент елді мекенінің атауында сақталған. Оның қасында ҮІ-ХІІ ғасырларға жататын Бұлақ-қуал қаласы бар, ол Манкет қаласы болуы мүмкін. Испиджабтан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Таразға барған. Жолда керуендер Шараб, Будухкет, Тамтадж, Абардадж қалаларына соққан. Шараб қаласының атауы – түрік тілінде Қарасу (Черноводск) деген мағынаны білдіретін Шаваб атуының қолжазбаларды жазу кезінде бұрмаланған есімі болуы керек. Испиджаб пен Шавабтың аралығы 4 фарсах, немесе 24-28 шақырымды құраған. Шаваб қала-жұрты қазіргі Қарабұлақ ауылының маңында орналасқан. Оның бірі VІІІ-ХІІІ ғасырларды, екіншісі - ХІІІ-ХҮІ ғасырлар аралығын қамтиды. Будухкет қаласы Испиджабтан шығысқа қарай 9 фарсах жерде, Ұлы Жібек жолының бойында орналасты. ІХ ғасырда қалада теңге сарайы жұмыс істеген. Оңтүстік Қазақстандағы ірі қалалардың бірі болған Будухкет, Төрткүл Балықшы жұртымен салғастырылады. Тамтадж бен Абарджадж (Барджадж) қалалары Будухкеттен 5 және 9 фарсах жерде орналасқан. Х ғасырда Кудама былай деп жазып қалдырған: «Абарджадж маңындағы жотада мың бұлақтың суы жиналып, шығысқа әрі өрге қарай ағып, Баркуаб өзені деп аталады. Аудармасы – «теріс аққан» дегенді білдіреді». Тамтаджд қазіргі Т.Рсқұлов (Ванновка) ауылы маңындағы VІІІ-ХІІ ғасырларға жататын қала-жұртта болған. Абарджадж – Высокое ауылының маңында, ал, Баркуаб қазіргі Бауыржан Момышұлы (Бурный) маңындаңы Терісаққан өзені болса керек. Испиджабқа жақын жерде Хурлуг пен Джумишлагу қалалары ораласты. Зерттеушілер Хурлугты қазіргі Шымкент қаласының орталығында орналасқан, ал, Джумишлагу Құмыш (Күміс) өзенінің Арысқа құяр сағасындағы Төрткөл қала-жұрты деген пікірді ұстанады. Ұлы Жібек жолымен келе жатқан керуендерге Талас аңғарында алғашқы кездесетін Шауғар мен Жамухат қалалары болды. Олардан соң Тараз қаласына аяқ басатын. Қазақстанның аса ірі қалаларының бірі Тараз VI ғасырдағы жазба деректерде белгілі болған. 568 жылы Түрік қағаны Дизабұл Византия императоры ІІ-Юстиниан жіберген стратег Земарх бастап келген елшілігін тап осы қалада қабылдаған. ІХ-ХІ ғасырларда бастаухаттар оны «көпестер қаласы» деп атаған. Мұның үстіне ол түргештердің, содан кейін қарлықтар мен қарахандардың астаналық орталығы болған. VІІІ-ХІV ғасырларда қалада теңге соғылған. Тараз жайында 629 жылы Сюань Цзянь былай деп жазады: «Цяньцюаньнан батысқа қарай 140-150 ли жүргеннен кейін, Доласы қаласына келіп жеттік. Қала аумағы 8-9 лиді құрайды. Мұнда әртүрлі елдердің саудагерлері өмір сүреді...». VІІ ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолындағы маңызды қалалардың біріне айналады. Осыдан бастап оның аты барлық жиһанкездер мен саяхатшылардың еңбектерінде жиі кездеседі. Алқаптың жазық жағында Атлах қаласы орналасқан, 751 жылы оның түбінде осы араны ықпалында ұстау үшін арабтар қытай әскерімен шайқасқан болатын. 766 жылы қала қарлұқтардың қоластына қарайды. Дереккөздеріне қарағанда 893 жылы Саманилер билеушісі Исмайл ибн Ахмад Таразға жорық жасап, үлкен қиыншылыққа тап болады. Ақырында қала әмірі беріліп, исламды қабылдайды. Осыған қарамастан Исмайл ибн Ахмад «әмір мен оның ханшайымын және 10000 мыңдай адамды тұтқындап, көпшілігін өлтіреді. Қисапсыз жылқыларды тартып алады. Бөліс кезінде әрбір мұсылманға 1000 дирхамнан олжа бұйырады». Х-ХІІ ғасырларды Тараз одан әрі гүлдене түседі. Оның орналасқан жері, сауда жолының бойы мен бай егіншілік аймақтың орталығы және күміс кенінің болуы, қаланың дамуына үлкен ықпал етті. Х ғасыр географы әл-Мақдиси: «Тараз – халық тығыз қоныстанған, берік қорғалған қала. Онда, рабадқа кірер төрт қақпа алдына ор қазылған және көптеген бақтары бар. Қаланы өзен қақ бөліп жатыр. Мешіт базар ортасында орналасқан» - деп жазады. Х-ХІ ғасырларда қарахандар әулетінің Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуды жаулаушылығынан кейін, Тараз қаласы жаңа мемлекеттің бір бөлігінің астанасына айналады. ХІІІ ғасырдың басында, Тараз қарақытайлардың, наймандардың, хорезмшахтың қол астына алма-кезек өтіп отырды. Моңғолдардың қолына өтпеуі үшін 1212 жылы хорезмшах Мұхаммедтің бұйрығымен, Тараз қиратылады. ХІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІV ғасырдың басында қаладағы жағдай саяси жағынан тұрақсыз болды. Жетісу, соның ішінде Талас аңғарындағы билік үшін Шыңғыс хан ұрпақтарының арасында үнемі күрес жүріп отыруы қалалар мен қыстақтардың құлдырауына алып келді. ХІV ғасырдың ортасына қарай, мұндағы көптеген қала ошақтары күйреуге ұшырайды. Талас аңғарындағы – Талас, Жаңа Талас, Жаңа Балық, Кенжек қалалары туралы ақпараттар ХІҮ ғасырдағы жазушысы, әл-Омаридің еңбегінде ұшырасады. Қазіргі таңда ежелгі Тараздың үстінде құрылыс салынып кеткен. Тек қана, ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы ақпараттарға сүйеніп қана қала-жұрттың қандай болғандығын елестетуге болады. Археологтар тарапынан шахристанның солтүстік қабырғасының 370 м, батыс қабырғасының 160 м барланды. Оңтүстіктегі қала қалдығы 200 метрге созылып жатқан. Шахристанның солтүстік қабырғасына цитадель жапсарлас салынған. Бұл төрт бұрышты төмпешікті құрайды. Рабад қалдықтары шахристтанның батыс пен шығыс бөлігінде сақталған. Алайда, оның көлемін анықтау қиындық туғызып отыр. Бұл жерде, көптеген төбешіктер болған. ХІХ ғасырда құрастырылған бір сызбада 48 төбешік көрсетілген. Тараз қаласын қазуды алғаш рет А.Н.Бернштам жетекшілік еткен Жетісу археологиялық экспедициясы 1938 жылы қолға алған болатын. 60-шы жылдары бұл жерде Е.И.Агеева, Т.Н.Сенигова, М.С.Мерщиев сынды археологтар қазба жүргізеді. Шахристан мен цитадельде салынған стратиграфиялық шурфтардың арқасында, қаланың негізгі кезеңдерін анықтауға мүмкіндік туды. Біздің заманымыздың алғашқы жылдарының қабаты, цитадель мен шахристанның оңтүстік-батыс жағында жүргізілген қазба кезінде анықталды. Оның қалыңдығы 0,5 м. Ол күл мен кірпіш қалдықтарынан тұрған. Қабаттан құмыралар сынығы алынған. ІV-VІ ғасырларға жататын қабаттың қалыңдығы 15 см. Мұнда 50х29х9,5 см болатын шикі кірпіштен соғылған ғимарат аршылған. Оның сақталған қабырғасының биіктіктігі 1 м, қалыңдығы 1-1,5 м. Қабаттан өзіндік керамика топтамасы алынды. Бұл сырты ақ не қызғылтым көмкерілген жұқа ыдыстар, шүмекті құмыралар, хумдар және т.б. VІ-VІІІ ғасырларға жататын қабат барлық стратиграфиялық қазбалардан анықталған. Мұндағы ғимараттар шикі кірпіштен соғылған. Алынған керамика түрлердің әркелкілігімен мен безендірудің алуандығымен ерекешеленеді. Олардың арасында алмұрт тәрізді құмыралар мен қызылжылтырақ ожаулар және т.б. кездеседі. Сонымен қатар, саз мүсіншелердің бастарын құюға арналған пішіндер, сириялық жазуы бар ыдыс табылған. VІІІ-Х ғасырларға жататын қабат, осы кезеңдегі қаланың қарқынды өмір кешкендігін көрсетеді. Қабатта VІІ-VІІІ ғасырларға жататын түргеш теңгелері көптеп табылған. Едені 22х22х5 см келетін күйдірілген кірпіштен соғылған үй қирандылары, құрылыс техникасының өзгергендігінен хабардар етеді. Керамикасы сырсыз және сырлы болып екі топқа жіктелінеді. ХІ-ХІІ ғасырлардағы мәдени қабат қараханидтік монеталармен мерзімделінеді. Одан металдан, шыны мен асыл тастан жасалған бұйымдар (моншақтар, ыдыстар, т.б.), керамика мен шырағдандар шыққан. Шахристаннан, оның шығыс бұрышынан 200 шаршы м телім қазылған кезде монша орны аршылған. Тараздың түрлі тарихи-мәдени кезеңдеріне жататын қабаттарды қазған кезде құрылыс техникасы, ғимараттар жоспары, жылыту жүйелері, керамикалық ыдыстар, су құбырлары мұнда ХІ-ХІІ ғасырларда монша болғандығын нақты көрсетіп берді. Тараздан батысқа қарай Керуен-сарай қазылған. Одан екі бөлме аршылған. Керамикалық материалдарына қарағанда, Керуен-сарай ХІ-ХІІІ ғасырларда жұмыс істеп тұрған. Керуендер Талас алқабына Фергана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш асуы және Талас Алатауындағы Қарабура асуы арқылы да өтіп келетін. Жолдың осы бөлегі Жібек жолының Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын біріктіретін. Талас аңғарындағы ежелгі қалалардың бірі Жамұқат (Хамукат) қаласы болды. Оны дереккөздеріне қарағанда ҮІ ғасырда бұхаралықтар салған. Жамұқат Талас өзенінің оң жағалауындағы Қаракемір ауылына қарама-қарсы тұрған Қостөбе қаласымен салғастырылады. Ол Тараздан солтүстікке қарай 15 км жерде орналасқан. Қала жоспары бойынша тікбұрышты төбешік, көлемі 420х450 м, оны бойлай араларында оры бар мұнаралы екі қатар қабырға қоршап тұр. Сыртқы дуалының кейбір бөліктері 3 м-ге дейін, мұнаралары 3,5 м-ге шейін сақталған. Қала топографиясын зерттеу, біртекті мәдени қабатын зерделеу және теріліп алынған материалдарды талдау қаланың шахристан шеңберінде қалыптасқандығын және де бірден дуалмен қоршалғандығын көрсетіп берді. Дуалдары пахса блоктарымен тұрғызылған. Қала цитаделінде жүргізілген қазба жұмыстары салтанатты бөлмелері, мінәжат орындары, шаруашылық кешендері бар сарай қалдығын анықтап берді. Сарай VІ-ІХ ғасырлармен мерзімделінеді. Культтық бөлмелерден от қалдықтары сақталған сопақ сыпалар анықталған. Бұл бөлмелердің қабырғалары оймышталған. Түскен ою-өрнектері - өсімдік, геометриялық, эпиграфиялық сипатта. Қала бейітін қазған кезде наустарға жерленген, арнайы шикі кірпіштен тұрғызылған бөлмелерден ұжымдық қабірлер аршылған, олар отбасы молалары болса керек. Одан мола шұңқырына жерленген мүрделер, көмілген сүйектер шоғыры, керамикалық ыдыс-хумға жерленген мүрделер анықталған. Қабірлерден біршама әшекейлер алынған. Олар – қола және күміс жүзіктер, сырғалар, «өмір ағашы» жанында қораздар суреттелген қапсырмалар, қола айна, керамика (құмыра, саптыаяқ), т.б. Әсіресе культтық олжалар – денеге тағатын күміс айқыш пен бодисатва фигурасы түріндегі заттар қызықты. Қостөбе бейіті VІІ-ІХ ғасырлармен мерзімделінеді. Ондағы кейінгі қабірлер ислам ғұрпында жасалған, олар х ғасырға жатады. Аңғардағы ірі қалалардың бірі Атлах болды. Х ғасыр географы әл-Мақдиси оны былай сипаттады: «Атлах – үлкен қала, алаңы бойынша бас қалаға келіңкірейді, оны айналдыра дуал қоршаған... Орталық мешіті Мединада, базарлары рабадта орналасқан». Махмұд Қашқари «Атлах – Тараз маңындағы қала» деп көрсеткен. Қаланың Атлах шайқасына байланысты аты шыққан. Оның қасында 751 жылы арабтар мен қытайлар соғысқан болатын. Шешуші сәтте қарлұқтар арабтарды қолдап, қытайлар жеңіліске ұшырайды. Тұтқынға түскен қытайлардың бір бөлігі Самарқандқа жөнелтілді, онда олар қағаз, түрлі қару-жарақтар мен аспаптар жасады, бір бөлігі осында қалып, өмір сүрді. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|