Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Жоғарғы Ертіс нұсқасы. Шығыс Қазақстан аумағындағы ІХ ғасыр ортасы мен ХІ ғасыр бас кезіне жататын ескерткіштер қимақ-қыпшақтар құрған бірлестіктің орталық ауданындағы олардың мәдениетін айғақтайды. Молалар жерлеу ғұрпы мен қойылған бай құрал-саймандары бойынша ерекшелінеді. Мәселен, С.Черников қазған обалар былайша сипатталынады: мүрде жалғыз жерленген, қасына ат, жылқы терісі немесе жүген-ноқта асай-мүсейлері қойылған; кенотафтар да ұшырасады; мүрде ағаш табытқа салынып, жерден қазылған (үңгімелі) қабірге жерленген, қасына жылқы немесе ноқта-жүгендер қойылған. Ф.Х.Арсланова қазған Зевакино қорымына текпішекшесіне ат қойылған (ит сирек) жеке адам қабірі; кейде бір оба үйіндісінің астында бірнеше қабірлердің болуы тән. Шүлбі ГЭС-ы аймағындағы қазба жұмыстарының барысында да мол материалдар жинақталған. Мұндағы ерекшеліктер былайша сипатталынады: жалпағынан қойылған плиталардан тұрғызылған төрт бұрышты қоршаулар, кейде тігінен құлпытастар орнатылады; жер қабатынан (топырақтан) қазылған сопақ шұңқырлар, текпішекшелі немесе үңгімелеп қазылған шұңқырлар; жеке-дара, қос адамдық, ұжымдық қабірлер; ат қосып жерленген, жылқы терісі немесе мүрденің аяқ жағына ат әбзелдері қойылған қабірлер; қабірхана ішінде ағаш рама, діңгек-табыт, тас жәшік секілді құрылыстары бар молалар. «Ұзын обалар» деп аталынатын ескерткіштер тобы да дараланады. Олар адамдардың бір-біріне жалғасқан (үлкен-кіші) 2-8 қоршауларынан тұрады. Барлық мүрделер шығысқа және солтүстік-шығысқа қарай бағытталған.
Сайып келгенде, Шығыс Қазақстандық қимақтардың жерлеу ғұрпының өзіндік келбеті бар, ол қимақ-қыпшақ қауымдастығының қалыптасуындағы күрделі процестер аясына сай келеді. Сонымен бірге, Шығыс Қазақстан қабірлеріндегі ерекшеліктермен қатар, қимақтардың археологиялық мәдениетінің Жоғарғы Ертістік нұсқасын өзара байланыстыратын заттар кешені де анықталған, олар: айқыштамасы тік келген екі жүзді ауыр қылыш; сегіз саны секілді бөліктері мен үлкен сыртқы сақиналардан тұратын ауыздықтар; S-тәрізді («етікшелі» темір және «балық құйрығы» сияқты аяқталынатын сүйек) сулықтар. Жебе ұштары үш қанатты, жалпақ және ланцет (қияқ) тәрізді; садақтың ортаңғы жапсырмалары мен қорамсақтың сүйек қапсырмаларына циркуль өрнек түсірілген; үзеңгілер ілгек секілді, т.б. Заттардың (белдік, кісе, жүген, т.б.) көпшілігіне алтын жалатылған және өсімдік (геометриялық ою-өрнектер сирек) өрнектері салынған. Бағалы металдардан жасалынған фантастикалық хайуанаттардың (самұрық, қанатты арыстан, т.б.) бейнелері қимақтардың Қазақстан мен Орта Азия отырықшы орталықтарымен тығыз байланыс орнатқандығын көрсетеді. Жоғарғы Ертіс өңіріндегі қимақ археологиялық ескерткіштеріндегі күрделі этникалық «стратиграфия» мұндағы мәдениеттер тоғысымен түсіндіріледі. Павлодар нұсқа. Археолог Ф.Х.Арсланова зерттеген Бобров қорымы Павлодарлық Ертіс маңындағы ҮІІ-ІХ ғасырларға жататын ең ірі ескерткіш болып табылады. Оған жеке қабірлер, жанына ат қойылған өртелген мүрде, үңгіп қазылған қабір шұңқыры, мола ішіндегі құрылыстарға ағаш рамаларды, ағаш қабықтарын кеңінен қолдану тән болып келеді. Павлодарлық Ертіс маңындағы басқа қорымдардан жылқының бас сүйегі мен құйымшағы, қайың бөренелерімен беті жабылған сопақша қабір шұңқыры, «ағаш жәшікке» мүрде қойылған қабір, бір оба үйіндісі астында бірнеше молалар, үйіндіден керамика мен мал сүйектері шыққан. Павлодарлық Ертіс маңында плиталары көлденеңінен орнатылған, құлпытастары тігінен қойылған шаршы қоршаулар, «ұзын обалар» мен тас жәшікке жерлеу ғұрпы байқалмайды. Молалардан алынған құрал-саймандар Жоғарғы Ертіс маңындағы заттар жиынтығына жақын. Бірақ, бұл жерден жоғарыда айтылған қылыштар кездеспейді. Әшекейлер арасында торлы қола алқалар ұшырасады. Керамика олжалары да кездесіп отырады. Мәселен, Бобров қорымындағы обалардан 44 дана ыдыс алынған. Кейбір материалдар (керамикадағы ромб өрнектер мен ланцет түріндегі жебе үштары) Тува аумағындағы материалдарға ұқсайды (Л.Р.Кызласов). Мұндай түрлі мәдени бөлшектердің ұшырасуы Павлодарлық Ертіс маңы аумағында этникалық және мәдени ассимилиация процестері күрделі жағдайда өткендігін, тұрғындардың Шығыс Қазақстан, Саян-Алтай мен Батыс Сібір өңірлеріндегі халықтармен тығыз байланыс орнатқандығын көрсетеді. Қимақ мәдениетінің іздері Орал маңына дейінгі аймақтарға таралған. Мұндағы Синеглазово көлі жанындағы обалар кешені азар аударуға тұрарлық. Синеглазово материалдарын жариялаған С.Г.Павлов пікірінше: «Синеглазово типіндегі екешендер қимақ-қыпшақ көшпенділерінің Оңтүстік Орал маңы мен Кама өңіріне ішкерілеп ену динамикасын көрсетуі ықтимал». Осындай келбеттегі жекелеген олжалар Жетісудан да ұшырасады, бұл өз кезегінде мұнда қимақтардың жылжығандығын сипаттаған жазба дереккөздеріндегі мәліметтермен де сәйкес келеді. Әсіресе мұны Жоңғар Алатауының беткейлеріндегі Текелі қаласы маңынан зерттелеген қираған қабір материалдары да нақты көрсетеді. Сонымен қатар ат қосып жерлеу мен заттық кешендер ұқсастығы Қызыл-Қайнар, Айнабұлақ қорымдарынан да байқалады. Бұл қабірлердің кейбір материалдарын зерттеушілер қарлұқтарға балайды. Жоғарғы Ертіс пен Жетісуда қолдарында ыдыс ұстаған антропоморфты құлпытастар түріндегі тас мүсіндеркеңінен таралған. Қимақтар мәдениеті таралған басқа аудандарда, соның ішінде Солтүстік Алтай мен Батыс Сібірдің оңтүстігінде сросткин мәдениетінің аумағында мұндай мүсіндер жоқ. Сросткин мәдениетінің жіктелген нұсқаларынан (солтүстік-алтай, кемерово, новосібір, батыс-алтай) Ертіс алабындағы қимақ мәдениетіне ең жақыны батыс-алтай нұсқасы болып табылады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|