55. Қазақ хандығының құрылуындағы Ақ Орданың тарихи маңызын анықтаңыз.
Жауабы:
Моңғол империясының ыдырауына байланысты Қазақстан аумағында жергілікті этникалық топтар құрған жаңа мемлекеттер пайда болды.
XIII ғасырдан XV ғасырдың басына дейін Шығыс Дешті Қыпшақта (Жошы ұлысының сол қанаты) 240 жылға жуық гүлденген Ақ Орда мемлекеті болған. Ақ орда аумағы Жошы – Орда-Ежен және Шайбан хандарының екі ұлының жер иеліктерінен тұрды.
Осылайша, Ақ Орда Орал өзенінен (Яик) Батыс Сібір ойпатына дейінгі аумақты, сондай-ақ Сырдарияның орта және төменгі ағысына дейінгі кең аумақты алып жатты. Алтын Ордамен салыстырғанда Ақ Орданың этникалық құрамы біртектес болды, оны негізінен осы өлкеде өмір сүрген түркі тілдес тайпалар мекендеді, олар кейіннен қазақ халқын құрады – қыпшақтар, конраттар, арғындар, алшы, канлылар, керейлер, үйсіндер, Наймандар және т. б.
Ақ Орданың саяси тарихын үш кезеңге бөлуге болады.
ЕО Шығыс Дешті-Қыпшақ аумағын Алтын Орданың билігінен босату үшін ұзақ күреспен сипатталады.
⦁ 14 ғасырдың 60-70 жылдары. Урус ханның билігі. Ақ Орда айтарлықтай нығайып, бүкіл Алтын Орданың біріктірушісі болды.
⦁ Мавераннахр билеушісі Әмір Темірдің агрессиясына қарсы күрес кезеңі.
Жошының үлкен ұлы Ежен ордасының ұлысы Ақ Орда – Ақ Орда деп аталды. Алтын Орда билеушілері Ақ Орданың істеріне іс жүзінде араласпады және ол іс жүзінде тәуелсіз болды. Ақ Орданың көтерілуі Урус ханның тұсында болды. Ол жошидтердің сол қанатының барлық жерлерін біріктіріп, Ақ Ордаға Сырдария маңындағы қалаларды және, ең алдымен, елордалық Сығанақ қаласын қайтарып берді. Содан кейін ол бұрынғы Көк Шибанидтер ордасын – Батыс Қазақстанды қосты.
Қайтыс болғаннан кейін Урус хан бүкіл Жошы Ұлысын өз билігіне біріктірді –Тоқтамыс, ал Урус ханның ұрпақтары Ақ Ордада өз билігін қалпына келтіру үшін күресе бастады. Урус ханның ұрпағы Барак бес - алты жыл бойы Шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды, бірақ 1428 жылы қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда ыдырады. Оның аумағының көп бөлігін щибанид Әбілқайыр хан басқарды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанда болып жатқан саяси процестер Қазақ хандығының құрылуына алып келді.
Басқаша айтқанда, Шығыс Дешті Қыпшақты Жошы ұлысының құрамынан оқшаулаудың: қазақ этносының этникалық аумағын және Қазақ хандығының мемлекеттік аумағын қалыптастырудың ауқымды салдары болды.
Урус хан біріктірген үлкен аумақ қазақтардың этникалық аумағы және болашақ Қазақ хандығының мемлекеттік аумағы болды. Сондықтан Ақ Орда Урус хан алғашқы қазақ мемлекеті болып саналады.
Қазақ мемлекеттілігі тайпалық жүйемен біріктірілген аумақтың, билік пен халықтың бірлігіне негізделген. Қазақ қоғамы саяси билік институттарының - хан, би, құрылтай, ұлыстардың көмегімен басқарылды.
Дала көшпелі өркениетінің сипатымен байланысты мемлекеттік құрылым нысандарының сабақтастығы байқалады
|
