Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар

№ 11 Дәріс

1. 
   Агрессивті мінез – құлықтың көріністері
   
2. 
   Агрессия реакцияларының формалары
   
3. 
   Агрессиялы әсердің түрлері
   

Агрессияның және жоғарғы алаңдаушылықтың негізі жиі ерте балаық шақта пайда болып, тұрақтанып кейінгі кештеу жаста бекітіледі. Агрессия реакциялар формаларын келесі түрде бөліп көрсетуге болады:

- Жанама агрессия –бұрма жолдарымен жасалынатын бір адамға бағытталған әрекет, сондай – ақ ешкімге бағытталмаған долылық көріністері (айғай, аяғымен тепсіну, жұдырықпен стол үстін ұру, есіктерді қатты серпу);

- Вербальді агрессия - негативті сезімдердің белгілі бір форма ретінде (айғай, ұрысу, у – шу, бүлдіру, сондай – ақ сөздік жауаптар арқылы қорқыту, серу) білдіреді;

- Тітіркенушілікке бейімділік–беделдікке немесе басшылыққа қарсы бағытталған оппозциондық мінез–құлық мәнері. Ол қалыптасқан заң мен дәстүрге қарсы белсенді күресті ұйымдастыруға дейін өсуі мүмкін.

Мінез–құлық ауытқушылығы бар балалармен коррекциялық жұмыстың өз ерекшелігі бар. Жеткіншекпен жеке жұмыс өте тиімді. Ең бірінші, жанұямен жұмысты қатар жүргізу қажет. Жанұялық қарым–қатынас диагностикасынан кейін үйлесімсіздік сатысына қарай психокоррекциялық жұмысты жеке және топтық түрінде жүргізуге болады. Бірақ негізгі жұмыс жеке жеткіншекпен бірге жүргізілгені дұрыс. Агрессивті балалардың мінез құлқын тәртіпке келтіруде мына бағыттарда жұмыс істеу қажет:

1. Ашу – ызаны қолдануға болатын жағдайды үйрету;

2. Балаларды әр түрлі өзін - өзі ұстай алуға, өзін - өзі басқару әдісіне үйрету;

3. Шиеленіскен жағдайларда сөйлесу дағдыларын қалыптастыру;

4. Адамдарға сену, жаны ашу сияқты қасиеттерді қалыптастыру.

Агрессивті мінез – құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың бірі – жанұядағы қатынас. Көптеген шет елдік зерттеулер көрсеткендей агрессивті балалардың ата – аналары физикалық жазаларды қолдануға бейім болған және бір – бірімен келісушілік болмаған, балаларға жек көрушілік қатынаспен және эмоциялық суықтықпен қараған. Жасөспірімдердегі агрессивтілікті зеттей келе жанұяның үш нұсқасын сипаттайды:

1. Ата – анасының біреуі агрессивті болғандықтан және агрессивтілік және қылмыстық тенденцияны туындататын күрделі конфликтер себебінен бала агрессивті болады.

2. Ата – анасының ешқайсысы агрессивті болмайды. Ата – аналары агрессивті емес, балаларын қатал жазалаушы және жанұялық конфликт аз болған, бірақ балалар физикалық жазалануға ұшырайды.

3. Баланың агрессивті мінез – құлқына шектен тыс қамқоршылық жанұяның ішінде бекітіледі. Тек осының салдарынан бала нақты сол агрессивті мінез – құлықтың шектен тыс болуы да зиян болады.

Бала міндетті түрде өзінің ашу ызасын ішіне жинауға мәжбүр болған жағдайда оның агрессивті сезімдері соғұрлым күшейе түседі. Қатал жазалау жаңа фрустрацияларға әкеледі. Яғни сол жағдайлардан шығар жол таппаған кезде жаңа агрессивті сезімдерге әкеледі. Егер бұл қайталанатын болса, негативті шиеленісті іздеу ретінде қарастырылатын мінез – құлықтың моделі қалыптасады. Жасырын агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану және жайсыздық пайда болады. Агрессивті мінез – құлыққа анасының және әкесінің ашуын көтере алмаған жағдайда және фрустрацияға жауап бере алмаған кезде балада мазасыздану жоғарылай бастайды. Агрессивтілік туралы Сирстың ойы қисық сызықты түрде көрсетілген болатын.

Қазіргі жаңа психологиялық бағыттарда агрессия мәселесі өте аз зерттелінуде, алайда соған қарамастан оған көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер арналды (С.Н. Еникополов, 1976, Л.П. Колчина, 1976, Т.Н. Курбатова, 1996, Л.М. Семенюк, 1991, А.И. Фурманов, 1996, С.М. Шурухт, 1996 және басқалар). Бұл жұмыстарда Ресейдің әр түрлі мекенді елдерінде тұратын адамдағы агрессияны жыныстарына, жастарына, білімдеріне, кәсіптеріне, ұлтына, мәдениетіне қатысты зерттеді. А.К.Осницкийдің зерттеулері көрсеткендей балалар агрессиялы мінез – құлық модельдері жайлы білімдерді үш түрлі ақпарат көздерінен алады екен.

Жасөспірімдік жастағы балаларда ішкі және сыртқы конфликт күшейеді, мәселен, жоғарғы қобалжу, күмәнданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез – құлықтағы қатыгездік , агрессиялық ерекшеліктердің туындауына әкелуі мүмкін. Жеке даралықты қалыптастыратын әр түрлі қызығулардың жоқтығы, бос уақыттың молдығы деликвентті мінез – құлықты дамудың негізгі шарты, агрессиялы мінез – құлқын зерттеудің жүйелік негіздері агрессиялы мінез – құлықтың мотивтерінің бірі болып табылатын жағымсыз мінез – құлықтың сипатын көрсетеді. Жасөспірімдердің агрессиялы мінез – құлықтарының мотивтеріне кино мен теледидардың әсерін жатқызуға болады. Осыған байланысты агрессиялы әсердің төрт түрлі мәселелері қозғалады:

- меңгеру эффектісі, яғни коммуникация арқылы қалыптасқан агрессияның туындауын не күшейтеді;

- эмоциялық салдар мәселесі;

- катарсис мәселесі,

- жәбірленуді бақылау агрессияны жоғарлата ма әлде төмендете ме.

Эксперименттік зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ақпараттық құралдар ақрылы агрессиялы мінез–құлықтың жаңа түрлерін меңгереді: «қабілеттендіруші», «катарсис», «қоздырушы», модельдер.

Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар:

№ 12 Дәріс

1. 
   Психологиялық қызмет жайлы түсінік
   
2. 
   Психологиялық қызмет жұмысының мақсаты мен бағыттары
   

Психологиялық қызметтің шығуы мен даму жолы әлемдік әдебиетте, бұрыңғы кеңестік заманда құлаш жайып, кең ауқымда камтылмаған мәселелер қатарына жатады.

Психологиялық кызметтің алдына қоятын максат-міндеттерінің бірі -өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойдағыдай жүзеге асырудың кажеттігі. Бұл бағытта жалпы білім беретін қазақ мектептерінде психологиялық кызметті жандандырудың ережесі жасалған. Әрине, ол Ереже тек психолог мамандарға ғана емес, өскелең ұрпактың тәлім-тәрбиесімен шұғылданатын ұстаздар, тәрбиешілер, ата-аналар және қалың оқырман кауымға кажетті көмекші құрал болар еді.

Қазіргі кезде мектептегі психологиялық қызметтің қамтитын салалары: психологиялық кызметтің мазмұны мен түрлері, профилактикалық істер, диагностикалық жорамалдар, түзетулер мен консультациялык жұмыстар, мектептегі ұстаздар мен ата-аналар арасында жүргізілетін психологиялық әр түрлі шаралар, сондай-ақ мектептегі психолог маманының атқаратын қызметі мен түрлі бағытта жүргізетін зерттеу жұмыстары.

• 
  Орта білім беру мекемелеріндегі психологиялық қызмет жұмысының бағыт-бағдарын анықтау;
  
• 
  Жеке тұлғаның интеллектуалдық ақыл-ой қабілетінің дамуын, танымдык құбылыстарын, тәрбиелік деңгейін зерттеу;
  
• 
  Әр баламен (дарынды, тәрбиесі қиын, денсаулыгы томен, жаңадан келген, өз еркімен қатысушы) жұмыс жүргізу;
  
• 
  Оқушы, мұғалім, ата-ана оқушы қарым-қатынасын, жаңадан ендірілген пәндер мен таңдаулы курстардың берілу деңгейш, баска пәндермен үйлесімділігін, кері әсерін зерделеу;
  
• 
  Ұстаздың шығармашылық потенциалын және кэсіптік түлгалық бағытын, типологиялық ерекшеліктсрін, өзін-өзі дамыту кабілетін анықтау. Педагогикалық ұжымда, психологиялық ахуал тудыру;
  
• 
  Ата-аналардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісімен психологиялық карым-қатынас байланысын қалыптастыру, нақты мәселелерді шешу барысында жұмыстар жүргізу;
  
• 
  Топтағы жағымды және конфликтілік, позицияны (ұстаушылар, топтан сырттап қалушылар анықталып) сынып жетекшісше, пән мұғалімдеріне арналған психологиялық кеңес, консилиумдар өткізу;
  

Педагогикалық ұжымның мектеп әкімшіліктің, кафедра жетекшілерінің, мектеп оқушыларының сұранысымен:

• 
  I сынып оқушыларының мектепке бейімделуі, психологиялық жағымды жағдай тудыру; қызығушылығын арттыру;
  
• 
  пәндерге кызығушылығын, байқампаздығын қалыптастыру;
  
• 
  педагогикалық ұжымның шығармашылық потенциалын арттыру;
  
• 
  жаңадан енген пәндерге қызығушылыгын ояту, калыптастыру;
  
• 
  интеллекту алдық деңгейін анықтау, т.б. сияқты жұмыстар зерделенді;
  

а) психодиагностикалық жұмыс. Яғни әртүрлі психологиялық эдіс-тэсілдер негізінде психологиялық диагноз қою. Психологиялық диагнозды немесе бағалауды психолог диагноз, психолог эксперимен жүргізеді. Олар психологиялық эдіс-тэсілдер арқылы адамдардың психологиялық дамуы жайында ақпарат беріп психологиялық диагноз қояды. Психология ғылымында психодиагностика 1924 жылы Шведцра ғалымы Герман Роршах еңгізген.

ә) психокоррекциялық жұмыс. Психологиялық түзету жұмысын диагностикалық жұмыстардан кейін өткізіледі. Егер де психологиялық ауытқушылыққа жақын болса сонда психолог әр түрлі түзету жаттығу комплекстерін іс жүзіне асырады. Түзету жұмысы бұл жеке тұлғадағы пайда болған ауытқушылықтарды жою жұмысы. Түзету жұмысы көп уақытқа созылатын процесс. Ол топтық және жеке түзету жұмысы болып жіктеледі. Мысалы, жағымсыз эмоцияларды жою. Түзету жұмысы кезінде психолог психотерапевт, невропатолог, нейропсихолог сияқты мамандармен бірігіп жұмыс істеу керек. Мектепте психологиялық түзету оқу үлгерімі төмен және қиын оқушылармен жүргізіледі.

б) психологиялық кеңес беру жұмысы психологтың кәсіби ісі психолог жұмысының осы жұмыс бағыттарының ішіндегі коррекциялық жұмыс бағыты маңызды орын алады.

Балалардың даму потенциялының төмендеуінің тағыда маңызды фактірлердің бірі олардың бағдарлы-іздеу әрекетінің тұйықталуы, ол кітаптық тану технология режимі кезінде пайда болады. Біздің бағдарламамыз бұл мәселенің шешімін жағдайлы—кейіпті модельдеу жүйесін қолдануна акцент қою арқылы қарастырады, ол тренингте де, сабақтада, сабақтан тыс шаралада да қолданылады. Бұл арнайы модельдеу жағдайларын қою арқылы жүзеге асды, балалардың бағдарлы-іздеу іс-әрекетін күшететін, олар үшін шығармашылық жағдайлар жасайды.

Барлық жасөспірімдер үшін дерлік тән бастауыш мектеп периодының басты кемшілігі шартсыз-моторлы сферасында тұйықталу эффектісі болып табылады, ол балада моторика мен қабылдау жүйесінің жетілмеген және бағдарланбағанның негізінде тез оқу және жазу бағдардың қоюлудың нәтижесі. Бұның нәтижесінде балалардың оқу процессінде ақппараттық-психогенді қысым болып табылады, ол оң жақ жарты шар образдық сферасының жетілмеуімен ұшықтырылады. Аталған мәселелерді шешімі тренингте арнайы комлексті жаттығулар тобын қолданылуына негізделген, олар анализаторлардың жұмысының оқшаулануына, координациясына, жіне де балаларда кеңістік-уақыттық елестетушіліктің қалыптасудың жаттығуларына бағытталған. Мидың оң жақ жарты шарын жетілдіру үшін тренингте балалардыңкейіптерді белсенді қолдану кезінде іс-әрекетін ұйымдастыру жүзеге асырылады. Сонымен ақпаратты сөз арқылы қабылдаудың басты каналын көру-образдыққа ауыстыру мүмкіншілігі пайда болады. Педагогқа оқытып жатқан материал мен өмір арасындағы байланысты ерекшелеп көрсетуіне болады.

Тренинг сабақтар цикліне негізгі келесі блоктар кіреді:

1. 
   сәтті іс-әрекет жағдайын жасау;
   
2. 
   қорқуды, алаңдаушылықты, фрустрацияны төмендететін, эмоционалды жақсы сезіну атмосферасын жасау;
   
3. 
   даму мотивациясын құру, соның ішінде мектептік мотивациясы;
   
4. 
   болашақ қажеттіліктерін құру;
   
5. 
   икемді адекватты өз-өзін бағалауын қалыптастыру;
   
6. 
   рефлексияны дамыту, ерікті тәрбиелеуге, іс-әрекет нәтижесіне жауаптылық сезімін қайтару;
   

Топтық жұмыстың маңызды ерекшелігі іс-әрекеттің сырқы бағалауының болмауы. Оның орнына баланың өзінің сәттілігін өзіне бағалауға мүмкіншілік беріледі. Мұнда нәтиженің өзіне емес, оның алдыңғы сәтсіздік пен жеткен жетістіктің салыстырып, айырмашылығына басты назар қойылады.

1. 
   топтағы қылық-әрекеттердің ережелер мен нормаларды қалыптастыру, маңызды жағдайларда әлеуметтік рольдерді адекватты түсіну;
   
2. 
   сәтті коммуникацияның дағыларын дамыту;
   
3. 
   бірігіп сәтті іс-әрекет ету дағдыларын қалыптастыру;
   
4. 
   сыртқы бағалауды критикалық қабылдау дағдыларын дамыту, өзара әрекет еткенде стреске төзімділікті жоғарлату.
   

Сәтті коммуникация дағдыларын дамыту, бұл балалардың эмоционалды қарым-қатынасын, көмек сұрау қабілетін, басқаларға өзінің көмегін ұсыну және олардан керекті ақппаратты алуды меңзейді. Балалардың эмоционалды қарым-қатынас жасау мүмкіншілігі эмоционалды атмосфераның және өзара сенімділіктің арқасында жүзеге асады. Балалардың ақппараттармен тиімді алмасу қабілеті өзінің ойыңды дұрыс жеткізу және басқаларды тыңдай білу дағдылармен байланысты.

Тренинг кезінде өзінің ойыңды дұрыс жеткізу дағдысын қалыптастыру балалардың жеке мақсаттарын қалыптастыру процессі,тренингтік әрекеттерді немесе балада үйде, мектепте болатын оқиғалардың нәтижесін топтық талқылау кезінде жүзеге асады. Бала қазір нені қалайтынын, оның өмірінде қандай жаңалықтар бар екендігі туралы, болып жатқанға өзінің ойын, эмоциясын білдіруге, айтуға мүмкіншілікгін алады. Тыңдай білу қабілеті тотық талқылау кезінде қалыптастасады. Бұны жүргізуші баладан оның ойының басқа баланың ойымен салыстырып айтуды сұраған кезінде жүзеге асыруға болады. Жұптық интервьюлар тиімдірек болып табылады.

Балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру және бекіту, оларда бірге сәтті әрекет ету қабілеттерін қалыптастырады. Бұл тренингте екі-үш балаларға ортақ жаттығу орындау арқылы жүзеге асады. Тапсырма топқа беріледі, оның сәттілігі топта жұмыс істей алу нәтижесімен есептеледі. Кеңістік-уақыттық елестетушілікті дамыту және анализаторлардың ақылдасып жұмыс істеу жаттығулар блогі (тұтастай қабылдау жаттығулар блогі) келесідей негізгі тапсырмаларды шешумен байланысты:

1. 
   Қабылдау мүмкіншіліктерін дамыту;
   
2. 
   Базалық кеңістік-уақыттық елестетушілікті қалыптастыру;
   
3. 
   Екі және үш модальдікте қатар анализаторлар жұмыс жаттығуларының бағдарланған және ақылмен істелінуі.
   

1. 
   Бөлімге бір топ жаттығулар кіреді, онда түйсіну мен қабылдаудың әр түрлі түрлерінің оқшаулау жаттығулар болады: тактильді, кинестетикалық, көру, есту. Берілген жаттығулар тобы анализаторлардың «осалын» анықтауға және оны қалыптастыру мен коррекцияға бағытталған.
   
2. 
   Бөлімге түйсіну мен қабылдаудың әртүрлі екі немесе бірнеше түрлеріне бағдарланған жаттығулар кіреді. Бұл жаттығулар тобы көру-кинестетикалық, кинестетикалық-есту, және тактильді-кинестетикалық координациясын жақсартуға бағытталған.
   
3. 
   Бөлім баланың қоршаған ортаны және өзін осы кеңістіктің бір бөлігі ретінде белсенді зерттеу процессінде түйсіну мен қабылдаудың үш түрінің ассоциацияланған жұмысын меңзейді. Баланың алғашқы бөлімдердегі жаттығуларды орындау кезінде алған тәжірибесін жалпылауды меңзейді және оны қоршаған әлем образын тұтастай көру-кинестетикалық-естудің арқасында қабылдау үшін қолдану.
   
4. 
   Абстракты образдармен жұмыс процессіне қимылды бағдардыенгізуді меңзейтінтапсырмалар мен жаттығулар тобы. Бұл топтың жаттығулардың мақсаты –жабық және интериоризацияланған ашық қимыл актінің дағдыларын игеру, және де іс-әрекеттің белгі-символдық мордельдерін қалыптастыру.
   

1. 
   Іс-әрекет бағдарлы негізін қалыптастыру;
   
2. 
   Жоғарғы психикалық функцияларды дамыту (зейін, ес, ойлау, сөйлеу);
   
3. 
   Оқу әрекетнің стратегиясы және эффективті дағдылардың алғы шарттары ретінде вербалды және вербалсыз интелектін дамыту.
   

№ 13 Дәріс

1. 
   Псходиагностикалық әдістерді жіктеуге қойылатын талаптар
   
2. 
   Бақылауды тиімді қолдану жағдайлары
   
3. 
   Тестілеудің басқа диагностикалық әдістерден айырмашылығы
   

Психодиагностикалық әдістерді әр түрлі негізде жіктейді. Төменде неғұрлым кең тараған жіктелулері: Й. Шванцара бойынша әдістер жіктелуі. Й. Шванцара төмендегі негізге сүйене отырып, психодиагностикалық әдістерді жіктейді:

-Қолданылған материалдар бойынша: вербальды, вербальды емес, манипуляциялық, «қағаздар мен қарындаштар» тесттері;

-Алынатын көрсеткіштер нәтижелері бойынша: қарапайым және кешендік;

-«Дұрыс» шешімдері бар тесттер және әр түрлі жауаптары мүмкін болатын тесттер;

-Зерттеушілердің психикалық белсенділіктері бойынша:

1. интроспективті (зерттелінушінің өз тұлғалық тәжірибелері, қатынастары туралы хабарлама жасауы): анкеталар, әңгімелесу.

2. экстроспективті (әр түрлі көріністерді бақылау және бағалау);

3. проективті: зерттеуші тұлғаның санасыз көрінетін қасиеттерін (ішкі қақтығыстар, жасырын әуестіліктер) аз құрылымды, көп мәнді стимулдарға әсер етеді;

4. атқарушы: зерттеуші қандай да бір әрекетті (перцепциялық, ой, моторлы) іске асырады, оның сандық және сапалық ерекшеліктері интеллектуалды және тұлғалық қырлардың көрсеткіштері болып табылады.

- Сапасы бойынша: стандартты, стандартты емес;

- Нақты орны бойынша:

1. 
   жалпы диагностикалық (Р. Кеттел немесе Г. Айзенк сауалнамасы типі бойынша тесттері, жалпы интеллект тесттері);
   
2. 
   кәсіби жарамдылық тесттері;
   
3. 
   арнайы қабілеттер тесттері (техникалық, музыкалық, ұшқыштарға арналған тесттер);
   
4. 
   жетістікке жету тесттері.
   

- бланктік;

- пәндік (Коас кубиктері, Векслер жиынтығындағы «күрделі фигуралар»);

- аппаратуралық (зейін ерекшеліктерін зерттеу үшін құралдар).

- объективті тесттер (дұрыс жауаптардың болуы мүмкін тесттер, тапсырмалардың дұрыс орындалуы);

- стандартты өзіндік есептер:

- тест-сауалнамалар, ашық сауалнамалар;

- шкалалық техникалар (Ч. Осгудттың семантикалық дифференциалы), субъективті классификация;

- индивидуалды-бағдарланған техникалар (идеографиялық);

- проективті техникалар;

- диалогиялық техникалар (әңгімелесу, интервью, диагностикалық ойындар).

Диагностикалық шараларға психодиагносттың өзінің араласу мөлшері мен оның психодиагностиканың нәтижесіне әсер ету деңгейі: объективті және диалогиялық. Біріншісі, психодиагносттың нәтиже интерпретацияларына, процедурасына, өңделуіне аз қатысуы; екіншісі, үлкен деңгейде әсер етуі. Процедураға араласуы, тәжірибесі, кәсіби дағдылары, экспериментатор тұлғасы да әсер етеді.

Күнделікті практикада өте кең қолданылатын әдіс –бақылау. Бақылау – ғылыми-мақсатқа бағдарланған, зерттелінетін объектінің образын анықтайтын әдіс. Артықшылығы-табиғилық, кемшілігі-белсенсіз, субъективизм элементтерінің кездесуі, психиканың кейбір жасырын бейнелерінің жетіспеушілігі (уайым, ой, мотив). Бақылауды тиімді қолдану жағдайлары:

• 
  Психикалық құбылыс туралы мәліметтерді таза түрінде алу;
  
• 
  Алғашқы ақпараттардың жинағы;
  
• 
  Басқа әдістердің, мысалы, анкета көмегімен алынған фактілерді бағалау;
  
• 
  Ұсыныстарды тексеру.
  

- Егер нақты ғылыми мақсат үшін болса, яғни, ғылыми теория аймағында жүргізіліп, мақсат-бағдарлы, жүйелі жүзеге асырылса;

- Егер жүйелі жоспарланып, қандай да бір жағдай еркіне берілмесе;

- Егер жүйелі түрде жазба жүргізілсе;

- Егер валидтілік пен нақтылық үшін, екінші рет қайталанып, тексерілсе.

Ғылыми бақылау мына кезеңдерді анықтауды талап етеді:

1. Бақылау қандай сұраққа жауап беруі керек?

2. Қандай жағдайда жүргізілу керек?

3. Бұл бақылау қойылған сұраққа жауап бере алатындай категориялармен суреттелген бе? (Валидтілік мәселесі).

4. Бұл категоризация фактілік мінез-құлыққа сәйкес келе ме? Бұл категориялармен жұмыс жасауға бола ма?

5. Әр-түрлі бақылаушылар арасында осы категорияларға сәйкес мінез-құлықты жазғанда бірлік бола ма? ( Объективтілік мәселесі).

6. Егер бақылаушы, екінші қайтара бақылау жүргізсе, сол категорияларды қолдана ма? ( Сенімділік мәселесі).

7. Арнайы қойылған ситуацияларда сол мінез-құлықты қайталап бақылау мүмкін бе?

1. Хало-эффект, бақылаушының жағдайларды «ақ-қара түрде» ғана бағалап, әсерлерді жалпылау негізінде жатыр;

2. Эффект «снисхождения» – бақыланатын жағдайлар мен әрекеттерге өте жоғары жағымды баға беру тенденциясы;

3. Орталық тенденция қателігі қабылданатын процесстердің бағасын орташаландыруға талпыныс;

4. Логикалық қажеттілік, мысалы адам интеллектісін сөйлеуіне қарап бағалау;

5. Контраст қателігі – бақылаушының өзіне қарама-қайшы сипаттарын бақыланатын адамдарға белгілеп отыруға құлшынысы.

• 
  Бақылау мақсаты мен міндеттерін анықтау;
  
• 
  Объектісін, пәнін, ситуациясын таңдау;
  
• 
  Зерттелінуші объектке аз деңгейде әсер етіп, қажет ақпаратты жинауға көп деңгейде қамтамасыз етілетін – бақылау тәсілін таңдау;
  
• 
  Бақылаушыны тіркеу тәсілін таңдау;
  
• 
  Алынған ақпаратты өңдеу және интерпретациялау.
  

1. Көлемі: тұтас-таңдалынатын.

2. Қарым-қатынас тәсілі: іштей-сырттай.

3. Өткізу процедурасы бойынша: топтық-индивидуалды.

4. Тапсыру тәсілі: пошталық-таралым.

Сауалнамаларды жүргізгенде, оларды құру ережелерін ескерген жөн:

1. 
   Әрбір сұрақ логикалы аяқталуы керек;
   
2. 
   Аз таралған шетел сөздерін, мағынасы тар терминдерді, екі мағына беретін сөздерді қолданбаған жөн;
   
3. 
   Өте ұзақ сұрақтарды қоюдың қажеті жоқ;
   
4. 
   Егер зерттелінушіге бейтаныс зат немесе осы аумақта ешқандай терминдерді білмейтін болса, алғысөз жасаған дұрыс;
   
5. 
   Әрбір сұрақ нақты болған дұрыс;
   
6. 
   Зерттелінушінің ескеру керек барлық жауап нұсқаларын көрсету керек немесе мүлдем көрсетпеу керек;
   
7. 
   Зерттелінушіде негативті қатынас тудыратын сұрақтар болмауы тиіс.
   

Іс-әрекет өнімдерін анализдеу әдісінің жеке бөлімі болып – құжаттарды сапалық-сандық талдау жатады, басқаша айтқанда контент - анализ. Оның негізгі мәні – зерттелінетін нақты бірліктерді жүйелі, сенімді түрде тіркеу, алынған мәліметтерді қорытындылау. Ғылыми әдіс ретінде контент-анализ әлеуметтік ғылымдарда АҚШ-та XIX ғасырдың 20-30 жылдарында кеңінен қолданыла бастады.

1. Әр-түрлі хабарламалардың мазмұны арқылы жазған (авторлар, коммуникаторлар) тұлғаның, топтың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;

2. Хабарлама мазмұнында бейнеленген әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды ( объектісі, хабарламалардың субстанциялары) зерттеу;

3. Хабарлама мазмұны арқылы коммуникацияның әр-түрлі құралдарының (антропологиялық, жазбаша, техникалық) әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;

4. Хабарлама мазмұны арқылы реципиенттердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу (адресаттар, аудиториялар);

5. Хабарлама мазмұны арқылы (жауаптарын да ескере отырып), реципиенттерге коммуникация әсер етуінің әлеуметтік-психологиялық аспектілерін зерттеу;

6. Басқа әдістер арқылы алынған мәліметтерді өңдеу, нақтылау;

7. Психология бойынша ғылыми әдебиеттерді зерттеу (ғалымдардың әр кезеңдегі әр-түрлі мәселелерге қызығушылықтарының эволюциясы).

• 
  Біріншіден, тест – психодиагностикадағы проективті әдістер, стандартты өзіндік есептер, интервью, аппаратуралық әдістер секілді өлшеу әдістерінің бірі.
  
• 
  Екіншіден, бұл тұлға қасиеттері мен интеллект ерекшеліктерін өлшеу әдісі.
  
• 
  Үшіншіден, бұл өте жоғары объективтілігімен, сенімділігімен, валидтілігімен сипатталатын өлшеу әдісі.
  

-Қолданылатын материалдарға қатысты нақты нұсқаулар;

- Уақыт шектеулері;

- Зерттелінушіге берілетін ауызша нұсқау;

- Тапсырманы қайталап көрсету;

- Зерттелінушілер тарапынан сұрақтарды талдау тәсілдерін ескеру.

Психологиялық тесттердің объективті бағасы ең алдымен валидтілікпен, сенімділікпен, дәлдігімен анықталады. Бұлар психологиялық зерттеудің сапалық көрсеткіштері болып табылады.

Диагностикалық процедуралардың негізгі жіктелулері. Диагностика әдістеріне әр-түрлі тұрғыларды жалпылай келе, оларды ұйымдастыруда бірнеше процедуралық кезеңдерді бөлуге болады:

1. Зерттеу бағдарламасын өңдеу (мәселе қою, зерттеу пәні мен объектісін анықтау, негізгі ұғымдарды бекіту);

2. Зерттеу объектілерін анықтау;

3. Нақты зерттеу әдістемесін өңдеу;

4. Әдістеменің апробациясы, қайта өңдеу, сенімділігін тексеру;

5. Алғашқы алынған ақпараттарды алынатын мәліметтердің сенімділігі мен дәлдігін бақылай отырып жинау;

6. Алынған мәліметтерді логикалы-санды түрде өңдеу;

7. Нәтижелерді интерпретациялау, қорытынды мен есеп беруге дайындық;

- Кіріспе: жұмыстың алғышарттары, шарттары, қатысушылар көрсетіледі;

- Бағдарламалық бөлім: мәселені зерттеу міндеттері, болжам бойынша әдебиеттерді талдау;

- Объектілері мен әдістері: зерттеу объектілерін, әдістерді, апробация процедураларын суреттеу, алынған мәліметтердің сенімділігін тексеру;

- Нәтижелер: алынған мәліметтерді қойылған болжамдар мен міндеттерге сәйкес талдау;

- Қорытындылар мен ұсыныстар;

- Тұжырым: есеп беру материалдарын қысқаша жалпылау, болашақ жоспары туралы айтып өту;

- Тіркемелер: зерттеу жұмысында қолданылатын құралдарды суреттеу, анкеталар, схемалар.