Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар

№ 5 Дәріс

Дамуында ауытқушылығы бар балалар реабилитациясы және психологиялық-педагогикалық коррекциясы бала дамуындағы қалыпты бұзылудың сипаты анықталғанда ғана тиімді. Қазіргі кезде арнайы психологияда және педагогикалық коррекцияда дамудағы ауытқушылықтың әртүрлі классификациясы бар (В.В.Лебединский, В.А.Лапшин және Б.П.Пузанов; О.Н.Усанова). В.В.Лебединский психикалық дизонтогенез проблемасын зерттеген. Нақты психологияның параметрлерінен дизонтогенез сипатталады:

- функционалды локолизациялық бұзылудың ерекшеліктері. Бұзылудан екі негізгі ауытқушылық пайда болады-жеке(дамымай қалу немесе бөлек анализаторлық жүйенің бұзылуы) және жалпы(түзілуші сырқы жүйенің бұзылуы);

- неғұрлым көрініс көп болса, соғұрлым психикалық дамымай қалу көп көрінеді;

- алғашқы және қайталанған ауытқушылықтардың қатынасы. Алғашқы бұзылу ауытқушылықтың биологиялық сипатынан тұрады(есу кемістігі, көру кемістігі және анализаторлардың бұзылуы, мидың органикалық бұзылуы).Қайталанған бұзылу аномальды даму процесінде көрінеді.

- ішкі функциялық қатынас. Оған изаляциялық механизмдер, патологиялық фиксациялар, уақытша және қалыпты регрессиялар жатады. [1, 45]

Дизонтогенездің әртүрлі түрлерінде аталынған психологиялық параметрлер әрқалай кездеді. В.В.Лебединский дизонтогенездің келесідей түрлерін көрсеткен:

1. Жалпы қалыпты дамымай қалудың типтерінің дизонтогенезі. Бұл нұсқаға ерте көрініс жатады. Қалыпты дамымай қалудың мысалы – олигофрения.

2. Тежелген даму. Таным процестерінің баяу темпте қалыптасуы.Тежелген дамудың түрлері: конституциялық, соматогендік, психогендік, церебралдық. .

3. Дамудың бұзылуы. Бұзылған дамудың этиологиясына тұқымдық аурулар, врутриутробтық, туғанға дейінгі және туғаннан кейінгі инфекциялар, орталық жүйке жүйесінің травма алуы және интоксикациясы, бірақ патологиялық көрінісі миға онтогенездің ке этапында әсер етеді( 2-3 жастан кейін). Дамудың бұзылуына- органикалық деменцмя жатады.

4. Дамудағы жетіспеушілік. Бұл түр жеке анализаторлардың жүйесіндегі күрделі бұзылумен байланысты.( көру, есту, сөйлеу, тірек- қимыл аппараттары).

5. Жалпы дамымай қалудың күрделілігі бақыланады, тежелген, бұзылған дамулардың жеке психикалық функциялары қаралады.

Бұған ерте балаық аутизм жатады. Аутизм қарым-қатынастың мүлдем жойылуымен немесе төменділігімен сипатталады.

6. Дисгармондық даму. Бұған туа біткен немесе ерте қабылданған психикалық дамудың пропорционалдылығы жатады. Дисгармондық дамудың сипаты-психопатия және жеке тұлғаның патологиялық қалыптасуы.

Девианттық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншісі – бұл оның немесе жасырын психопатологияның барлығын білдіретін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншісі – бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе, құқықтық қалыптарды бұзатын асоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық, ол салмақты әрі жазаланса қылмыс деп аталады. Бұл жерде деликвенттік және қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр. С.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша жіктеледі.

1. 
   Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық, дүние-мүліктік пайда табуға ұмтылуымен байланысты (ұрлау, тонау, алып-сату, алаяқтық және т.б.) жасалған теріс әрекеттері.
   
2. 
   Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер (балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау).
   
3. 
   Әлеуметтік-енжар тип: белсенді өмір сүруден, азаматтық борыштарын өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу (жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, таксикомания, өзіне-өзі қол жұмсау)
   

Мінез-құлықты тұлғаның өсу немесе басқа да ахуалының, оның даму тенденциясының куәгері ретінде феномен деп қарастыра отырып, мінез-құлықтың сырттай ұқсас ерекшеліктері индивид психикасында өтіп жатқан әр түрлі үрдістерден хабар беруі мүмкін екенін естен шығармауымыз қажет. Сол себепті де оқушының қандай да бір мінез-құлқының ерекшелігін ауытқушылық деп жіктемес бұрын психолог оның ахуалын, тұрақтылығын, оның көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді, мінезді, оқушының жасын және т.б. ескеру қажет. Қоршаған ортамен өзара қарым-қатынас сипаты және ол туралы бағалап пікір айту жүйелері енгізіледі. Күрделі зардаптарға алып келетін дөрекі педагогикалық қателік жіберіледі. Керісінше, мінез-құлықтың жағымпаздығын немесе ыңғайлылығын мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырад, ол ретінде тартылады.

Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болуы мүмкін. Оларды мынандай топтарға бөлуге болады. Итермелеуші негізделіп, қандай да бір тип түрінде дамитын мінез-құлықтағы ауытқушылықтың тұрақты нысандары. Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз жағдайлармен және шарттарымен негізделеді. Белсенді ыңғайланушылық немесе енжар ыңғайланушы мінез-құлық былай қалыптасады: деструктивті-агрессивтік, топтық іс-әрекеттердің және өзінің сол топтағы жеке мінез-құлқының төңкеріспен қайта құрылуға бағытталып өзгеруі; деструктивті-компенсаторлық, топтық іс-әрекеттердің және өзінің мінез-құлқының қайта құрылуы оның талаптарына қатты көнушілікпен қатар жүреді және бекітіледі. 1950 жылы американ әлеуметтанушысы А.Коэн деликвенттік үлкен мәдени теориясын ұсынды. Бұл теорияның негізгі деликвенттілік типтегі адамдардың үлкенмәдениет ерекшелігінде, олардың басқа жолмен жетістікке жетуі, “үлкен” қоғамға қарағанда қалыпты жолмен жетістікке жету, өзін-өзі сыйлау және басқа адам тарапынан сыйлауға ұрлық, агрессивтілік, вандолизм жатады. Ал үлкенмәдениетке агрессивті мінез-құлық, ұрлық жатады. Олар мафиялар, бандылар, қылмыстық топтардың өзара ішінде көрінеді.

Адамның девианттық мінез-құлқының қалыптасу теориясы әртүрлі болады. Олардың ішінде: биологиялық-адамның сыртқы келбеті құқықбұзушылығыбейім екенін анықтайды (Ламброзо, Шелдок); психологиялық адамның психика ерекшелігі маңызды, яғнионың құқықбұзуға, жан-жолға дайын екенін анықтайды. (Фрейд), әлеуметтілік тәжірибенің негативті жақтарын жинау, қоғам талаптары мен тәрбиеге қарсы тұру. (Дюргейм, Мертон, Миллер және т.б.) әртүрлі теориялардың қорытындысы, биологиялық және психологиялық теорияның тұлғадағы ерекшелікті көрсетеді, яғни тәрбиедегі, дамудағы девианты болуы мүмкін.

Ауытқушы мінез-құлық негізінде биопсихологиялық мінездеме, оның әлеуметтік тәрбиесінің процесі және нәтижесі, мінез-құлықтың негативті әлеуметтік тәжірибені меңгеруі жатыр: тұлғаға бағытталған кері жағы (қызығушылық, талап қою, мотив, мақсат, идеал), оларға сәйкес келетін негативті әдет (негативті бағытталған және қарсы әдет) тұрақты сезімдер, олар әлеуметке қарсы, аморальды мінез-құлықты, іс-қимылды және істеген істерін реттеп отырады.

Адам девиантты болып бірте-бірте қалыптасады. Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуының негізгі шарттары мыналар:

• 
  әлеуметтік норма мен тұлғаның арасындағы қарама-қайшылықтың тууы;
  
• 
  балаға қарсы әлеуметтік талап қоюдың, келіспеушіліктің болуы;
  
• 
  заңға қарсы қимылдың болуы (ұсақ бұзақылық, өтірік айту, ұрлық жасау және т.б.)
  
• 
  заңға қарсы қимылдық пікір айту;
  
• 
  асоциалды мінез-құлық тәжірибесінің жинақталуы (зорлық, бұзақылық, зорлық-зомбылық);
  
• 
  асоциалды мінез-құлықты топқа қосылу;
  
• 
  заңды бұзу;
  
• 
  қылмыс жасау.
  

- А) кризистік құбылыс, жасөспірім кезеңіндегі жыныстық даму кезеңіндегі қарқынды және тең емес организмнің дамуы; физикалық және психикалық сезінуі, эмоционалды тұрақсыздық;

- Б) үлкендермен, ата-ана, мұғалімдермен өзара қатынас кезіндегі “жан-жолда” өзіне деген талаптың болуы.

- В) қатынасты “бағыну моралі” позициясынан, “тең мораль” позициясын ауыстыру.

- Г) үлкендер мінез-құлықты жоғары бағалау.

- Д) құрдастарымен қарым-қатынас кезінде мінезінің өзгеруі, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, өзін сендіруге тырысу, негативті қалыптасуының факторы ретінде;

- Е) Негативті факторлар тұлға қалыптасуының ортасы. Отбасы, тұлғаның негативті қалыптасуының факторы ретінде:

а) Отбасындағы адамгершілікке қарсы жағдай: ішімдікке салыну, ұрыс, төбелес, өзара қарым-қатынас кезіндегі қатыгездік, әділетсіздік.

б) Отбасы құрамының мәселелері: толық емес отбасы, бір балалы отбасы, көп балалы отбасы, дистантты отбасы, бұнын бәрі баланың педагогикалық жетіспеушілігіне әкеп соғады. Тұлғаның қалыптасуы ата-анасының біреуінің шамадан тыс көңіл бөлуі және тәрбиелеу процесінің болуы. Бұл негативті факторлардың отбасына әсері, баланың үйіне, отбасына, ата-анасына деген қарсы қатынасын көрсетті. Олардың үйден кетуіне және көп уақытын үйде өткізбеуіне себепші болады. Бұл шартта “көше балалары” категориясы қалыптасады. Бұған қатысушылар: үйдегі агрессивті жағдай, балаға деген қатыгездік, оның бала тәрбиелеуді апасы мен атасына баланың қолдауынсыз беру, тәрбиенің жетіспеушілігі, баладағы дұрыс қызығушылықтар мен әуестіктердің болмауы.

Меңгерген білімді тексеруге арналған сұрақтар:

№ 6 Дәріс

1. 
   Аутодеструктивті мінез-құлықтың сипаттамасы
   
2. 
   Аутодеструктивті мінез-құлық түрлері
   
3. 
   Аутодеструктивті мінез-құлықтың профилактикасы
   

    2. Тағам қабылдауға тәуелділік (булимия және анорексия) – адам мінезінің ерекшелігіне байланысты тағам қабылдау мінез-құлқының бұзылуы.

1. Психоактивті заттар. 2. Алкоголь 3. Тамақ. 4. Әртүрлі ойындар. 5. Жыныстық қатынастар. 6. Діни ошақтар

Тізбектелген объектілерден келесі тәуелді мінез-құлық формалары көрсетіледі:

- химиялық тәуелділік (темекі шегу, таксикомания, анаша шегу, дәрі- дәрмек, араққа кұмарлық);

- тамақтанудың бұзылуы (мөлшерден артық тамақтану, аш болу, тамақтан бас тарту);

- гэмблинг-ойынға тәуелділік (компьютерге тәуелділік, азартты ойындарға құмарлық);

- сексуалды аддикция (зоофилия, фетишизм, пигмалионизм, трансвестизм, эксбиционизм, вуайеризм, некрофилия, садомазохизм);

- діни деструктивті мінез-құлық (религиоздық фанатизм, сектаға бару);

- заманның өзгеруіне байланысты тәуелді мінез-құлқының жаңа бір формалары етек алуда: бүгінгі күні компьютерлік тәуелділік кең жайылуда.

Сексуалды мінез-құлық нормаға сәйкес болады, егер ол: - екі жақты келісіммен;

-кәмелетке толғандармен; - тірі адамға бағытталса; -девианттілік белгілері болмаса.

Онда сексуалды мінез-құлықтағы ауытқушылықтарды былай бөлеміз:

1. 
   қылмыстық сексуалды әрекеттер (зорлау, жезөкшелік, балаларға бағытталу)
   
2. 
   сексуалды девиациялар (жануарлармен жыныстық қатынасқа түсу, садомазахизм, фетишсекс т.б.)
   
3. 
   маргинальды мінез-құлық (промисуитет, нудизм, гомосексуализм)
   
4. 
   жалпы қабылданған сексуалды мінез-құлық(ересектердің келіссіммен гетеросексуалды мінез-құлқы)
   

Аддиктивті мінез-құлық бірден пайда болмайды, ол үздіксіз процесс процесс, тәуелділіктің дамуымен қалыптасады. Аддикцияның бастапқы кезі, индивидуалды ағымы және аяқталуы болады. Мысалға, анашаға тәуелділік келесі стадияларда жүруі мүмкін:

1) Анашамен танысу эпизодтық қолдану фонында, өзін бақылай алу кезінде жүреді.

2) Біртіндеп өзін бақылау үстінде ұстай отырып,тұтынудың тұрақты индивидуалды ритмі қалыптасады. Бұл кезең психологиялық тәуелділік болып есептеледі, өйткені мұнда объект шынымен де белгілі бір уақытта психофизиологиялық қалыпты жақсартады.

3) Максималды дозаны қолдана отырып, уақытын жиілету. Физикалық тәуелділік толығымен өзін бақылаудан айырылады. ләззат әкелуден қалады, тек оны ауруды сезінбес үшін қолданады.

4) Әлеуметтік құлдырау (дозаның жоғары болуы, суицид, СПИД, т.б.)

Тағы бір тәуелділік мінез-құлқының ерекшелігі оның циклділігінде. Бір циклділігінің фазалары:

• 
  аддиктивті мінез-құлыққа іштей дайындық;
  
• 
  қызығушылығының артуы;
  
• 
  аддикция объектісін белсенді іздеуі
  
• 
  объектінің алуы мен жетудегі спецификалықалаңдаушылығы;
  
• 
  босаңсу;
  
• 
  тыныштық алу.
  

Сонымен қатар барлық «басқа» адамдарға сенімсіздік туады, әсіресі арнайы мамандарға («олар мені түсінбейді, өйткені олар өздері мұның не екенін білмейді»).

Аддиктивті құбылыс тәуелді объектіні тіршіліктің мақсаты, ал оны қолдану- өмір салты деп түсіндіреді. Аддиктивті құбылыстың ең бір негативті көрінісі анозогнозия- ауруды жоққа шығару немесе оның өте ауырлығы. Өзінің тәуелділігін мойындамау (мен маскүнем емеспін, егер қойғым келсе қоямын). Осылайша тәуелділік (аддиктивті) мінез-құлық –бұл аутодеструктивті қылық, белгілі бір затты қолдануда тәуелділіктің психикалық қалыптан ауытқуы. Субъективті бұл алаңдаушылық сол аддикция объектісіз өмір сүре алмайды.