Белегова әлия ақанбайқызы болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің рефлексивтік мәдениетін

39 
жоғары тұлға қалыптастыруға мейлінше тиімді жағдайлар жасау. Мұндай 
рефлексиялық қасиеттерді қалыптастырған тұлға ғана жаңа Әлем жағдайында 
өмірдегі өз орнын тауып, қоғам игілігіне нәтижелі еңбегімен қызмет жасауы 
мүмкін» – деп, өз еңбегінде ерекше атап көрсетеді ғалым А.Қ. Әлімов [119]. 
Автордың тұлғаның рефлексиялай алу қабілетінің қалыптасуы оның өмірден өз 
орнын табуына, табысты болуына негіз болатын аса қажетті сапасы деген 
пікірінің біздің жұмысымыз үшін маңызы зор. 
Рефлексия адамның өз білімі мен әрекеттерін талдау, сол туралы өзіне есеп 
беру болғандықтан мұнда басқа адамның пікірлері мен бағалауының алатын 
орны ерекше. Өйткені, өзіне сырт көзбен қараған адам басқа адамның өзі 
туралы пікірлері негізінде рефлексиясын тереңдете түседі [120].
Т.Б.Кенжебаева «рефлексия – болашақ мұғалімнің зияткерлік әлеуетін 
дамытудың негізгі тетігі, әрі кәсибі іс-әрекетіне сын көзбен қарап, объективті 
баға беру, өзін іске асыруға, кәсібиліктің шыңына жетуге итермелейді», – деп 
тұжырымдайды [121]. Оның айқындауынша, рефлексия – бұл адамның жеке 
тұлғалық болмысын, шамасын, қабілет деңгейінің шегін сезініп, ұғынуға 
бағыттайтын адами ойлау қағидасы; өзінің білімдік күшін тануға, танылған 
білімдік деңгейіне сыни талдау жасауға, өзін өзі тану қызметін атқаруға, 
адамның рухани әлеміндегі ерекшеліктерді, оның ішкі құрылымын ашуға 
бағыттайтын қағидалар.
Рефлексия жайлы жалпы ой – пікірлердің көпшілігінде біз олардың ішінен 
мұғалімге қатыстысын таңдап, өз еңбегімізде келтірдік. Бұл «педагогикалық 
рефлексия» ұғымына алып келеді. Педагогикалық рефлексия мұғалімнің
кәсіби ойлау сапасы. Педагогикалық рефлексия - бұл педагогтың өзін-өзі 
қолдауы және дамытуы. Мұғалім олардың психологиялық сипаттамаларын 
білуі және олардың мүмкіндіктерін тиісті түрде бағалауы керек, әйтпесе 
эмоционалды стресске немесе кәсіби күйзеліске әкеледі. Мұғалімнің шеберлігі 
үнемі тәуелсіз даму және қолдау, балалардың білімге және шығармашылыққа 
ұмтылуына бағыт-бағдар беруінде жатыр. Ал осы нәтижеге тек педагогикалық 
рефлексия арқылы қол жеткізуге болады.
Рефлексиялық қабілеттері дамыған маманда оған деген тұрақты қажеттілік 
сезіліп тұрады. Кез келген істі ол өзіне-өзі сұрақ беруден бастайтындай 
дәрежеге жетеді. Бұл кәсіп иесінің шығармашылық әрекетке қосылуының 
құралдарының бірі-одан өзіне қатысты белсенді позицияны таңдауды талап 
ететін рефлексиялық өзіндік диагностика жасауға мүмкіндік береді. 
Педагогтердің біліктілігін арттыру мәселесінде рефлексивті құзыреттілікті 
қалыптастыру маңызды. Педагогтің белгілі бір педагогикалық мәселелер 
туралы барлық ақпаратты жинақтай алуы, оның тиімдісін таңдай білуі, нақты 
жағдайды шешуге байланысты оған өзіндік қолтаңбамен өзгерістер енгізе білуі, 
осылайша мәселені шешудің өзіндік жолын таба білуі сыни ойлау нәтижесінде 
жүзеге асады. Бұл жағдайда сонымен бірге тапқырлық пен өнертапқыштық 
сияқты сапалар қатар дамуға мүмкіндік алады. 
Рефлексия мен рефлексивтілікті зерттеу кәсіби қызметтің әртүрлі 
салаларын қамтиды. Әдебиеттерді талдау спорттық іс-әрекеттегі рефлексияға 

40 
арналған жұмыстар іс жүзінде шінара кездеседідеген қорытынды жасауға 
мүмкіндік береді. Солардың қатарына Г.Д.Бабушкин, Е.Г.Бабушкин еңбектерін
жатқызамыз [122]. 
Авторлар рефлексияны спорттық ойындарда маңызды спорт сапасы 
ретінде қарастырады, өйткені ол жеке көріністерге ие, оның қызметін, 
командалық серіктестердің қызметін және қарсыластың тактикасын көрсетуге 
мүмкіндік береді деп қарастырады. Мысалы, Г.Д.Бабушкин, Р.Э.Салахов 
спортшының рефлексия процесінде көрінетін:
1) спортшының өзі осы жағдайда қандай;
2) субъект өзін қалай көреді;
3) субъектіні басқалар қалай көреді (серіктестер мен ойындағы 
қарсыластары);
4) сол үш позиция, бірақ жағдайдың басқа субъектілері (серіктестер, ойын 
қарсыластары) позицияларын ажыратады [123]. 
Споршылардың рефлексиясы мәселесін қарастырушы басқа да ғалымдар, 
бұл түсінікті спортшылардың бір-бірін өзара тануүрдісі ретінде ұсынады. Оның 
мазмұны өзін-өзі, серіктестерді, қарсыластардың мінез-құлық ерекшеліктерін 
зерделеу, жеңісті елестету деп есептейді.Жүргізілген зерттеулер негізінде
авторларспорттық іс-әрекеттегі рефлексия дұрыс әрекеттерді табу үрдісі 
ретінде қызмет етеді, әртүрлі дәрежеде көрінеді және жүзеге асырылады деп 
тұжырымдайды.Атап айтсақ, P.Totterdell, D.Leach кәсіби крикет спортшылары 
өткізген жарыстарда рефлексияны эмоционалды жағдай тұрғысынан 
қарастырып, бәсекелестікке дейін жақсы көңіл-күймен, ал жарыс барысында 
оның нашарлау жағына қарай өзгеруінің мүмкіндігін анықтайды [124]. 
Спортшының рефлексивтілігінің спорттық іс-әрекеттегі жетістіктерге әсері 
олардың жарыс алдындағы психикалық күйлердің ерекшеліктерімен де 
байланысты. Бұл мәселе алғаш рет О.А.Черникованың спортшының бастапқы 
күйзелісінің жағдайын сипаттаған еңбегінде көрініс береді [125]. 
Сонымен қатар спортшының психикалық жағдайын зерттеуге А.Ц.Пуни 
үлкен үлес қосты. Ол «бәсекелестіктегі психикалық дайындық» ұғымын енгізді. 
Бұл тұжырымдамаға сәйкес психикалық жағдайды спортшының іс-әрекетімен 
салыстыру кезінде тұжырымдалған және мүмкін болатын немесе жоспарланған 
нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мемлекет ретінде анықталған [126]. 
Спорт психологиясы үшін өзекті мәселе «спортшы-спортшы» жүйесіндегі 
спорт командасы бойынша серіктестердің тиімді өзара іс-қимылы, сондай-ақ 
спорттық ойындар мен жекпе-жектердегі қарсыластардың жоспарланған іс-
қимылдарын түсіну (тану) проблемалары болып табылады. Бұл екі проблема 
ортақ, бұл рефлексия жүйелерінде көрініс табады. Бұл мәселелерді зерттеу 
спорттық психология үшін теориялық және практикалық маңызы бар, өйткені 
ойын спорт командасындағы серіктестердің өзара әрекеттесуі ойыншылардың 
бірлескен іс-әрекетінің тиімділігі мен тұтастай алғанда команданың 
тиімділігінің 
себебі 
болып 
табылады, 
жекпе-жектегі 
қарсыластың 
жоспарланған әрекеттерін тану спортшыға осы жағдайға сәйкес өз іс-
әрекеттерін жоспарлауға мүмкіндік береді. 

41 
Спорттық ойындар мен спорттық жекпе-жектерді қамтитын спорттық іс-
шараларспортшылар қызметінің ерекше рефлексивті бағытымен анықталатын 
ерекше қозғалыс белсенділігі. Әрбір спортшы тек өз іс-әрекеттері туралы ғана 
емес, сонымен қатар командадағы серіктестердің, қарсыластардың іс-әрекеттері 
туралы ойлануы (ойлануы) және осы негізде өз іс-әрекеттерін жоспарлауы және 
жүзеге 
асыруы 
керек. 
Спорттық-ойын 
іс-әрекеттері 
(футболшылар, 
хоккейшілер, баскетболшылар, волейболшылар және т.б.) және спорттық жекпе 
– жектер үшін міндеттерді шешу элементтері тән, оларды жедел-рефлексивті 
сыныпқа жатқызуға болады-серіктестер мен қарсыластың әрекеттерін санада 
көрсете отырып, тез орындалады. Спорттың бұл түрлерінде рефлексия 
спорттық іс-әрекеттің тұрақты құрылымдық құрамдас бөлігі болып табылады 
және өзара әрекеттесу мен жекпе-жектің тиімділігін анықтайтын маңызды 
фактор болып табылады.
Спортшылардың ойын барысында өзара әрекеттесуін ұйымдастыруда 
рефлексивті ойлау өте маңызды, ол бүгінде спорттық ойындарда зерттелмеген 
мәселе болып қала береді. Осыған байланысты спорттық іс-әрекеттегі 
рефлексияның маңыздылығын зерттеу және жас спортшыларда рефлексия 
сапасын дамыту бойынша ұсыныстар әзірлеу спорт психологиясы үшін өзекті 
мәселе болып табылады. 
Ойын өзара іс-қимылын ұйымдастыруда (футболда, хоккейде, баскетболда 
және т.б.) рефлексивті ойлаудың маңызы ерекше. Оның мәні келесідей, ойын 
алаңында орналасқан әр спортшы ойын серіктестері мен қарсыластарының 
ойларын санасында көрсетуі керек және тек осы негізде өз әрекеттерін құруы 
керек. Бұл жағдайда рефлексия толық жылдамдықпен жүзеге асырылуы керек 
(спортшының түйсігі қолданылады). Бұл жағдайда рефлексияойын барысында 
өз іс-әрекеттерін білу және түсіну ғана емес, сонымен бірге оны басқа адамдар 
қалай қабылдайтынын және бағалайтынын түсіну нысаны, бұл жағдайда 
серіктестер мен қарсыластар. 
Рефлексияның күрделі үрдісінде спортшының қарсыластары мен 
серіктестерін өзара салыстыруын сипаттайтын кем дегенде алты позиция 
берілген: 
1) спортшының өзі, ол қандай жағдайда; 
2) субъект, ол өзін қалай көреді. 
Сонымен, рефлексия – көп қырлы, кіріккен тұлғалық сапа. Сабақтағы 
рефлексия мұғалім мен оқушы арасындағы оқу үдерісін жақсартуға, әрбір 
оқушының жеке тұлғалық қасиетін дамытуға бағытталған бірлескен танымдық, 
саралаушылық, бағалаушылық әрекет. Бұл әрекет психологиялық тұрғыда 
адамның психикалық қызметінің өзгеруіне ықпал етсе, педагогикада 
мұғалімнің кәсіби әрекетін және оқушының оқу әрекетін жоғары 
шығармашылық деңгейде жүргізуіне негіз болады деген қорытынды жасаймыз. 
Рефлексия мен рефлексивтілік мағыналас сөздер болғанымен, біздің 
ойымызша олардың сипаты бөлек.
Рефлексивтілікке қатысты жалпы көзқарас келесі тұжырымдармен 
сипатталды: 

42 
1. Рефлексивтілік психикалық сипат ретінде жалпы рефлексиямен сәйкес 
келетін интегративті психикалық шындықтың негізгі қырының бірі болып 
табылады. Оның басқа екі үлгісі оның іс жүргізу мәртебесіндегі рефлексия 
және ерекше психикалық жағдай ретінде рефлектілеу болып табылады. 
Бұлар өзара тығыз байланысты және бір-бірін өзара алмастырады, олардың 
синтезі деңгейінде «рефлексия» ұғымымен белгіленетін сапалы анықтықты 
қалыптастырады. Осыған орай, әзірленетін әдістеме тек қана рефлексивтілікке 
ғана емес, сондай-ақ оның көріністерін жанама түрде белгілерімен сәйкестікте 
ескеруі тиіс. 
2. Рефлексивтілік қасиетінің диагностикасы міндетті түрде оның 
көріністерін басқа маңызды критерийі – оның бағыты бойынша саралауды 
ескеруі тиіс.Оған сәйкес, белгілі болғандай, рефлексияның екі түрі бар, олар 
шартты түрде «интра - және интерпсихикалық» рефлексия ретінде 
белгіленеді.Біріншісі рефлексивтілікке өз психикасының мазмұнын өзін-өзі 
қабылдауға және оны талдауға қабілет ретінде, екіншісі басқа адамдардың 
психикасын түсінуге қабілет, рефлексивтілікпен қатар «басқа орынға тұру» 
қабілеті ретінде проекция, идентификация, эмпатия тетіктерін де қамтиды. 
Рефлексияның теориялық тұрғыдағы сипаты 

жүктеу/скачать 3,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: