Екінші кітап
«Туған жердің ақ шағаласы»
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| 19. «Туған жердің ақ шағаласы»
(Ғ.Қайырбеков) Он екі жасар Ғафу ауылға тақау жердегі Ащыкөлдің жағасында ойнап жүріп, тып-тыныш тұнып жатқан құм үстіне шыбықпен шын сырын жазып көрсе, онысы кәдімгідей өлең жолдарының басын құрағанда жадында жатталып қалған. Кейін сол жырына «Туған жердің ақ шағаласы», - деп ат қойған. Туған Торғайы, Қазақстаны жайындағы болашақ жыр арнасы осыдан бастау алған. Ақын баланың «Ана қуаты» деп аталатын алғашқы өлеңі аудандық «Социалды ауыл» газетіне 1941 жылдың қаһарлы айларының алғашқы күндерінде басылыпты. Ол кез шыныда да тылдағы адам айтқысыз ауыр еңбек пен алып ерлік салмағы әйелдер иығына түгелдей түскен, ошақ оттары өшсе де отан жұлдызы сөне көрмесін деп жан ұшырған ана ел қуатына айналып, адам анасы, Отан Ана дейтін екі ұғым бір-бірімен біте қайнаған кез болатын. Өз бойындағы осындай ақындық құбылысты соғыс жылдары тылда шыңдай түскен Ғ.Қайырбеков оны кейін: Иә, бірінші өлең аты «Ақ шағала» болатын. Еркіндік атты жыр ғой ол. Енді ғана мән беріп отырмын. Ол кезде ол санадан тыс істелген ғажайып еді. Адамға еркіндіктен артық бола ма? Еркіндік – көзіңе алғаш құс болып елестейді екен. Сөйтіп менің бірінші кейіпкерім – еркіндік болды. Азаттық құсы- шағала болды. Екінші кейіпкерім- Ана болатын. Кейін менің өмір бойымдағы жырларымның негізі Ана болды»(101),- деп тебірене еске алған болатын. 1952 жылы Қазақтың мемлекеттік Абай атындағы педагогикалық инстиутын бітірген ол «Жазушы» баспасында, жазушылар одағында, «Жұлдыз» журналында ұзақ жылдар бойы жемсіті еңбек етеді. Ақын қай қызметте де болмасын өзінің творчестволық өсу- өркендеу жағын назардан тыс қалдырған емес. Поэзия өлкесінде өзіндік үнімен ерте танылған Ғ.Қайырбековтың 1964 жылы шыққан «Таңдамасына» дейін де өлеңдер жинағы оқырманын көп күттірмей үсті-үсті басылып жатты. Біз Ғ.Қайырбековтың ақындығын емес, журналисттігін сөз еткелі отырғандықтан оның осы саладағы еңбектеріне ойысайық. 1967 жылы «Большевик ауыл» мен «Қарқаралы басында» деген очерктер жинағы жарық көрді. Қолына қалам алып әдебиет майданының жауынгері ретінде еңбек еткен творчестволық өмір жолының отыз жылдан аса уақыты ішінде арынды ақынның қалам тартпаған әдебиет жанры жоқ деуге болады. Сондықтан кезінде еліміздің өмірінен лайықты орын алған көптеген әлеуметтік құбылыстар мен өзгерістер ақын қаламынан тыс қалып көрген емес. Мысалы, 1970 жылдан бастап Қазақстан мемлекетке бірнеше рет миллиард пұттан астық өткізгені белгілі. Сол үлкен еңбек жеңісінің нақты шежіресін жасауға Ғ.Қайырбеков те публицист ретінде өз үлесін қосып, кезінде «Егін толғауы», «Қазақстан миллиарды», «Сәлем, саған молшылық», «Егін туралы эссе», «Миллиард дауысы», «Орақтың отты бір күні», «Дала даңқы», «Ер мен Есіл», «Еңбектің даңқын жырлаймыз» атты очерктерін жазған. Бұл туындыларының бәрінде де публицист астықты өлкеннің қаһармандарының ерлікке толы ерен істерін үлкен шабытпен тілге тиек етеді. Қолына қалам алып, әсіресе газет-журнал жұмысына тікелей араласқан 1960 жылдардан бастап, өмірінің соңына дейін оның елуден астам публицистикалық шығармалары жарық көріпті. Солардың қайсы бірі: «Қасиетті мекен Қарқаралы», «Ел мекені Елтінжал», «Аққұм сапарында», «Сайрамның сая басында», «Ордада туған ойлар», «Ағаның ауылында», «Торғайдың жаңа толғауы», «Қостанайда күн ыстық», «Жеті қыз, жеті ырыс», «Үш бақыт туралы жыр», «Қанатты жылдар» деп аталады. 1976 жылы Қазақстан диқандары мемлкетке 1 миллиард 120 миллион пұт астық тапсырғанда шабытты ақын қаламынан, «Қарышта Қазақстаным!» атты публицистикалық толғау туады. Жартылай өлеңдеткен бұл шығармасында автор өзелінің миллард астығына өзінің де үлесі бар екендігін «Мен жыр жолына түскелі ылғи да нан туралы жырлап келемін. Әсіресе, Қазақстан егінді аймақ болғалы, одан бері осы «Миллиард» деген сөз қазақ тілінің құдіретті сөзіне айналғалы қолымнан келгенше бірсыпыра жыр жазып, дастан қозғап, сол абыройлы майданға қатынасып келе жатқанымды мақтаныш етемін «Сарыарқа сазы», «қанатты жылдар», «Алтын бесік», «Қанатты жылдар», «Торғай толқыны» атты өлең кітаптарым түгелімен сол дала жеңістеріне мол ырыс-дәулетке, қаһарман бауырларыма арналған»,(102)- деп мақтанышпен айтады. Ғ.Қайырбековтың осындай ауыл шаруашылығы тақырыбына арналған тағы бір очеркі «Миллиард даусы» деп аталады. Онда автор: «Байтақ Қазақстанның абырой жұлдызы тағы да биіктен көз ашты, тағы да Еңбек жеңісінің дабылы даланы басына көтеріп, жан біткеннің жүрегін қуаныш толқыны құлпырып аулап, Ырыс, Бақыт, Береке, Дәулет жайында жаңа бір күй шертті! Республика дән құшағында тербеліп тұр»(103)- деп тебіренеді. Жер жүзін шарлап кеткен Қазақстандық миллард даңқын осыдан артық қалай бейнелерсің. Миллиардтар тасқынын тасытқандар Аманкелді Еңкебаев, Галина Шевцова, Александр Детюктер болса, олардың еңбек эстафетасын Кәмшәт Дөненбаева, Бақыт Әбдікәрімовалар жалғастырды. Ал, публицист болса, солардың есімін, ерлігін мақтан тұтады. Әрбір жетістіктеріне балаша қуанады. Бір сәт, осылармен миллиард болып шарықтап ғарышқа ұмтылады. Автордың бұл очерктегі негізгі мақсаты миллард деген ұлы сөздің қазақтың ана тілінде де үйреншікті сөз болып кеткенін мақтан тұту,, сол сөз ұғымы Қазақстан ұғымымен бір мағыналы екенін түсіндіру болып табылады. Ақын, публицисттің бұл тақырыпқа жазған очерктерінің тағы бірі «Егін туралы эссе». Мұнда жазушы Қазақстан миллардына ерекше үлес қосқан Қостанай, Көкшетау, Торғай облысы диқандарының еңбек майданындағы тамаша ерлігін сүйсіне айтады. Сонау соғыс жылдары қазақстандықтар «Барлығы да майдан үшін» деген болса, қазіргі қуаныштың, еңбектің игілік жолындағы айқастың тұсында «Барлығы да астық үшін» делініп, біздің аспанымызды жаңғыртқан ұранның қандай құдіретті күшке айналғанын автор әсем сөз тіркесімен өреді де сөз соңында мынадай өлең жолдарына ерік береді. «Теңізде теңіз сары ала, Жел құшағы жетпеген Теңіз құсы шағала Ол да кесіп өтпеген. Аспан асты ақ тасқын, Ал қимылда ел- дана! Соны төкпей сақтайтын Жинайтын да сен ғана! Сенің ғана бірлігің, Іскерлігің бір сенің. Сенің ғана тірлігің, Жерге біткен мұнша егін. Күз күресте- жаз майдан, Миллиард қолда бір тұрсын! Жеңіс келіп мәз мейрам, Ғажайып бақыт күн тусын». (104) Байқап отырсаң арынды ақынның қара сөзбен жазған публицистикалық шығармаларынан гөрі, жыр жолдары әлдеқайда жатық әрі жеңіл оқылады. Сондықтан да болар, ақын очерктерінің соңын көбіне жыр жолдарымен түйіндеуге ұмтылады. Мұнысы көркем туындыны сапасы жағынан жоғарлатпаса кемітпейді. Біз мұны оның басқа қаламгерлермен салыстырғандағы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі деп білеміз. Очеркке өзек боларлық оқиғалар, образ боларлық адамдар арамызда толып жатыр. Өмірбаяны қызық, көргені мен тоқығаны көп, еңбек жолы әркімді-ақ қызықтыратын жандар қай жерден болсын табылады. Бұған Ғ.Қайырбековтың шығармаларын оқығанда әбден көзіңіз жетеді. Көзі тірісінде өлең-жырдың дауылпазы аталып қана қоймай, қара сөздің шебері де бола білген ол өз очеркетерінде өмір шындығын, өрелі құбылыстарды нақты да әсерлі етіп көрсете білген. Бұл орайда оның 1973 жылдың қазан- қараша айларында «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған «Қара қазан Қарсақбай» және «Жезқазғандар» очеркін мысалға алуымызға болады. Алғашқы шығармада қазан төңкерісіне дейін ағылшындар иеленіп келген Қарсақбай жер қойнауының жезі арқылы бүгінгі өндіріс орнының келісті келбеті бейнеленеді. Автор оқырманын осындағы Қ.Сатбаевтың музей үйімен таныстырады. Ондағы ғалымның ақ мәрмәрден құйылған әсем ескерткіші әлі де болса Жезқазғанның қойнауымен сырласып отырған тынымсыз кейпін аңғартқандай. «Қанакеңнің тұғырын кілең өзі тапқан асыл тастардан жасаған екен ғой. О, әділет! Қандай ақындық жасалған. Дұрыс, әбден дұрыс! Ол өзінің асыл тастарының үстінде отыр»- деп ризалығын білдіреді. Ал «Жезқазғандар» деп аталатын екінші очеркте осы өңірдегі тағы бір алып мыс қорыту комбинатының тіршілігі көрініс тапқан. Мұнда жалпы тұтас ұжымның портреттік бейнесі ашылады. Жезқазғандағы мыс қорыту зауыты 1967 жылы салына бастайды да, 1973 жылы ақпанда электролит мысын беру арқылы іске қосылады. Сол жылдың шілдесінен бастап қышқыл бере бастайды. Мұнда 6 цех бар. Зауыт өзінің қорытқан мысын көптеген шет елдерге шығарады. Міне, осындай үлкен өндіріс орнын, онда жұмыс істейтін еңбек ерлерін жазушы ақын: «Жезқазғандар жарқын жанда, Жер астында шарқ ұрғандар. Жер үстінде қара жолмен, Сары жезді сапырғандар!»- деп өлең жолдарына қосады. Ғ.Қайырбековтың «Ордада туған ойлар» очеркі де Орал облысы, Орда ауданы еңбекшілерінің осындай ұжымдық портетін көрсететін айшықты туынды. Мұнда аудан тұрғындарының басынан өткізген беле-белестері салыстырмалы түрде елестіледі. Мал бағып, егін салумен қатар мәдениеттің озық үлгісіне көтерілген Орданың жаңа тыныс-тіршілігіне тәнті боласын. Бұрынғы совхоз енді аудан орталығына айналған жаңалық кезеңінде барған автор Ордадан көкейіне көп ой түріп қайтады. Сегізінші бесжылдықта Орда совхозынан 12 адам орден медальдармен наградталған. Олардың ішінде Қонысбаев Тәшу, Азаматова Марфуға Бәйшева Ольга, Жәрдемов Зейнолла сияқты еңбек тарландары бар.Баяғы Жәңгір ханның ордасы болған бүгінгі жаңа орда ауданы еңбек құдіретінің арқасында ғаламат өзгерген. Оны жаңа мәдениетті тұрмысы озық елге айналдырған жоғарыда аттары белгіленген еңбек иелері. Әрине аудан орталығы болып жаңадан ұйымдастырылған соң бірден төрт аяғын тең басып кете алмайтыны белгілі. Соның бірі жол қатынасының қиындығы. Міне осының бәрін көзімен көріп, тілге тиек еткен автор оралдықтардың тамаша жетістіктеріне қуанып, көлеңкелі істеріне налиды. Автор очеркі біз осының бәрін көруге келгенбіз, осылай елдің бар түпкірін көріп, көз жеткізу арқылы ғана елінің өсу-даму сипатын танисың деп ауыл адамдарына деген ерекше сүйіспеншілікпен аяқтайды. Қашан халық ортасында жүріп алуан тақырыпқа қалам тартып жүрген ақын ауыл мәдениетінің кейбір түйінді проблемаларын шешуге де өз үлесін қосады. 1963-1970 жылдары жазылғандықтан сол тұстағы Орал, Гурьев, Ақтөбе, Жамбыл, Алматы облыстарында ауыл мәдениетінің ұйтқысы көркем өнерпаздар жұмысын жандандыру сияқты мәселелер сөз болады. Қайырбековтың жолсапар очерктері дегенімізде ең алдымен еске түсетіні оның «Ел мекені Елтінжал» және «Ағаның ауылында» шығармалары.Ғ.Мүсіреповтың 70 жасқа толуына байланысты туған жеріне бару сапары жайлы баяндалды. Шіркін, туған жер, ел құшағы қандай ыстық. Ағайын-туған ортасында барып жетпіс жылдық тойын жалғастырған перзентіне халқы дән риза. Көптен бері көріспеген ел мен жазушы сағынышы.Адам тілімен жеткізе алмайтын ерекше ықылас. Жазушының халқына деген құрмет қошеметі мейірім шапағаты Ғ. Мүсіреповтың «Ұлпан» романының кейіпкері өмір сүрген жайлаулар мен қыстаулар сол қалпында қымбат. Шығармада өткен ғасырдағы қазақ тарихының белгілі кезеңдері баяндалды.Сол өткен тарихта басынан өткізген Ғабеңнің туған қыстаулары шежіресімен аңызға айналған ақиқатымен оқушысының көз алдына елестейтіндей. Сонымен бірге очерктен біз солтүстік Қазақстан облысы Сергеев ауданының 1974 жылғы өмір-тынысын байқаймыз, очерктен кішкене үзінді оқып көрейік: «Орталығының қала атағы бар. Онда толып жатқан өндіріс орны жұмыс істейді. Наны мен суы бар. «Бар» деген сөз қандай жақсы». Бұрынғы барың бар ма ,қазіргі барды айтсайшы.Шын баршылық осы. Біз сан цифрға бүгінде құлағымыз үйреніп кеткен жұртпыз ғой.Үйренгенде соны дәл ұқпай-ақ үйренгеніміз де бар.Біреу аузын цифрмен ашса болды,бас изей береміз.Бізге ол санды ұқтыру үшін, салыстыру әдісін қолдану керек.Мысалы жалғыз Сергеев бүкіл Солтүстік Қазақстан өлкесін нан мен сүтпен асырайды десе, сонда ғана түсінеміз. Шынында солай тіпті,Отанның алыс облыстары осы сергеев дайындайтын құрғақ сүт өнімін арнайы заказбен алдырып отырғанын неге айтпайсың. Аузыңа ауамен бірге кіретін ақ нанын қайтерсің»(105),-деп жазады да әрі қарай ойын: Есіл теңіз есімі бар керемет байтақ су өлкесінің қала жақ қақпасында тұрмыз. Әшейінде ағысы білінбейтін Есілдің тоған ағысынан төменгі өз арнасына қарғыған көкала толқынын тамашалаймыз. Бұл әлі ішінен оты алынбаған толқын. Ол аздан соң электр қуатын беретін күшке айналады. Шынында да ағыстың арасынан толқындардың жолынан от ұшқындайтын секілді. Есіл тасып барадыжардан асып, Қар жауады жаңбырмен араласып, деген әуенге жалт қарасам, Ғабең биік көпірдің жақтауына сүйеніп, күміс шашының бірсыпырасы желге қарсы өре түрегеп, алысқа бұрынғы Есілдің кең арнасына ұзақ қарап, ұмсына тебіреніп тұр екен.Бұл менің бұрын көріп жүрген Ғабеңім...(106) емес деп өрбітеді. Ғ.Қайырбековтың екінші бір туындысы «Ағаның ауылында» очеркі де осындай шабытпен жазылған. Мұндағы автордың «Ағаның ауылы» деп отырғаны енді жаңа совхоз орталығы болып құрылған «Жаңажол» ауылы.жаңажол десе Жаңажол. Онда бәрі де жаңа. Тұрғын үйлер мен мәдениет ошақтарына арналған құрылыс обьектілері, күзге салынған жайқалған егін алқабындағы қызу науқан, бәрінде де еңбек атты құдіретті синфониялық әуен ойнайды. Очерк кейіпкерлері Жамбыл ауданына Москвада болған СССР Жазушыларының 7 сьезінде қатысып қайтқан сапарынан жолай соғады. Бұдан бір жыл бұрын ғана салынған Жаңажол совхозында әдемі сұлу көше пайда болған. Екі-үш қабат әсем үйлер бой түзеген, Бұдан бес-алты жыл бұрын көңі үйіліп, күлі шашылған ауыл ерекше өзгерген. Алты мыңдай кітабы бар кітапхана әдемі тұрғын үйлер жұртшылық иілігіне берілген. Әне, Жаңажолда қаншама жаңалық бар. Қорытып айтатын болсақ Ғафу ақын абыройлы шығармашылық ғұмырында тек поэзия төрінен ғана орын алып қоймай қазақ өнерінің өзге салаларында да жиі-жиі ат басып бұрып елеулі із қалдырған қаламгер. Ұзақ жылдар бойы мерзімді баспа сөзде қызмет істей жүріп елінің өмірінде болып жатқан ірілі-ұсақты оқиғаларға, қиындықтар мен табыстарымызға бірде жігерленіп, бірде желпініп үн қоспай қалған кезі жоқ. Әсіресе, республика халқы зор табысқа жетіп, мерейі үстем болған шақтарда Ғафу ақын сөз алмай қалған емес! Ендеше публицист Қайырбеков, журналист Қайырбеков жөніндегі әңгіме өз алдына бір төбе. Бұл әлі мүлдем зерттелмеген, кесімді пікір айтылып, таразыға түспеген еңбектері. Олай болса Ғафу Қайырбековтың журналистік қызметі жайындағы мұрасы жайлы әңгіме алда... жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|