Екінші кітап
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| Онда мен жетідегі жүгірмекпін!
Ұқтым ба дүбірлеген сырын көптің?! Зеңбірек күркіресе қызық көріп Қызыл ту желпілдесе күлімдеппін... Соңынан солдаттың мен жүгіремін Сол күннен ұмытылмас сыр білемін Шықты деп шулы батыр Керекуден Естіген бала күннен жырым менің Геройым – аты шулы ер Балтабай Байға қас, жарқылдайтын ақ балтадай Кегіне жарлы жұрттың жанын қайрап Ел сүйген ерліктері еткен талай... Арада 44 жыл өткен соң «Кек» поэмасына байланысты үлкен оқиға болады. Ол туралы ақын: «1982 жылы 10 ноябрьде совет милициясының 60 жылдық мерекесі кезінде Қазақ ССР Ішкі істер министрлігі мені телевизия арқылы сөйлеуге шақырды. Бақсам милиция ардагері Балтабай Баратбаев есіміне республикалық жүлде белгіленген екен. Сол жүлдені милицияның өнегелі қызметкерлеріне сол мерекелі күні тапсыруды ұйғарыпты. Милиция ардагерін тұңғыш жыр еткен маған «Кек» деген поэмаңыздан үзінді оқып, Балтабай туралы естелік айтыңыз деп өтінді. Милиция басшылары, елу милиция қатысқан телевизиялық бұл жиынға Балтабайдың туған баласы, қазір жасы ұлғайған Сапар Баратбаев та қатысты. Мен халықтың тәртіп, өнегесін сақтаушы, игілігін қорғаушы абзал азаматтарға Балтабай туралы естелік айтып, «Кек»поэмасынан үзінділер оқып бердім», - деп еске алады кейінірек жазған естеліктерінің бірінде.[90] Қ.Бекхожиннің келесі бір дастаны «Орман қызы» деп аталады. Ақын 1938 жылы жазылған бұл поэмасы үшін 1939 жылы комсомол сыйлығының лауреаты атағына ие болған. «Орман қызының» басты кейіпкері Қарлығаш есімді әнші қыз (Күләш Байсейітова) бейнесін ақын: Жарқ етіп шықты міне сахнаға Тұр екен ән толқыны дәтін ала. Көзінен кереметті ұшқын атты, Солай бір серпіледі ақын ғана. Сылдырап шашындағы ақ шолпысы Желбіреп ақша гүлдей шоқ үкісі Майысып құба талдай топ алдында, Жымиды құлпырды да сұлу түсі Күмбезге күміс төгіп әні кетті Сарайдың залдарын жарып өтті. Кең дала жазығындай ән жайылып, Аңсаған алыстарға ағып жетті... деп шарықтата жырлайды. Эпик ақын өзінің «Ақсақ құлан» поэмасын 1939 – 1940 жылдары жазып, алғашқы нұсқасын «Әдебиет және искусство» журналының 1940 жылғы сандарында жариялатқан. Кейін, 1963 жылы автор бұл дастанына қайта оралып, өңдеп жаңғыртқан: Жейхунның самал соқпай кең арнасы Тулақтай тақыр болған көгал басы Жағасын қалың тобыр жаугер басып Алқапта айбат шеккен хан ордасы Моңғолдың маңғыт қырған қоналқасы, Адырда, алау жұтқан Сығанақтың Қалыпты қалалардың қараң тасы, Әлі де суыған жоқ қоламтасы Шығысты шеңгелімен уыстаған Шыңғыстан ұлыс бар ма ығыспаған Өзіндей ажал түсті обыр ұлы Жошы хан мұнда келіп тыныстаған Бұл сипаттама тарихы шындықты елестеді. Ал, күйші тұлғасы, іс - әрекеті, күйшінің сүйікті жары Еліктің сыр – сипаты творчестволық қиялдан туған жәйттар. Тарихи шындық негізі бар, оқырман жұртшылыққа белгілі, сыншылар тарапынан да жақсы баға алған, орыс тіліне аударылып (аударған белгілі ақын Владимир Соколов) бірнеше рет жарық көрген бұл туындының өз творчествомның шоқтығы деп мәртебе тұтамын. Поэманың поэзиялық қасиетін, әсем өрнектерін, күй сарындарын оқыған адам менің бұл мақтанышымды бекерге шығармас...», - деп жоғары көңіл – күйін білдіреді ақын. [91] Қ.Бекхожиннің тарихи тақырыпқа «Ақсақ құланнан» кейінгі жазған екінші бір көрнекті еңбегі «Мариям Жагорқызы» деп аталатын поэмасы болып табылады. Ақынның бұл шығармасының да екі нұсқасы бар. Оның алғашқы варианты 1949 жылы жазылып, 1950 жылы жеке кітап болып басылып шықса, жөндетіліп түзетілген екінші жаңа нұсқасы 1954 жылы аяқталып, 1955 жылы жеке кітап болып жарияланған. Бұл туралы автордың өзі кезінде: «Поэманың уақиғалық мазмұны көпшілік оқырмандарға танымал болса керек. Бұл дастаным қазақ тілінде де, Москвада орыс тілінде де бірнеше рет басылды. Оқырман, сыншы қауымның дастаныма білдірген ізет ықыластары, берген бағалары мен үшін ізгі сүйеніш, әсіресе, әдебиетіміздің ардагер, ұстаз жазушылары Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқановтың: «Мәриям Жагорқызы» поэмасы жайында кезінде білдірген ізгі пікірлері менің қаламымды биіктерге сермеуге зор шабыт, мерей туғызады», - деп тебірене еске алған. [92] Бұдан кейін ақын 1950 жылы жұмысшы, шахтер өмірін суреттейтін «Қамбар ағай» және 1957 жылы Жезқазғандағы кеншілердің, инженерлердің бейбіт құрылыс жылдары мен Ұлы Отан соғысы кезіндегі өмірлеріне арнап «Ақан Ақтаев» деген поэмаларын жазды. Соңғы дастанына 1962 жылы қайтадан оралып, «Тұрлаулы тағдыр» деп өзгертіп, тың леп берді. Қ.Бекхожиннің келесі «Дала комиссары» деп аталатын поэмасы азамат соғысының ардагері Әліби Жангелдиннің өмірбаяны мен ерлік істеріне арналған шығарма. 1960 жылы баспа жүзін көріп, орысшаға аударылған. Енді осындай жырларымен халыққа әбден танымал болған дауылпаз ақын 1964 жылы қазақтың «Сыр сандығы» атанған ақиық ақын Сәкен Сейфуллиннің өмір – тағдырына арнап «Сұңқар туралы аңыз» поэмасын жазады. Ақын ақын туралы шығармасында: Күдері көңілімнің күрт үзілді Аспанға буралардай бұлт түзілді Жаңағы күн шуағы жоғалды да, Суық жел соға қалды бүркіп зілді Жалбырап қара шашым жүгірдім мен Үрейлі жапырақтың сыбдырымен Сол үйге ол да мендей қарап төнген Қаптаулы терезелер қара тормен Сұңғақ бой көрінбейді стол бос тұр Сұңқар жоқ тұғырында қанат көрген, - деп шарқ ұрады, жоғалғанын іздейді, оның себептерін қарастырады. Сондай – ақ адуын ақынның қаламынан 1967 жылы «Кремль сақшысы», 1969 жылы «Соңғы сайран» атты поэмалары туындады. Алғашқы дастанның басты кейіпкері Кремльдің алғаш сақшыларының бірі қазақ Әли Сәрсенбин болса, соңғы дастанның геройы – ақын, композитор, әнші Ақан сері Қорамсаұлы. Бұл поэманың жазылу тарихы жайында автордың өзі «Өлең өткелдері» атты еңбегінде: «Тегінде мен творчестволық бағытымда, жас шағымнан бері ардагерлер, өнерпаздарын өмірін, өткендегі әнші, күйші, ақындар тағдырын жырлауға құштар болдым... Сондай тақырыпқа арналған поэмалардың бірі «Соңғы сайран». Бұл шағын дастан атақты Ақанның серілік, әншілік сырлы өмірі жайында емес, бұл жырда Ақанның тек соңғы бір күйінішті шағы, сері жанның сайран, думаннан, Ақтотыдай сүйген аруынан, Құлагер сынды тұлпарынан, бөктергілерді бүретін қыран құсынан айырылып, жасы да, еңсесі де еңкейіп, Қоскөл жағасында жалғыз қалған аянышты халі қасіретпен шарқ ұрған қиялын сипаттайды. Аулақта, қызық думан алтыбақан, Ауыл жоқ айналада алқа қотан. Күрсінсе сақалынан жас тамшылап Қоскөлдің жағасында отыр Ақан Жағасын бұлт басқандай қарайған маң, Үстінде сағым да жоқ арайлаған. Құс та жоқ, қыбыр да жоқ өңірінде Оқшау көл көшкен жұрттай қараң қалған. Бұл поэмада жыр болған жайт ел аузындағы аңызға негізделіп, автор Ақан қайғысын өзінше толғайды. Ақан сері жайында жазылған өзге шығармаларда Ақтотының Ақанның өз қолында қаза тапқаны ашылып айтылмайды (Адуынды албырт серінің күйгелек қызғанышынан туған уақиға ғой). Мен осы жайды күйінішпен жырладым: Өтсе де оған көп жыл - өршіл сол шер Алысып, албырт арман өксіген ер – Кешірмей бөбек қыздың еркелігін Сілтеген сұлуына сері семсер... Кетпеді жүрегінен сол бір қайғы Сонау шақ көрген түстей бұлдырайды... Сонда ауыр сағынышпен таяғын домбыра етіп, бебеу қаққан бейбақ Ақанға көл тереңінен сексен қызбен қосыла ән шырқап, Ақтоты сылаңдап шыға келеді. Серім – ау, киесі едім құба белдің Бұл көлге семсеріңнен құлап едім Зарыңды күңіренген естідім де Сілкініп су астынан шыға келдім Сұңқарым, ұмыттың ғой сол кінәмді, Кетіп ең құйындатып ақ құланды Сағындым, әуеніңді сұңқылдаған Бұлбұлым, шырқашы бір сол бір әнді... Шерлі Ақан көлден шыққан ғашығын бұрынғысынша қайта құшып сүйеді, қайта масайрайды. Білмеді қыз ойнақ па, жын ойнақ па? Осылай түндер өтті бұл аулақта Дауасын ескі дерттің тапты солай Делбедей басы дел – сал ауған шақта. Ел аузындағы, аңыздағы бұл дастанда осындай символикалық, романтикалық махаббат трагедиясы жыр болады. Айта кетелік, аса сезімтал, қиялы ерекше кейбір адамдар есі адасуына байланысты галлюцинация яки жалған құбылыс көзіне елестейтін әдет болады. Мүмкін, ел аңызы Ақан қиялында елестеген жәйтке байланысты шығар...», - деп сыр шертеді. [93] Бұдан басқа Қ.Бекхожин 1970 – 1974 жылдар арасында «Мамырстан», «Шардара», «Америка хикаяттары», «Гималай сарыны», «Ертіс хикаясы» атты поэмалар жазған. Енді осы шығармалардың оқиғалар желісіне қысқаша болса да тоқталып кетелік. «Мамырстан» дәуір туралы толғау – жыр. Ақын бұл толғауын республикамыздың құрылғанына 50 жыл толуына арнап, халқы үшін «Жиделі байсын» жерін аңсаған Асан қайғыдан бастап, кейінгі дәуірдің дана жырауы Жамбылға тоқтап, молшылық кезеңін мақтауға айналдырды. Ал, «Шардара» (Теңіз дастаны) поэмасы болса еңбек адамының ерлік жеңісіне арналған шығарма. Онда далаға қол құдіретімен теңіз орнатқан адам құдіреті сөз болады. Бұл поэма қазақ тілінде екі – үш рет және Москвада орыс тілінде басылып шыққан. Келесі «Гималай сарыны» мен «Америка хикаяттары» атты поэмалары сюжет жағынан бір – біріне ұқсас, сарындас болып келеді. Екі поэма да сол кездері орталық газет – журналдарында басылған материалдарға негізделіп жазылған. Бірінде Эверест шыңына өрмелеп шығып, Он – ің туын тіккен үнді жігіт Хоршахонаның ерлігімен оның европалас әріптестерінің жауыздығы сөз болса, екіншісінде негрлер арасынан шыққан әлеуметтік қайраткер Анджела Дэвистің бейбітшілік жолындағы күрескерлік іс- әрекеті: Дуылдап ақ мырзалар ара сынды Сол қызға тұтандырды бар ашуды Торда отыр тас түйіліп тұрған құсап, Негрдің от жанарлы қарашығы ... деп суреттеледі. Ақынның үшінші бір нақтылы тарихи негізге құрылған шағын хикая дастаны «Ертіс хикаясы» деп аталады. Онда Қазақстан совет үкіметі орнағасын да «Ертіс жағалауы ежелден Сібірге жатады, Семей, Павлодар атырабы Сібір өлкесіне қарауға тиісті» деген талаппен Лениннің алдына барып жүгінген орыс Смирнов пен оған керісінше Ертістің бұл жағалауындағы ел мен мекен ежелден қазақ елінің қонысы екендігін дәлелдеген қазақ Кәрімінің (Ғалым Тәжібаев) арақатынасы анықталып, солардың негізінде пролетариат көсемінің бейнесі сомдалған. Осыған қарап Қ.Бекхожин үнемі поэма жазумен шұғылданған екен деген ұғым туңындамауға тиіс. Мәселен, бұдан басқа ақынның әр жылдары жазып оқырманнан лайықты бағасын алған «Қыз кеткен», «Маңырақ марқасы», «Күзетші», «Бетпақ елестері», «Карл патша мен алтын арқар», «Ақсақ Темір және ақын», «Арагва», балаларға арналған «Қамбар ата», «Ата мен Атан», «Бақыт іздеген бала», «Негр Джеймс», «Джон негр баласы» және т.б балладалары мен мазмұнды жырлары бар. Міне, ақынның осындай көптеген лирикалық жырлары топтасқан жинақтарының бірі «Менің замандастарым» деп аталады. Мұны айтып отырған себебіміз ақынның осы өлең кітабына 1978 жылы осы жинақтың авторына Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағы берілді. Қ.Бекхожиннің ақындық творчествосына тоқталғанда оның 1973 жылы жазылып, 1974 жылы жеке кітап болып шыққан, 1980жылы әзірбайжан тіліне аударылған «Әпақ - нама» поэмасына тоқталмай кетуге тіпті де болмайды. Сонау ХІІ – ХІІІ ғасырларда өмір сүрген әзірбайжан халқының ұлы ақыны Низами Бижәбидің ғашық болып үйленген аруы қыпшақ қызы Әппақ екен. Мұны Низамиға қазақ ақыны Қалижан: Каф тауымды топан басты, Төнді маған ақыр заман. Мың бір түнге мың жалғасты Өлді менің Шаһризадам Мынау жалған айдынында Дауыл соқты қайығымды, Қалдым батып қайғы – мұңға Қанатым да қайырылды. Тұңғиықтан тапқан сүңгіп Жоғалттым мен гауһарымды Тіл күрмеліп, қалдым мүлгіп Тас төбемнен тау жарылды... Мөлдіретіп моншақ жасты Саусағымды жайдым айға Мені Мәжнүн жыны басты, Уа жасаған, Ләйлім қайда? деп жырлапты. Ақынның «Мамырстан», «Әнет - бабаң», «Менің замандастарым», «Ұлытау сарыны», «Сері күші» деп аталатын екінші бір топ поэмалары лирикалық – публицистикалық шығармалар қатарына жатады. Мәселен, таза тарихи тақырыпқа жазылған «Әнет бабаң» дастанын алып көрелік: Босқын жұрт сеңдей шұбап, Бейне тау сілкінгендей. Еңіске жатыр топырлап құлап Қанға боялған Қаратау бұлақтары сыңсығандай... Тар асуда қыз жатыр бұрымы кесіліп Қасында маймыл басты дүрбіт жүр есіріп... Ал қалың құмырсқадай қыбыр топ. Айдағандай желкесінен нұқып Жатыр басып, жатыр зымып, деп ХҮІІ ғасырдағы жоңғар шапқыншыларының қазақ халқына жасаған қанды жорықтарын көрсетсе, енді бірде Әнет бабаның босқын халыққа жігер беріп, ес жиюға үндеген, күрес шақырған төмендегідей толғауын береді: Кенет Қаратау ышқына бір қақырып Қара бұлтын сеңше сапырып, күркіреп Найзағайы жарқылдап Қарияның көз жасындай Бұршақтары домалап Босқындардың бастарына құйылды Ал Жақпардағы қайсар қарт Найзадай жауға шүйілді. Қар бұршақты мұздай құрсанып Қылшылдап тілін тістеніп Тебіріне теңселіп Қосалқы жауға қасқиып Кек таяғын кезеніп Қатты да қалды қалшиып Қ.Бекхожиннің екінші бір таза тарихи тақырыпқа жазылған поэмасы «Сері күйші» деп аталады. Бұл ел қамын жеп көз жұмған Қорқыт күйші жайындағы драмалық шығарма. Бұлардан басқа ақынның «Ұлан асу» және «Жамбыл мен Айкүміс» атты пьесалары да бар. Мәселен, оның алғашқы пьесасын Алматы, Қарағанды, Шымкент театрларының сахналарында қойылып көрермендердің ыстық ықыласына бөленіп үлгерген дүние. Онда жоңғар шапқыншыларына лайықты тойтарыс беріп, халық мақтанышына айналған Абылай, Бөгенбай, Жәнібек сияқты батырлардың асыл бейнелері сомдалған. жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|