Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Келесі егін алқабын суару түрі – ол керіздік. Бұл әдісті Қаратау етегінде, Түркістанның қасында, Бесарық өзенінің жағасында қолданған. Су өздігінен бармайтын жерлерге үлкен үшаяқ /тринога/ сияқты атпа /черпак/ қолданылды. Оның ортасында орналасқан үлкен қалақ сияқты ыдыс, су қоймасынан су алып, арықтың басына құйды. Бұл әдіспен күніне аз ғана жер суарылған және қиын келген. Бірақ бұл әдістің нәтижесінде су бармайтын жерлер игерілді.

Егін суарудың тағы бір түрі – шығыр арқылы суару, шығырлы суаруда мықты үй жануарлары қолданылады: өгіздер, аттар, түйелер және кей кезде есектер. Шығыр – үлкен, шеңбер түрінде келген суды іліп алып жоғары көтеретін шашып, таситын доңғалақ тәрізді құралғы. Үлкен келген доңғалақ суды астауға, ал астаудан арыққа, одан егін алқабына жібереді. Бір шығыр суды керек деңгейіне жеткізе алмаса, оған қосымша тағы бір доңғалақ қойған. Оны «астын-үстін» деп атайды. Тағы да қажет болғанда үшінші шығыр қояды, оны «астан-кестен» деп атайды. Шығыр қымбат тұрды: біреуі – 100 рубль, орташасы – 80 рубль. Сондықтан құрылғы сирек кездеседі. Шығырдың құрылғыларын 5-6 жылдан кейін ауыстырып отырған.

Шығыр тек Оңтүстікте ғана емес Орталық және Батыс Қазақстанның шөлейт аймақтарындағы Сарысу, Тоқырауын, Жем, Елек т.б өзен бойындағы егіншілерде қолданған.

Ауылшаруашылық жұмыстарының еңбек құралдары. Егінші қазақтардың негізгі еңбек құралы – жерағаш болған. Оны Маңғыстауда «шоқайағаш», Орталық Қазақстанда «имекағаш», Жетісуда «тісағаш», Шығыс Қазақстанда «қолтіс» деп атаған. Жерағаштың сабы, негізі ағаштан жасалса, тістері темірден келген.

ХІХ ғасырдың аяғына қарай көпшілік қазақтар егін шаруашылығында ағаш доңғалақты сабандарды қолдана бастайды. Осы ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында соқа, темірсоқа кең қолданысқа түседі.

Жыртылған жер уату үшін қазақтар «мала» қолданған. Ол тақтайша түрінде келген, оған диханшылардың бірі ауырлық үшін мініп, құмды уатқан.

Егінді ору үшін қазақтар орақ пайдаланды, ол тегіс, жұқа және өткір келген. Қоныстанушылармен бірге фабрикалық орыс орақтары келді. Сонымен қатар ең қажетті құрал кетпен болды. Оның көмегімен жер жыртып, арық қазған. Кей аудандарда күректер, айырлар, ашалар қолданылды.

Егістік дақылдары. Егін шаруашылығымен айналысатын қазақтар бидай, тары, арпа, сулы, күріш, жүгері өсірген. Кең таралмаған техникалық мәдениеттің егістік өкілдері мақта Шымкент облысы мен Перовскінің маңында және темекі Алматы маңайында өсірілді. Сонымен қатар егінші қазақтар қауын, қарбыз, асқабақ, пияз, сәбіз өсірді. Орыс және украин қоныстанушылармен араласқан қазақтар картоппен қияр өсірді.

Оңтүстік Қазақстанның кей байлары жүзім өсірумен, бау-бақшалықпен айналысты, сонымен бірге шие, өрік, қараөрік өсірді. Бидайдың «ақбидай және қызылбидай» деген түрлері болса, тарының ақ тары, қызыл тары, сары тары, ақбикеш, шоқай деген түрлері және қарбыздың әңгілік, көкше, басымалды, торлама деген түрлері өсіріледі.