Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Иттің еркегі – төбет немесе арлан, ұрғашысы – қаншық, бірге туғаны – ұялас, кішкенесін – күшік дейді. Қазақтар асырайтын иттер тұқым жағынан «дүрейгей», «тазы» болып екіге бөлінеді: дүрегейі үй күзетеді, тазысы аңға қосатын жүйріктер. Дүрегейдің еркегін «барақ» дейді. Олардың кейбірі қасқырға қотаннан қой бермейтін, алыса кетсе, жеңетін мықты болады. Сондықтан тарихта «Барақ» есімді хандар да, батырлар болған.

Тазы иттермен аң аулау жақсы нәтиже беретін аңшылықтың бір түрі. Талай ғасырлық селекцияның нәтижесінде тазылар аңдарды күшті анду, жақсы көру мен шатаспау қасиеттері ие болған. Ортаазиялық тазының шығуының екі жолы бар: біріншісі ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Орталық Азиядан Қазақстанға арабтардың келуінің нәтижесінде араб тазысымен себелесу арқылы және екіншісі жергілікті иттерден шығуы нәтижесінде. Аталмыш ғасырда Я.Полферованың ойынша, ортаазиялық тазылар қырымдық тазылармен араласуының нәтижесінде пайда болған. Тазылардың денелері сидам, арық, жеңіл, жүйрік әрі өжет келеді. Олар қуса жетеді де, қашса құтылады. Тазы иттер көбіне қарусыз қоян, түлкі, қарсақ және т.б. ұсақ аңдарды аулауға қолданылды. Олармен жыл мезгілін талғамай аң аулауға болады. Ертеде тазылар жақсы бағаланған, Бөкей Ордасында нағыз қанды бір тазы ит үшін 50 рубль ақша берсе, А.А.Слудскойдың мәліметтері бойынша Қаратал өңірінде бір тазының құны 47 жылқыға дейін жеткен.

Аңшылар тазыларды кішкентай күшік кезінен иемденуге тырысқан. Өйткені дұрыс үйретіп өсірудің нәтижесінде олар мықты аңшыларға айналған. Тазылар қарсақтардың ініне абайлап келе білген, солайша оларды аңдып отырып ұстаған. Итті үйрету төрт кезеңнен тұрды: бірінші кезеңде оларды қойылған есімдеріне, мойнындағы қарғыға үйреткен. Алты-жеті айлық кезінде қожайынына бағынуға үйретеді. Оң айлық кезінде жүгіруге, аңдарды ұстауға, үйренген иттермен бірге аулауға жаттықтырады. Ақырғы кезеңде екеу-үшеулеп тәжірибе өтеді, яғни бір топ болып аңдарды аулай бастайды.