Оқулық физика 8 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған

96
Формуладағы
 
k
– пропорционалдық коэффициенттің шамасы мына-
ған тең: 
 k = 
1
4
pε
0
= 
9
 · 
10
9
Н · м
2
Кл
2
.
Пропорционалдық коэффициент шамасын Кулон заңын бейнелейтін 
жоғарыдағы өрнекке қойып, Халықаралық бірліктер жүйесіндегі 
Кулон 
формуласын
аламыз:
 F = 
q
1
q
2
4
pε
0
r
2
,
мұндағы 
ε
0 
=
 
8,85 · 10
–12
Кл
2
 
Н · м
2
 
электр тұрақтысы деп аталатын шама.
4. 
Егер нүктелік зарядтар вакуумда емес, басқа бір диэлектрлік ор-
тада орналасқан болса, онда мұндай ортадағы нүктелік зарядтардың 
кулондық әрекеттесу күші мына формула бойынша табылады: 
Ғ
ор
= 
q
1
q
2
4
pε
0 
ε
r
2
,
мұндағы 
ε 
– 
ортаның диэлектрлік өтімділігі
деп аталатын физикалық 
шама. 
Зарядтардың вакуумдағы 
Ғ 
әрекеттесу күшін олардың диэлектриктік 
ортадағы 
Ғ
ор 
әрекеттесу күшіне бөліп, берілген ортаның диэлектриктік 
өтімділігін табамыз: 
ε
 
=
 
Ғ/Ғ
ор
.
Бұл қатынас, біріншіден, диэлектрлік өтімділіктің өлшемсіз шама 
екенін білдіреді; екіншіден, зарядтардың берілген ортадағы әрекеттесу 
күшінің сондай аралықта вакуумдағы әрекеттесу күшінен қанша есе 
кем болатынын көрсетеді. Ортаның диэлектрлік өтімділігі эксперимент-
те анықталып, кесте түрінде беріледі. Мысалы, вакуумның (ауаның да) 
диэлектрлік өтімділігі бірге тең (
ε
 
= 1),
 
судың диэлектрлік өтімділігі
ε
су 
= 81 т.б. 
5.
Әрекеттесетін 
нүктелік зарядтардағы 
Кулон күші
 оларды қосатын 
түзудің бойында
 жатады 
(сурет 4.5, 
б
). Аттас зарядтарға әрекет ететін 
күштер зарядтарды ажыратуға тырысады, сөйтіп, олар бір-бірінен 
тебіледі. Әраттас зарядтарға әрекет ететін күштер зарядтарды біріктіруге 
тырысады, сөйтіп, олар бір-бірін тартады.
Халықаралық бірліктер жүйесінде заряд бірлігіне 
кулон 
(
Кл
)
 
алына-
ды дедік. Қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесу күштерінің фор-
муласы белгілі болғаннан кейін
 кулон бірлігінің физикалық мағынасын
ашуға болады.
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

97
Бір кулон заряд
деп вакуумда 1 
м
 арақашықтықта орналасқан екі 
бірдей нүктелік денелердің арасында 9 
·
 10
9 
Í
 күшке тең электрлік 
әрекет туғызатын зарядтың шамасын айтады.
Ғылым мен техниканың даму тарихынан
Шарль Кулон
1736–1806
Г. Кавендиш 
(1731–1810)
Çарядтард ың өза ра әрекеттесу заңын 1785 жылы Кулон 
баспасөз құралдарында жариялады. С о да н бері бұл заң – 
Кулон заңы деп аталады. 1774 жыл шамасында зарядтардың 
өзара әрекеттесу заңының осындай нұсқасын ағылшын ғалымы 
Г. Кавендиш тапқан екен. Алайда оның алған нәтижелері ақпа-
ра т көздерінде жарияланбай, 100 жылдан аса уақыт б елгі сіз 
күйінде қалады. Сәулелердің толқын түрінде тарайтынын өзі-
нің электрмагниттік өріс теориясында дәлелдеген ағылшын-
ның ұлы ғалымдарының бірі Дж. К. Макс велл архивтен Ка вен-
диштің қолжазбасын тауып, кеш те болса, оны 1879 жылы жа-
риялады. Кавенд иш – айтулы экспериментатор-ғалым еді. Ол
Ньютонның 1666 жылдар шамасында ашқан Бүкіләлемдік тар-
тылыс заңындағы гравитациялық тұрақтыны өзі жасаған аса 
сезімтал бұралма таразыны қолданып, тәжірибеде алғаш 
анықтаған б олатын.
1.
Зарядтардың сақталу заңы қалай тұжырымдалады?
2.
Қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесу заңын кім ашты? Бұл заң 
қалай оқылады және қалай өрнектеледі?
3.
Кез келген орта үшін Кулон заңы қалай жазылады? Ортаның диэлектрлік 
өтімділігі нені білдіреді?
4. 
Аттас, әраттас зарядтардың арасындағы
 
кулон күштері қалай бағыт-
талады? 
5.
«Кулон» бірлігінің физикалық мағынасын қалай түсіндіруге болады?
1.
Зарядтары 1 кулоннан болатын ек і нүктелік заряд вакуум да бір-бірінен 
1 км арақашықтықта орналасса, олар қандай күшпен әрекеттеседі?
2.
Зарядтары 10
–4
кулоннан болатын екі нүктелік заряд вакуумда бір-
бірінен 1 м арақашықтықта орналасса, олар қандай күшпен әрекеттесе ді?
3.
Зарядтары 2,3 · 10
–6 
және 3,5 · 10
–5 
Кл болаты н екі нүктелік заряд ва-
куумда бір-бірінен 1,7 см арақашықтықта орналасқан. Олар қандай 
күшпен әрекетте седі?
Жаттығу 4.1
7 – 3477
?
Сұрақтар
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

98

жүктеу/скачать 4,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: