Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

106 
жер» жақсы мен жаманға тоқтау салатын, әділеттілік орнататын мекен, өлім мағынасында жұмсалатын 
сияқты. Бұл дүнген тіліндегі «хон ту» «сары топырақ» түсінігімен сабақтас болып келеді. 
Қытай елінде қалыптасқан ұлт болғандықтан дүнгендер арасында қытайлықтар сияқты аспан мен 
жерге табынушылары болды, алайда ислам дінінің таралған соң Аллаға табынуға көшті. Алайда кейбір 
ескі салттардың бойынан ежелгі сенімнің іздері де байқалады. Қазақ салт-дәстүрінде «тасаттық» әдеті 
бар. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде «Тасаттық – белгілі бір тілектің орындалу мақсатымен Құдай 
жолына мал сойып, жұртқа тамақ беру, құрбан шалу әдеті» делінген [4,787]. Халықтың кәсібі мал шаруа-
шылығы болып, малдың амандығы су мен ылғал, оттың мол болуына тәуелді екенін ескерсек аспаннан, 
тәңірден жаңбыр тілеуі заңды. Ал дүнген халқының негізгі шаруашылығы егіншілік, бақташылық болған-
дықтан егіннің өсуі де жаңбырға тікелей байланысты. Сондықтан аспаннан жаңбыр тілеуі, сұрауы да 
болды. Дүнген тілінде «тасаттық» салты «чю йү» «жаңбырды шақыру» деп аталады. Құрғақшылық орна-
ған жылдарда дүнген егіншілері өзен бойында құрбандық шалып, дұға қылып жаңбыр тілейді. «Сойыл-
ған құрбандықтың қаны өзеннің не болмаса басқа да су көзіне ағууы тиіс. Ас аталған салтқа қатысу-
шыларға дайындалып, Жаратушыдан ылғалдық сұрап дұға қылады. Сырт көзге «чю йү» салты мұсыл-
мандық әдет болып көрінгенімен оның шығу көзі одан да ертерек басталатыны көз жеткіземіз. Мәселен, 
бұрынғы Жетісу облысының Пішпек уезіндегі дүнгендер осы әдетте орындау барысында суға тас 
лақтырып, соңында молда жылқының бас сүйегіне сөз жазып суды тереңірек жеріне тастаған» [5,135]
Ислам дінінің Қытайға жайылуына дейін қытай мұсылмандарында аспанға, көкке де табыну 
элементтері байқалады. Оған дәлел төмендегідей мақалдарды келтірсек болады. 
Йи бэ тян, ди 
Эр бэ фуму 
Сан бэ чинчин, пын-ю [2, 203] 
Біріншіден, аспан мен жерді қадірле, 
Екіншіден әке мен ананы қадірле, 
Үшіншіден туысқандарың мен жолдастарыңды қадірле. 
Сын-сы зэ мин 
Мин цэ зэ Тян [2, 203] 
Өмір мен өлім тағдырдан, атақ пен байлық Аспаннан. 
Дүнген халқында ислам дініне дейін болған салттардың тағы бір түрі «Би ще» - «тылсым күштерді 
қорқыту, сақтау» деп аталады. «Дүнген халқының адамға қауіп төндіретін, үйге кіретін тылсым күш-
терден сақтануға болатын заттар мен жануарлар бар деп сенген. Мысалы пышақ, балта, қайшы, айна 
сияқты заттар. Жануарлардан жылқы малы да бұндай күшке ие деп сенген. Жылқының бас сүйегін «чю 
йү» - «тасаттық» кезінде де пайдаланады. Халықтың ежелгі түсінігі бойынша «Жаңбырды айдаһар бере-
ді, ал жылқы құрғақ жердегі айдахар» деп тарихшы-этнограф М.Д. Савуров жазады [2, 109]. Осы салт-
тағы айдаһар түсінігі қытай мәдениетінен ауысқан су стихиясының символы екені түсінікті. Ал бүгінгі 
күндері бұл салт мұсылмандық шариғат заңдарына лайықталып егін егу қарсаңында, егін сеуіп болғанда 
өзен жағасында емес, жалпы егін алқабында мұсылмандық шарттарына сәйкес құран оқылады. 
Дүнген мәдениетінде қытайлық рухани категориялар элементтерінің барлығы дерлік бірдей 
жұмсалмайды. Ортаазиялық дүнгендердің танымында қытайлық Будда – дүнген тілінде Фә, даос – лодо, 
буддалық монахтар – хәшон, әйел монахтары – җўҗўзы түсініктері әрдайым теріс, жағымсыз мағынада 
жұмсалады [6, 21]. Мысалы: «Хәшон будый чы нюжу, ню пиди гушон бо чуни» «Ет жемеуге ант берген 
монах сиыр терісімен қапталған дабылдан өшін алады». 
«Фэ җян хуон те ба ту ди» - «Будда алтын көрсе басын иеді» немесе «Алтын көрсе періште жолынан 
таяр».
«Җўҗўзы мә эр, щё зы дуә» - «монах әйелдің балалары жоқ, бірақ оны ұнатушы еркектер көп». Атал-
ған будда-фә, даос-лодо, монах пен монах әйел – хәшон, җўҗўзы ұғымдары дүнген діни танымында теріс 
мағынада жұмсалып, олардың әрекеттері әшкереленеді. Алла тағаланың дүниені жаратқаннан кейін әрбір 
затының тиісті орны, міндеті, мақсаты бар. Әйел адамның өмірлік мақсаты, міндеті ұрпақ жалғастыру, 
жанұя құрып, отбасының шаңырағын көркейту екенін түсінген халық қоғамда монах әйелдердің барын 
сынаған секілді.
Будда мен монахқа қатысты сөздермен салыстырғанда «Алла; құдай – хўда; пайғамбар – шыншын, 
шын» ұғымдары дүнген тілінде тек жақсы, жағымды мағынада ғана қолданылады. Аталған ұғымдарға 
қатысты көптеген мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер көп. 
Шо-нян сыхур хунхуә гуә, 

107 
Җуннян долэ чын җя җун, 
Бэ җў, зан шын зә дуә нян 
Жас кезде күліп, думандап өттің, 
Есейгенде жанұялы болдың, 
Құдайға сыйын, пайғамбарға салауат ет те қасиетті жазуды оқы [6,407]. 
Ха мачёр Хўда каншуни 
Соқыр қараторғайды Құдай сақтайды.
Җищён Жў, заннян шын 
Алла есіңде болсын, пайғамбар үшін дұға ет.
Шынжынсы шынжын, фә са ю са 
Пайғамбар ол пайғамбар, не десе сол рас.
Юсы зэ җў, 
Чынсы зэ зы 
Барлығы Құдайдан, жүзеге асыру өзіңе байланысты (Сақтанғанды Құдай сақтайды). 
Җышы ви ку, 
Җяншы ви Жў 
Білім берекелі өмір үшін, 
Ақыл Жаратушы үшін.
Йитян туй йитян 
Ти Жў зан шын зә найитян? 
Күннен күнге ысырып, 
Қашан Жаратушыға сыйынып, пайғамбарды есімізге аламыз? 
Жын зэ сыйүн шын – гуй хэсын, 
Жын мә сыйүн шын – гуйшон пын.
Пайғамбарға сенген адамнан жын қорқады, 
Пайғамбарға сенбеген адам жындарға тап болады. 
Ни тин ахунди нян, бә гын ахунди җуан. 
Молданың уағызын тыңда, қылығын қайталама. 
Қытай елінде ұлт ретінде қалыптасып, өмір сүрген дүнгендердің арасында арақ-шарап, апиын шегу 
сияқты зиянды әдеттері бар адамдар да болған. Аллаға сыйынудан сылтауратып қашып жүрген 
адамдардың сөздері де бүгінгі күнге дейін жеткен. Мысалы: 
Җидисы хўда, Хэдисы гәҗя. 
Алланың өсиетімен жүру, өз өзіңді қинау. 
Бомда – хо жекон, 
Пешы – хо мищён, 
Диггер – дали игэ гуон 
Шам – мэ гыншон 
Хуофтан – дузы җон 
Таң намазы – өте жылы кан (тапшан), 
Бесін намазы – ең ыңғайлы уақыт, 
Екінті намазы – аңдамай қалдым, 
Ақшам намазы – үлгермедім, 
Құптан намазы – тамаққа тыңқиып тойып алдым.
Арақ барша адамзат, барлық халық пен ұлттардың ең басты қасіреттердің бірі. Қазақ халқының 
күнделікті тұрмысына арақтың жаппай таралуы салыстырмалы түрде жақын заманда болды. Патшалық 

108 
Ресейден шекаралас қалалардан енген ішімдіктің бұл түріне қатысты өнегелі сөздер қазақ тілінде де 
баршылық.
Шарап ішкен сапырып сөйлейді. 
Арақ бүкіл бәленің көзі. 
Арақ шайтанның зәрі. 
Арақ жүрген жерде ұрыс бар, 
Орақ жүрген жерде ырыс бар. 
Ішке түскен ақ арақ, бекер қарап жатпайды.
Тал бойыңды аралап, абыройыңды таптайды. 
Сасыған арақ ас болмас, 
Ішпеген адам мас болмас. 
Арақ миыңды кептіреді, 
Сыра сыйыңды кетіреді. 
Өтірік сөз өрге баспайды, 
Ащы су құрдымға бастайды. 
Жүргеніңді жаралап, жапсыратын жаман ат. 
Бірінші жауың білсеңіз, темекі мен ақ арақ. 
Қытай елінде ішімдік б.з.д. ІІ пайда болған екен. Уақыт өте келе бұл ішімдікті дайындау жолдары 
мен түрлері көбейді. Қытай халқы арақ, шарапты ерте замандардан пайдаланып келді. Дүнген халқының 
арасында арақ кең таралмаса да, бұл дерт халықты айналып өтпеді. Қытай елінде өмір сүрген ортаазиялық 
дүнгендердің рухани азуы, ауылдық, жергілікті, отбасылық жанжалдардың басты себебі де осы ішімдік 
еді. Сондықтан қазақ тіліндегі маскүнем сөзіне сәйкес келетін дүнген тілінде «җю гуанзы» атауы бар. 
Сөзбе-сөз аудармасы «арақ ыдысы, құтысы» деп аударылады. Шамасы құя берсең тоқтамай іше береді, 
арақ ішуге әрдайым дайын дегенді білдірсе керек. Осындай атаққа ие болған адам намыссыз, абыройсыз, 
қайратсыз, әлсіз болып есептеледі. Бұл сөзді естіген адамның намысына қатты тіл тигізу болып табылады. 
Дүнген тілінде араққа қатысты төмендегідей нақыл сөздер бар. 
Шо җюсы чин лю фи, 
Хә ха зуй, бу ю ни 
Йи шон ту, эр чуан туй 
Сан малё нян гуонсый 
Сы малё җын янйү. 
Арақ мөлдір су, 
Бір ұрттап алсаң өзіңе ие бола алмайсың, 
Біріншіден, басыңа жетеді, 
Екіншіден, аяғыңа ие бола алмайсың, 
Үшіншіден, көзің көрмей, 
Төртіншіден тіліңе ие бола алмайсың.
Вәё бә хә җю6 дон хо жын, 
Ё гуан йи нян зуй гуйни 
Арақты қойып, жақсы адам болу үшін, 
Жыл бойы мас адамдарды бағу қажет.
Җюсы чилю фи, Хәшон щян зуй туй. 
Зуйни фә хў хуа,нян җин җян хуә гуй. 
Арақ таңқаларлық су, ішкен соң аяғыңа ие бола алмайсың, 
Ауыздан мағынасыз сөздер шығып, көзге жындар көрінер. 
Җю хан ю җю йү
Арақтың артында арақ сөзі бар.
Діни тұрғыдан тиім салынған тағам түрлеріне келгенде шошқа етін жеуге салынған тиімді ерекше 
атап көрсетуге болады. Қытай елінде жан-жануарлардың, шыбын-шіркей, жәндіктердің барлық түрлері 
тағам ретінде пайдаланылады. Ал дүнген халқының күнделікті ас мәдениеті ислам шариғатының сүзгісі-

109 
нен өтті. Шариғатта тиім салынған дүниелердің бәрі пайдаланылмайды. Шошқа етіне деген тиімнің адам-
дардың танымындағы мәні соншалық, арақ алуға барған адам халал ет, халал шұжық сұраған оқиғалар да 
көптеп кездеседі. Осыған қарағанда қытай халқымен араласып өмір сүргенмен, дүнген мәдениетінде 
шошқаның етін жемеуге салынған тиім арақ тиіміне қарағанда әлдеқайда ерте жүзеге асып, қатаң 
сақталады.
Қытайда тұратын діні ортақ мұсылман халықтар бір-біріне жақын орналасып, негізінен бір жерге 
шоғырланды. Өмірдың ыстық-суығына бірге шыдап бақты, бір-бірімен иық тіреп өмір сүрді. Нәтижесінде 
бүгінгі күні «хуэйцзу» деп аталатын қытайдағы мұсылман халқы өмірге келді. 
«Қытайдағы шыңғысхан әулетінің билік басынан түсуі және олардың орнына қытай ұлттық 
династиясының келгенмен мұсылмандардың елден қуылып, ығыстырылмады; мұсылмандар одан аман 
қалды. Жаңа саяси тәртіп мұсылман қоғамының ішкі ұйымдасуына үлкен әсер етті. Бұрынғы беделі, 
әлеуметтік әсері жоқ, жат елдік адамдарға ұнатпай қараған, ислам дініне жиренішті көрінген шошқа еті 
мен шарапты жеке және жаппай пайдаланатын елде тұйық өмір сүрген мұсылмандар бір-бірімен тығыз 
қарым-қатынасқа түсті, тайпалық айырмашылықты жоғалтып, ұлт ұқсастығы болмаған адамдар ислам 
діннің берік бауымен байланысып тамаша халық, қауым қалыптасты. XVII жүзжылдықтағы маньчжур 
билігінің қайта келуімен аяқталған Қытайдағы жаңа төңкеріс кезеңінде де мұсылмандар – елдегі пұтқа 
табынушы халықтың арасындағы өздерінің рухани болмысын терең түсінетін тұтас тайпа болды» деп 
патшалық Ресейде 1817-1878 жылдары өмір сүрген, атақты қытайтанушы Петр Иванович Кафаров өзінің 
«Қытайдағы магометандары туралы» еңбегінде жазады [1, 41].
Дүнген тілінде қытайдағы мұсылман халықтары арасындағы бірлік, татулық, ынтымақ туралы 
айтылған нақыл сөздер бар. 
Тянщяди хуэйхуэйсы йи да җя 
Аспан асты елінің мұсылмандар үлкен жанұя . 
Хуэйхуэйди чин,Чәчәванди гын, Йүә ва йүә шын 
Мұсылмандардың туыстығы, шырмауықтың тамыры секілді, қаза берсең шыға береді.
Дүнген халқының Ортаазияға көшіп келгеннен кейін жергілікті халықпен етене жақын араласып, қыз 
алысып, қыз берісіп, ортақ кәсіппен айналысып, 1930 жылдардың басындағы ғаламат жұтқа бірге төзіп 
баққан, Ұлы Отан соғысында иық тіресіп бірге соғысып және одан кейінгі жылдар, әсіресе, егін шаруа-
шылығы саласының дамуында бірге еңбек еткен халық. Дүнгендердің жергілікті қазақ халқымен орнаған 
достық, туыстық қатынастарының негізгі екі факторын бар деп білеміз: ислам діні және ұлттық таным 
ерекшеліктері. Ұлттық танымның сабақтастығын дәлелдейтін бір элементі үлкендердің, қайындардың 
атын атамау дәстүрі болып табылады. Оған дәлел ретінде халық арасында таралған төмендегідей 
мысалды келтіруге болады. 
Атты Лодю болған адам достарының арасында ақылды, тәрбиелі келіні туралы, атын ешқашан 
атамайтынымен мақтанады. Алайда досының сөзіне сенбеген жолдастары оны сынағысы келіп, бір айла 
тауыпты. Әдейі тоғыз адам (дюгыжын) болып жиналып, қолына арақ (дю), жусай (дюце) алып жолдасына 
келеді. Есіктен шыққан келініне: «Дюгэжын нали дюбар дюце, кудар двонди дюпинзы, чин Дюге хә йи 
җўнзы дю» – «тоғыс байлам жюсайы бар, қалталарында шөлмек арағы бар тоғыз адам Дюгэны олармен 
бір кесе арақ ішуге шақырып тұр» деп айтады. Келіні қайтып жеткізер екенін есту үшін ақырын ілесіп 
барады. Сонда келін қайын атасына былай айтыпты: «Мыншон лэли сангун пи люгун, Гэшу нади бянер 
цун, Чо води гунгун хә и двын». «Есікке 3 және 6 қарт келді, әрқайсының қолында бір уыс жалпақ пиязы 
бар, менің қайын атамды бір кесе ішуге шақырып жатыр». Бұл салт қазақ халқының қайын туыстарына 
ат қою дәстүріне өте ұқсас. Екі халықтың үлкендерге, қайындарына деген құрмет, келіннің сыпайылығы, 
әрі қайын жұртына деген сыйластық қатынастарын көрсетіп тұр.
Дүнген мәдениетіндегі діни мерекелер негізінен қазақ халқымен бірдей өткізіледі. Дегенмен 
айырмашылықтар да жоқ емес. 
Мәселен, ислам мәдениетінде «Құрбан айт» мейрамы «Ораза айтқа» қарағанда тойлану ауқымы 
жағынан кеңірек аталатын діни мейрам болып табылады. Ал дүнген мәдениетінде керісінше. Халық бұл 
айырмашылықты сөз жоқ біледі әрі түсінеді. Құрбан айт кезінде құрбандық та шалынады, «Бэ эрди» 
«айттау» да болады, зиратқа барып аруақтарға арналып құран оқылып, дұға қылады. Зиратқа бару дәстүрі 
дүнген тілінде «шон фын» деп аталады. Тек Ораза айт мейрамында дастарқан молдау қылып жайылады. 
Ауыл-аймақтағы тойлау, айттау дәстүрі жаппай сипат алады. Осы себептен халық арасында «Ораза айт» – 
«да эрди» (үлкен айт), «Құрбан айт» – «щё эрди» (кіші айт) атауларына ие. Ауылдағы барша еркек атаулы 
айт намазына баруды парыз санайды. Таңертең айт намазы кезінде жарты сағатқа жуық уақытта ауылда 

110 
тыныштық орнайды, көшелерде жүрген адам көрінбейді. Жұрт жыл бойы ауылдағы қайтыс болған 
адамдардың үйіне барып құран оқып, қайтыс болған адамға арнап дұға қылада. Үйдегі бір отбасы 
мүшесінің қайтыс болуынан кейінгі бірінші айт дүнген тілінде «щин эрди» - «жаңа айт» деп аталады. 
Әрбір адам «жаңа айты» бар үйге баруға тырысады. 
Сүндетке отырғызу мерекесі бірдей тойланады. 
Адам қайтыс болғандағы жөн-жоралғыларға келгенде атап өтетін екі мәселе бар. Біріншіден, дүнген 
халқының дәстүрі бойынша өлген адамның мәйіті алыстан келетін туыстары болмаған жағдайда үйде көп 
ұсталмайды. Түнде, таңертең қайтыс болса сол күні, ал түсте я кешке қайтыс болса ертеңіне жерленеді. 
Екіншіден, 3 күн бойы қаралы үйде от жағылмай, қазан көтерілмейді. Қаралы үйге салмақ салмай, 
отбасы мүшелеріне, күні бойы үйде жүрген туыстарына шай, тамақ беретін көрші-қолаңдары. Келген 
көңіл айтушыларға шай берілмейді. Мола қазған, 3 күнде қызмет еткен барша ер кісілер, туған-туыстар 4 
күні шақырылып құран оқылады. Бұдан кейінгі жетісі, қырқы, жүз күндігі, бір жылдық асы сияқты 
шаралардың аталуы аса ерекшеленбейді. 
Қазақ және дүнген халқы мәдениеттерінің сабақтастығының негізгі - дін. Дүнген халқы қытай елінде 
қалыптасып, ғасырлар бойы өзінің этномәдени, этнодіни келбетін сақтай алуының негізгі себебі де ислам 
дінінің қағидаттары. Ислам діні адамгершілік, мейірімділік, сабырлылық пен қанағат, адалдық пен 
әділдік, жарлы-жақыбайлар мен жетім-жесірлерге қолдау көрсету, үлкендерге құрмет көрсету мен 
имандалыққа, инабаттылыққа тәрбиелейді. Өйткені аталған қасиеттер адам жанына тыныштық орнатады. 
Өздерінің өміріне, күнделікті тұрмысына, күнкөрісіне шүкіршілік ете білген халық еңбекққорлығымен 
ерекшеленді. Жергілікті қытай халықтарының зиянды әдеттеріне жаппай салынбай, барына қанағат 
қылып жүрді. Ислам діні насихаттайтын, тәрбиелейтін адамгершілік қасиеттері қазақ халқының ұлттық 
мәдениеті, салт-дәстүрлерінің негізі болғандықтан дүнген халқы жергілікті қазақ халқының күнделікті 
өмірінің толқынына лезде бейімделді. Жаңа мекенге көшіп келген дүнгендер үшін жергілікті халық, қазақ 
халқының кең пейілділігі, қонақжайлылығы өлшеусіз болып қала береді.

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: