Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері

Бастауыш және орта сыныптарда әңгімелеу құндылық-бағдарлы болуы қажет. Балалардың сезіміне ықпал етіп, әңгімедегі адамгершілік өлшемдер мен үлгілі-өнегелі тәртіп дағдыларын меңгертуге қолданылады.

Егерде әңгімелеу барысында оқушылардың түсінігі жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған жағдайда, оларға түсіндіру әдісі арқылы заңдылықтар мен принциптерді, ереже мен тәртіпті сақтаудың маңызын көрсету керек. Тәрбиеші жеке тұлғаның санасын, олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып қалыптастырады. Түсіндіру кезінде сынып оқушыларының тұлғалық сапасы мен білім деңгейіне сүйенеді. Түсіндіру әдісін түрлі үлгілі-өнегелі қылықтарды қалыптастырып бекітуде және болған оқиғаға оқушының қатынасын орнықтыру үшін қолданылады.

Әңгімелесу - оқушылар ұжымының өмірі мен мүддесіне сай тақырыптарды талдауға, оларға белсене араласып, қойылған мәселеге сын көзбен қарап, нақты қорытындылар жасауға негізделеді. Қазіргі кезеңде бұл әдіс көбінесе мұғалім мен оқушылар арасында сұрақ-жауап түрінде жүргізіледі. Әңгімелесудегі ең басты нәрсе, сұрақтарды жүйелі түрде қою арқылы жаңа түсінік қалыптастыру. Тәрбиеші әңгімелесу үшін негізгі, қосымша, жетекші және түйіндейтін сұрақтарды белгілеуі тиіс. Әңгімелесу барысында тәрбиеленуші жалқыдан жалпы түсінік немесе жалпыдан жалқы түсінік қалыптастыру дағдысын меңгеруі тиіс. Әңгімелесу негізіне қоғамдық өмірдің адамгершілік, әлеуметтік, этикалық мәселелері алынғаны абзал.

Жеке әңгімелесу көбінесе тәртіп бұзу, оқушылар арасында қайшылықтар туған сәтте қолданылады. Бұл әдісті қолдану үшін алдын ала жоспар құрылып, белгілі жүйемен жүргізілуі тиіс.

Әңгімелеу мен әңгімелесу әдістері танымдық дәріс әдісіне даярлайды. Мектептегі дәріс көбіне әңгімеге жақын бола тұрып, ақпараттық-танымдық көлемі жағынан, қисынды құрылымы, дәлелді, жалпы қорытынды жасау және ұзақтығымен ерекшеленеді. Дәріс көбінесе жоғары сыныптарда, оқу орындарында қолданылады. Дәріс жүйелі ауқымды түрде әлеуметтік-саяси, адамгершілік, эстетикалық және басқа да тәрбие түрлерінде, сыныптан және мектептен тыс оқу-тәрбие жұмысында кеңінен қолданылады. Дәрістің өзекті мәселесі теориялық тұжырымды жан-жақты ашу. Әңгімелеу және әңгімелесу барысындағы нақты деректер дәрісте тек бастапқы материал ретінде қолданыс табады.

Сендіру әдісі оқушыға әсер етпейтін айналадағы ортамен тығыз байланыста жүргізіліп, оқушының айналадағы дүние мен өзін түсінуіне ықпал етеді. Сендіру әдісі оқушының сенімін қалыптастырумен байланысты. Оқушы санасында сенімді қалыптастыру үшін екі нәрсеге жете назар аудару керек. 1) білім, пікір, идея - сенімнің мазмұнын құрайды; 2) қалыптастырылатын сенімнің дұрыстығы; осыған байланысты екі мақсатты шешу көзделеді: оқушыға дұрыс ақпарат (білім, идея, т.б) беріп, оны санасында бекіту; сол қабылдаған ақпаратқа өзіндік қатынасын (мықты сенімін) орнықтыру. Бірінші мақсатты шешу қиынға соқпайды. Өйткені, ақпарат беріп, оны бекітудің түрлі жолдары бар (әңгіме, түсіндіру, әңгімелесу барысында ақпар беру, көрсету, ақыл-кеңес беру, кітап, журналдардан қажетті ақпарат алу, есіне салу, т.б.). Екінші мақсатты шешу күрделі. Мықты сенімді қалай қалыптастыруға болады? Ол үшін мықты сенім қандай жағдайда пайда болатынына тоқталайық. Адамның не нәрсені өз көзімен көруі немесе оқып танысуы, беделді адамдардың айтқанын естуі, дәлел келтіруі, белсенді қарым-қатынаста, пікір алмасу барысында көзінің жетуі, ең соңында өзінің өзгелерді сендіруі тиіс. Сонымен сенім адамның белсенді қатынасында пайда болады.

В.М.Коротовтың «Оқу тәрбие үдерісіндегі жалпы әдістеме» атты еңбегінде сендіру әдісін былай жіктелген: ақпараттық-дәлелді әдіс; ізденіс әдісі; пікірталас әдісі; өзгелерді сендіру арқылы өзін сендіру әдісі.

Осы әдістердің бірлігі мықты сенімді қалыптастырады. Сендіру әдістерінің алуан түрлілігі оқушылар сенімінің түрлі деңгейі мен шығармашылық қабілетін қалыптастырады. Ең алғашқы ақпараттық-дәлелді әдіс - алғашқы сенім деңгейін, ал соңғы, өзгелерді сендіру арқылы өзін сендіру әдісі - ең жоғары сенім деңгейін қалыптастырады. Көрсетілген сендіру әдістері сенімнің қалыптасу деңгейінің кезеңдеріне сәйкес болады.

Сендіру барысында тәрбиеші оқушылар бойында әлеуметтік және адамгершілік құндылықтары мен өмір шындығына қатынасын қалыптастырады. Оны қалыптастыру алынған ақпаратқа ғана тәуелді емес, сонымен бірге таңдап алынған әдіске байланысты. Иландыру материалдары дәлелді болып, оған олардың көзі жетсе, пікірталас барысында оқушы өз пікірін тиянақтап, меңгерген идеясы сенімге айналады.

Жағымды өнеге көрсету әдісінің негізінде еліктеу жатыр. Еліктеу жоғары мұратқа қол жеткізетін жаңа іс-әрекет түрін қалыптастырады. Еліктеу арқылы жастардың әлеуметтік-адамгершілік қалыптары мен қоғамдық әрекеттері қалыптасады. Оқушының жас ерекшелігіне, әлеуметтік-адамгершілік тәжірибесіне, сана-сезіміне қарай еліктеу әрекеті өзгеріске ұшырайды. Бастауыш сынып оқушысы сырттай байқаған нәрсесіне еліктесе, жас жеткіншектердің еліктеуге өзіндік көзқарасы пайда болады. Жастық шақ кезеңінде еліктеу мүлде өзгеріске түседі. Ол кезеңде тәрбиеленуші еліктеуге саналы және сындарлы көзқараспен қарайды.

Қазіргі педагогикада әдістер жүйесінің ондаған жіктемелері бар, олардың кейбіреуінің теориялық немесе практикалық жағынан маңызы басымырақ. Тәрбие әдістерін жіктегенде, әдістердің маңызды және жалпы жақтары ескеріледі. Тәрбие әдістері сипатына қарай сендіру, жаттығу, талап қою, мадақтау, жазалау болып бөлінеді.

Ал жалпылама классификация жүйесіне сендіру, іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушының тәртібіне ықпал ету әдістері жатады.

Тәрбие әдістерін нәтижесіне қарай екі топқа бөлуге болады:

1. Адамгершілікті қалыптастыруға бағытталған мотивтер, қатынастар, түсініктер, идея тудыратын әдістер.

2. Әдептілікті және тәртіптілікті қалыптастыратын әдістер.

Тәрбие әдістерінің Г.А.Щукина жасаған жіктемесі кешенді сипатқа бағытталып, тәрбие әдістерінің мақсаттық, мазмұндық, әдістемелік жағын қарастырады. Осыған орай, тәрбие әдістері үш топқа бөлінеді:

Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері – сендіру (әңгімелеу, түсіндіру, түсініктеме беру, дәріс, этикалық әңгіме, иландыру, нұсқау беру, пікірталас, баяндама, үлгі көрсету).

Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыратын әдістер – жаттықтыру (жаттықтыру, үйрету, педагогикалық талап қою, тапсырма беру, тәрбиелік жағдай тудыру).

Тәртіпке, іс-әрекетке түрткі тудырып, ынталандыратын әдістер – (жарыс, мадақтау, жазалау).