1. Мәтінді шығарудың логикасы

Сот процесі – шешендік өнер қағидасына сай сөз жа­рыс­ты­ру кеңістігін құрайды. Сотқа қатысар қарсы тараптар айтыс-тартысқа ба­­рып, түй­інді сөз айтуы тиіс. Осындайда судьяларға, айыптаушылар мен қор­­ғау­шы­лар­ға шешендік өте-мөте қажет болады. «Қабуснама» мұндай ше­бер­­лік жайында барынша төгілдіріп айтады. Оны мына жолдардан айқын бай­қау­­ға болатындай: «Өз көзқарасыңды қорғауға мықты бол. Екі түрлі түсінігі бар сөзге қа­на­ғат­танушы болма, сенімді адамдардың хаты болмайынша, ес­ті­ген­ жел сөздерді бас­шылыққа алма. Жан күйдіріп сөйлеме. Егер біреумен сөз жа­рыстырғың кел­се, қарсыласыңды байқа, егер онымен тартысуға күшің жет­се,­ айтқан сөз­ің­ді бірнеше нақты мысалдармен дәлелдеп сөйле. Немесе сө­зің­ді­ қысқартып, бір мы­салмен ғана шекте, әр сөзіңді бір-біріне қарсы қойма. Ал­ғашқы айтқаныңды соң­ғы сөзің жоққа шығармасын. Сөз жарысында се­беп­тілік пен себепсіздік, мүм­кіндік пен мүмкінсіздік қосылып кетсе айыбы жоқ.­ Сөзіңнің түпкі мақ­са­тын айқындай баяндап, көркем сөйлеуге тырысқын. Тым­ ұзақ немесе тым қыс­қа және мағынасыз сөз сөйлеме.

1.Жауап алудың барысы мен нәтижелерi Жауап алу туралы Кодекстiң 199-бабының талаптары сақтала отырып жасалатын хаттамада көрсетiледi.

2. Бірінші жауап алу хаттамасында жауап алынып отырған адамның жеке басы туралы деректер, оның iшiнде: тегi, аты, әкесiнiң аты (ол болған кезде), туған уақыты мен жерi, азаматтығы, ұлты, бiлiмi; отбасылық жағдайы, жұмыс орны, қызмет түрi немесе лауазымы, тұрғылықты жерi.Кейiнгi жауап алулар кезінде жауап алынып отырған адамның жеке басы туралы деректердi, егер олар өзгермеген болса, оның тегін, атын, әкесінің атын (ол болған кезде) көрсетумен шектелуге болады.

Құқықтық нормаларды жасау, негіздеу және қолдану барысында, заңгер ауызша және жазбаша мәтіндермен жұмыс істейді. Кез келген мәтін бірізді және дәлелді ойлар негізінде құрылады. Мәтін сөздері бір-бірімен байланысуы керек.Мәтіннің бірізділігі мазмұн элементтерінің ретімен орналасуын көрсетеді. Мәтіннің абстракталы композициялық схемасы келесі түрге ие:

Тақырып

|

Кіші тақырып 1

Кіші тақырып 2

|

Кіші тақырып 3

Тергеушіге қолдануға тура келетін заң тілінің өзіндік ерекшеліктері бар және ең қызықты, сонымен қатар ең қиын кәсіби тілдердің бірі болып есептеледі. Тергеуші мәдени сөйлеуге, өз ойын нақты және айқын білдіруге, сауатты болуға, сөз тізбегін логикалық жүйелі түрде құруға мүмкіндік беретін кәсіби терминдердің қажетті сөз қоры, қажетті заңдық түсініктері, сөз тіркесі, тұжырымдар, әртүрлі нормативті актілердің аттары бойынша жұмыс істеу (жаттау, есте сақтау және мағынасын түсіну) керек. Сөйлеу мәдениетінің негіздерін меңгерген тергеуші жеңіл сөйлей алады, кездесуді іскерлікпен өткізе алады, мінбелер мен дебаттарда дұрыс, қысқа да нұсқа және эмоциямен сөйлей алады. Тергеушінің сөйлеудегі қателіктері тергеу органдарының өкілдерінің беделіне нұқсан келтіреді, оларға деген сенімді жояды, олар мәдениетсіздік, жалпы құқықтық сауатсыздықты таратушыға айналдырады

Кез кел­ген, ба­рын­­ша айқын, ешқандай қи­ындық ту­­дырмайтын қатардағы іс болса да,­ онымен тың­ғылықты танысып ал­ғандары жөн. Әсілі, бұ­лай,­ іспен егжей-тег­жейлі та­ны­су – сотта ұтымды сөй­леу кепіл­де­рінің бірі бол­­мақ.­

Әрбір қылмыстық істің материалдарын жан-жақты игерудің мақсаты мы­на­ған сая­­ды:­ кәсіби шеберлікке тән қасиетпен сот барысында не тексері­ле­тінін ал­дын ала болжай алу; айыптау қорытын­ды­сы ше­­­шім­де­рі­нің­ іс мате­ри­алымен сәй­кестілігін анықтау; іс бойынша бар­лық­ дәй­­ек­те­ме­лер мен­ дә­лел­демелерді тер­геушінің есепке алуын қада­ға­лау; соттың ал­дын­ ала тер­­геу­ін­де кемшін де­ген тұстарды то­лық­ты­ру­дың­ қажетілігін айқындау. Іс­ті ет­ене жақ­­сы білу про­цеске қатысушы бас­қа тараптардың жетегінде кет­пей, сот­­ тер­геу­інде өзіндік әдіс, так­ти­ка­ны, позицияны таңдау үшін, сөз­ сөй­леу­дің маз­мұ­­нын айқындап, сөй­­леу­ге жоспар құру үшін қажет-ақ.

Іспен танысу барысында алдымен қылмыстың неге, неліктен бол­ға­­нын, сот­қа не­ні, қалай дәлелдеген ләзім екенін, сот шешіміне қа­лай­ша­­ әсер еткен дұ­рыс дей­тін сауалдарға жауап іздеген құба-құп. Сот ше­ші­­міне әр түрлі дәй­ек­те­ме­лер, дәлелдемелердің әсер етуі мүмкіндігін ес­­те ұстап, ол үшін іс ма­те­ри­ал­да­рын еркін меңгеріп, сот процесіне бел­се­­не араласқандары ұтымды бол­мақ

.7. Сот жарыс сөзі.

Сот тергеуi аяқталған соң төрағалық етушi соттың сот жарыссөзiне көшетiнiн хабарлайды. Сот жарыссөзiне қатысушының өтiнiшi бойынша оған сот жарыссөзiне дайындалу үшiн уақыт берiледi, ол үшiн төрағалық етушi оның ұзақтығын көрсете отырып, сот отырысында үзiлiс жариялайды. Сот жарыссөзi айыптаушының, жәбiрленушiнiң немесе оның өкiлiнiң, азаматтық талапкердiң және азаматтық жауапкердiң немесе олардың өкiлдерiнiң, сотталушы мен қорғаушының сөздерiнен тұрады. Iске қатысушылардың сөздерiнiң реттiлiгiн олардың ұсыныстары бойынша сот белгiлейдi, бiрақ барлық жағдайларда бiрiншi болып айыптаушы сөз алады. Егер мемлекеттiк айыптауды бiрнеше мемлекеттiк айыптаушы қолдаса,iске бiрнеше жәбiрленушi, қорғаушы, азаматтық жауапкер мен олардың өкiлдерi, азаматтық талапкерлер мен олардың өкiлдерi, сотталушылар қатысса, төрағалық етушi өз сөздерiнiң кезектiлiгiн өзара келiсуi үшiн оларға уақыт бередi. Қажет болғанда бұл үшiн сот отырысында үзiлiс жариялануы мүмкiн. Егер аталған адамдар жарыссөздегi өз сөздерiнiң кезектiлiгi туралы келiсiмге келе алмаса, сот олардың пiкiрлерiн тыңдап болып, сөз кезегi туралы қаулы алады.

Сот тілінің бір түрі – айыптау сөзі, ол сотта прокурордың сөзі ретінде анықталады. Айыптау сөзінде мемлекеттік айыптау қолданылады, жиналған дәлелдемелерге талдау жасалады, қылмыстың саралануына пікір айтылады, жазалау шарасы айтылады. Айыптау сөзі сотталушы жасаған әрекеттің қауіптілігін сотқа, сот талқылауына қатысушыларға көрсету үшін қолданылады.Логикалық тұрғыдан алғанда, айыптау сөзі – қылмыстық әрекет жасаған адамның жауапкершілігін негіздеу.Кез-келген айыптаудың негізі – бұл айыптау фабуласы, оның заңды құрылымы мен құқықтық саралануы. Айыптау фабуласы іс бойынша фактілерді анықтайды. Айыптаудың заңды құрылымы әрқашан бірдей болып келеді. Айыптау фабуласын құрайтын фактілерді анықтау мен олардың заңды белгілерін айқындау арқылы қылмыс құқықтық тұрғыдан сараланады.Құқықтық саралауәлдебір бап бойынша қылмысты негіздеу

Айыптау сөзінің композициялық құрылымының бар. Айыптау сөзінің құрылымдық элементтері мынадай: 1) кіріспе сөз; 2) қылмыс құамын баяндау; 3) іс бойынша дәлелдемелерді соттық бағалануы мен талдауы; 4) қылмысты саралау; 5) сотталушының тұлғасын, оның жасалған қылмысқа қатынасын, оның себептерін сипаттау; 6) сотталушының жауапкершілігіне қатысты ұсыныстар. ақтауы тиіс.

Қорғау қызметі үш кезеңге бөлінеді: 1) қорғаудың жалпы тұжырымдамасын құру; 2) қорғау тактикасын әзірлеу; 3) қорғау мен қорғау сөзін іске асыру.

10. Сөйлесу техникасы. Айыптау сөзі.

Сөйлеу техникасы ішінде тыныс алу мен дауыс таза физиологиялық табиғатқа ие, қажет жағдайда түзетіліп отырады.Әдетте, кәдімгі және сөйлеу кезіндегі тыныс алу түрлері болады. Егер біріншісінде дем алу – дем шығару – кідіріс кезектесе келсе, екіншісінде терең дем ала отырып, аз ғана кідіріс жасайды. Содан соң баяу дем шығарады. Орташа есепте дем толқыны 8-10 секундты алады, тәжірибелі шешендерде ол 20 секундқа дейін жетеді.Дауыстың кәсіби қасиеттеріне дыбыстылық, жеңілділік, икемділік, жатықтылық, әуенділік жатады. Сөйлеу мазмұнына сай келетін сөз тиімді болып келеді. Сөйлеу кезінде интонацияны өзгерту арқылы тыңдаушылардың қызығушылығы артады, шешеннің ой жүйріктігі көрінеді.