4 дәріс. ҚОҒамның саяси жүйесі

5.1 Саяси жүйе ұғымы, мəні, құрылымы

5.2 Саяси жүйелердің қызметтері жəне типологиясы

5.3 Саяси тəртіп билікті жүзеге асыру əдісі ретінде

Саяси жүйелер теориясы ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдарында пайда болды. Осы теорияның негізін қалағандар болып американдық саясаттанушылаар Д. Истон мен Г. Алмонд табылады.

Д. Истон. «Саяси жүйелер» (1953), «Саяси өмірді жүйелік талдау» (1965) еңбектерінде саяси жүйелер теориясының негізін қалады. Оның түсіндіруінше, саяси жүйе сырттан келетін əсерге жауап беретін, дамушы жəне өзін өзі реттеп отыратын ағзаға ұқсас. Бұл жүйе бір бүтінді түзетін көптеген бөлшектерден тұрады, оны қоршаған ортадан бөліп тұратын белгілі бір шекаралары болады. Г. Алмонд «Салыстырмалы саяси жүйелер» атты мақаласында (1956) саяси жүйе мемлекеттікпен қатар мемлекеттік емес саяси мінез-құлықтың алуан түрлілігін білдіреді, оларды талдау негізінде екі деңгей - институционалды жəне бағдарлаушы - бөлініп шығады. Институционалды қоғамның саяси институттарын зерттеуге, ал бағдарлаушы шынайы саяси құрылымды, саяси мəдениетті зерттеуге баса назар аударады.

б) саяси жүйе — ол қоғамдағы биліктің қалыптасуы менқызмет етуінің шынайы күрделі механизмі. Бұл механизм мемлекеттен, партиялардан, саяси бірлестіктерден, БАҚ, электораттан жəне т.б. тұрады.

Осылайша, қоғамның саяси жүйесі - ол нақты қоғамдағы саяси тəртіптің тарихи дəстүрлері мен ұстанымдарына, саяси, əлеуметтік, құқықтық, идеологиялық, мəдени нормалардың ережелеріне бағынатын, қоғамның саяси ұйымдарының қағидаларының, процестерінің, саяси институттардың, саяси рөлдердің, қатынастардың бүтін, ретке келтірілген жиынтығы.

«Саяси ұйым» жəне «саяси жүйе» ұғымдарының арақатынасы туралы. Кейбір əдебиеттерде аталған ұғымдар синонимдер ретінде қарастырылады. Бірақ айырмашылықтары бар. Қоғамның саяси ұйымы дегеніміз саяси институттар мен саяси құқықтық нормалардың жиынтығы. Саяси ұйым жетекші, биліктік ұйымдастырушы құрылым ретінде түсіндіріледі.

«Саяси жүйе» категориясы «саяси ұйым» ұғымынан кеңірек, себебі саяси жүйе саяси ұйыммен қатар өзіне саяси сана, мəдениет, коммуникация, саясатқа қатысу сияқты құрылымдық элементтерді қосады.

Қоғамның жүйешелері (ішкі жүйелері). Саяси жүйе қоғамдық жүйе жиынтығының бір жүйешесі болып табылады. Ол басқа жүйешелермен, атап айтқанда əлеуметтік, мəдени, экономикалық, идеологиялық, этикалық, құқықтық жүйешелермен өзара əрекетте болады. Олар табиғи орта мен табиғи ресурстармен (демографиялық, кеңістіктік территориялық), сонымен бірге сыртқы саяси ортамен қатар оның қоғамдық ортасын, қоғамдық ресурстарын түзеді.

Нақты қоғамның саяси жүйесін анықтайтын факторлар қандай?

Саяси жүйе жалпы қоғамның жүйешелерінің бірі бола тұра, өзіне тəн ерекшеліктерімен сипатталады:

а) саяси жүйе басқа жүйелерден басым тұрады. Дəл соның көмегімен қоғамдағы саяси билік жүзеге асады. Ол қабылдаған шешімдер барлық жүйелер үшін міндетті.

б) қоғамның əлеуметтік кластық құрылымы мен қоғамдық ортаның сипатынан бөліну;

в) салыстырмалы түрдегі жеке даралығымен. Сонымен қатар белгілі бір дəрежеде оның шеңберіндегі қарым-қатынастар құқықтық жəне саяси нормалармен реттеліп, қадағаланып отырады.

Саяси жүйе қоғамның саяси кеңістігінде өмір сүреді, ол территориялық (мемлекет шекарасы) жəне қоғамның саяси ұйымдарының түрлі деңгейлеріндегі саяси жүйенің құраушы бөліктері мен оның əрекет саласымен анықталатын функционалдық өлшемдерге ие.

Саяси жүйе қоғамдық феномен ретінде уақыттағы белгілі бір өзгерістерге төзеді. Бұл процесс саяси қатынастар мен институттардың дамуы немесе деградациясы ретінде сипатталады.

Саяси жүйенің тарихи эволюциясы бірқатар заңдылықтарға тəуелді:

б) осы тенденциялардың күресіне. Концентрация мен деконцентрацияның, орталықтандыру мен орталықсыздандыру арасындағы

күрес формацияның орталықтандырудың дағдарысымен,

ғасырдың соңындағы империализмнен XX ғасырдың алғашқы жартысындағы демократизация процесіне өту кезеңінде) кезеңдер аралығында аяқталады.

в) жүйені жəне оның жүйешелерін күрделендірудің жалпы процесіне (партияның пайда болуы мен көбеюі, ассоциациялардың дамуы жəне т.б.);

г) жүйенің қалыптасуына, оның заңды рəсімделуіне;

д) демократиялық институттардың қалыптасуына, жалпыға бірдей сайлауға, өзін өзі басқаруға;

е) билік пен халықтың қарым-қатынасының қайта ұйымдастырылуына (жоғарыдан төменге бұйрықтық, деспоттық жəне қақтығыстық қарым-қатынастан келісімдік конституциялық жəне консенсустыққа көшу);

ж) басқару аппаратының, мəжбүрлеу органдарының артуына.

жоғарғы (мегадеңгей), орта немесе аралық (мезадеңгей) жəне институционалдық емес-төменгі, бұқаралық (микродеңгей).

Макродеңгейде (институционалды, жоғарғы) саяси жүйеге мемлекеттік биліктің орталық аппараты кіреді. Осында макробиліктің көлеңкелі, жасырын саяси қүрылымдары мен қызметтері орналасқан: жоғарғы органдардың (мемлекеттік, партиялық) легальді (заңды) жасырын əрекеттері, құпия құжаттар, бұйрықтар, өкімдер; түрлі ресми көшбасшылардың жарияланбайтын қызметтері мен рөлдері. Орта құрылым (мезадеңгей) өзінің құрылымы бойынша ұқсас келеді. Ол басқару аппаратымен, перифериядағы сайлау органдарымен жəне тағайындалатын билікпен түзіледі. Саяси жүйенің мезадеңгейі мемлекеттік биліктің жоғарғы эшелондары мен қоғам арасындағы саяси кеңістікте орналасқан. Бұған аймақтық жəне жергілікті əкімшілік, ірі кəсіпорындар, экономика көшбасшылары жəне т.б. жатады.

Саяси жүйенің микродеңгейі - саяси өмірдегі қоғамға азаматтардың, кластардың, қабаттардың, қоғамдық топтардың бұқаралық қатысуы. Бұл деңгейде халықтық қозғалыстар қалыптасады, саяси топтар мен партиялар туындайды, қоғамдық пікір қалыптасады, қоғамның саяси жүйесінің құраушы бөлігі ретінде қоғамның саяси мəдениеті құралады.

Бірқатар ғалымдар саяси жүйенің құрылымын келесі жүйешелердің жиынтығы ретінде түсіндіреді: саяси қатысудың институционалдық, нормативті реттеу, коммуникативті, идеологиялық, саяси-мəдени жүйешелері.

Бұл позиция жоғарыдағы көзқарасқа қарама қайшы келмейді, саяси жүйенің құрылымын функционалдық тəсілдің призмасы арқылы түсіндіреді.

Функционалдық тəсіл.

б) қоғамдағы саяси қатынастарды реттейтін саяси нормалардан;

г) саяси жүйенің қалған бөліктерін жасау мен өндіру процесін орталықтандыратын саяси санаға;

д) жүйенің дамуындағы құндылықты басымдықтарды анықтайтын жəне жүзеге асыратын саяси мəдениеттен;

е) сəйкес ақпаратты тарататын саяси коммуникациядан;

Саяси нормалардың рөлі. Формальді нормативті жүйелердің ішінде жетекші орынды мемлекеттің нормативті жүйесі-құқық иеленеді. Құқық саяси партиялар мен басқа да саяси ұйымдар, кəсіби одақтар, жастар ұйымдары жəне т.б. жасаған саяси нормативтік жүйемен бірге қызметін жүзеге асырады. Бұл жерде ерекше рөлді басқарушы партиялардың саяси нормативтік жүйелері атқарады. Себебі оларға нормативті актілер формасында қабылданған мемлекеттік органдардың шешімдері сүйенеді. Саяси нормалар жоғарыда

аталған ұйымдардың жарғыларында, олардың бағдарламаларында, декларацияларында жəне т.б. көрінеді.

Демократиялық мемлекеттерде саяси нормативтік жүйе заң шығарушы биліктің жоғарғы органдарының депутаттарының мінез-құлықтарының негізінде жататындықтан, конституциялық нормаларға қажетті толықтырулар ретінде көрінеді.

Саяси жүйені құрылымдық құраушыларын зерттеудегі барлық келтірілген тəсілдер негізінде мынадай қорытындыға келеміз: қоғамның саяси жүйесі - ол бүтін, күрделі, ықтимал жəне ашық жүйе.