Қазақ хандығынын қҰрылуы



бет1/2
Дата23.10.2022
өлшемі42,33 Kb.
#154681
  1   2
Байланысты:
КАЗАК ХАНДЫРЫНЫН КУРЫЛУЫ
№1 Машина Атвуда, Документ (16), TeoriaVer, 1. Эквиваленттік факторды м ні бірдей болатын заттар тобын к рс, Alibi sauirbaev, қазақстанның саяси жүйесінің даму келешегі

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫН ҚҰРЫЛУЫ
• Казак хандығынын курылуы жэне ныгаюы
• Казак халкынын калыптасуынын аякталуы
1. Казак хандыгынын курылуы жоне ныгаюы
Казак хандыты туралы бізге жеткен накты жазба деректердін бірі Мухаммед Хайдар Дулатидын «Тарих-и-Рашиди» атты енбегі
Жалпы бул енбек Моголстан хандыты тарихына арналган. Алайда
сол кездегі саяси жагдайга байланысты Казак хандыны туралы да коп молімет келгірілген. Абулгазы, Кадыргали Жалайыри оз енбектерінде Казак хандыты, онын биле ушілері туралы моліметтер калдырды. Сонымен катар Казак хандыты кезеніне байланысты шытыс деректерінін манызы зор.
Казак хандыты - шаруашылыктын дамуы, ондіргіш куштердін
осул, феодалдык катынастардын калыштасы нетижеснде ерте
заманнан бері Орта Азиянын улан-байтак онірін мекендеген кошпенді тайпалардын бірынгай этникалык топ - казак халкынын негізінде бірігуі аркылы XV-асырдын орта шенінде курылды.
Казак хандытынын курылуына 1457 жылдан кейін Керей мен Жнібек султандардын Эбілхайыр хан устемдігіне карсы курескен казак тайпаларын бастап шыры Дешті-Кыпшактан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас оніріне коныс аударуы мурындык болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моголстан ханы Есенбуга (1434-
1462 жылдары билік еткен) коныс аударган казактарды Эбілхайырга карсы пайдалану ушін карсы алып, коны берді. Осы окига женінде
тарихшы Мухаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты
енбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Кыпшакты Эбілхайыр хан биледі. Ол Жощы эулетінен шьккан султандарга кун корсетпеді.
Нотижесінде Жонібек хан мен Керей Моголстанта кешіп барды.
Есенбуга хан оларды кушак жая карсы алын, Моголстанным
бать шегіндегі Шу мен Козыбас аймактарын берді. Олар барыш Орналаскан сон, Обілхайыр хан дуние салды да, озбек улысыных шанырагы шайкалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Онын улкен боліті Керей хан, Жонібек жанра кошіп кетті. Сойтін, одарктор манына жиналгандардын саны 200 мыга жетті. Оларды озбектер
- «казактар» деп атады. Казак султандары 810 жылдары (1465-
1466) билей бастады...»./
* Алгашында Казак хандытынын ауматы батые Жетісу жері, Шу вчені мен Талас озенінін алабы еді. Ежелден осы аланты мекендеген тайпалар Дешті-Кыпшактан коныс аударган казак тайпаларымен стене араласып кетті. Эбілхайыр хандыгындагы аласапыран совыс салдарынан куйзелген казак тайпалары бул арага келіп ес жинап,
стек жауып, экономикалык турмысы тузеле бастады. Муны керген
Дешті-Кыпшак кошпенділері Эбілхайыр хан кол астынан шытыт, богеуін бузган судай агылып, Казак хандыгына келіп жатты.
Алайда жанадан курылган Казак хандырынын экономикалык негізі элсіз еді жоне бірсыпыра казак тайпалары Эбілхайыр хандыгынын.
Моголстаннын, Ногай Ордасынын жоне Батыс Сібір хандырынын кол астында терт хандыкка белшектеніп отырган болатын. Ал Эбілхайыр хан болса езіне карсы шыгып, Жетісуга коныс аударган
казактардын оз алдына хандык курып отыргандынына жоне оган
коптеген тайпалардын арылып барып жатканына азуын
басып,
кылышын кайрап отырды.
Жана курылган Казак хандыгы курамына, ягни батыс Жетісу оніріне он шакты жыл айналасында екі жуз мындай саны бар кешпелі тайпалардын жиналуы кен еріс-конысты керек етті. Сонымен катар кошпелі елдін отырыкшы-егіншілігі коркейген аудандармен, эсіресе коленері мен саудасы дамыган экономикалык орталык - Сырдария
жагалауындагы калалармен сауда-саттык карым-катынаска колайлы
жагдай жасау манызды мэселеге айналды. Бул карым-катынастын
оналуына тек кошпелі ел гана емес, отырыкшы аймактардаты халыктар да мудделі болды. Осы жогарыдары жагдайлардын талабына сай, Казак хандырынын алдында улкен тарихи міндеттер
турды:
1. Мал жайылымдарын пайдаланудын Дешті-Кыпшак даласында бурыннан калыптаскан достурлі тортібін калпына келтіру (бул тэртшп Эбілхайыр хандыгынданы аласапыран кезінде бузылган еді);
2. Шытыс пен батыс сауда керуен жолы устіне орнаган Сырдария жагасындары Сыганак, Созак, Отырар, Яссы (Туркістан) т. б. калаларды Казак хандыгына карату. Себебі, Сырдарня бойындаты бай калалар будан бурынты мемлекеттік бірлестіктердін - Ак Орданын, Эбілхайыр хандырынын саяси-экімшілік жоне сауда-экономикалык орталыктары еді. Сырдария бойынданы калаларды озінін экономикалык жоне оскери тірегіне айналдыру Дешті-Кыпшак даласын билеудін басты шарты болып келген. Сондыктан
бул калаларлый саяси-экономнкалык жоне согыс-стратегиялык
уанызы зор еді;
3. Казак тайпаларынын басын косып, казактын этникалык
думагын біріктіру. /
Сырдария бойындагы калалар мен Дешті-Кыпшак ушін куресте Казак хандытынын басты босекелесі жоне ата жауь Эбілхайыр хан болды. Казак хандыты Обілхайырга карсы куресу ушій ен алдымен Моголстан мемлекстмен тату кормитк, одактых
байланыс орнатты. Бул одак жонгар тайшысы Амасанжынын
Моголстанга жоне Эбілхайыр ханнын Казак хандыгына карсы шабуылдарынан біріге отырып коргануга мумкіндік берлі.
1468 жылы кыста Эбілхайыр хан Казак хандыгын киратпак болып, Жетісуга жорыкка аттанды, брак сапары сотсіз болып, осы жорык кезінде каза тапты. Обілхайыр хан олгеннен сон озбек улысынын шанырагы шайкалды, ішкі шиеленістер кушейлі. эбілхайырдын каза болуы Казак хандырынын ныгаюна жоне онын келемінін кенеюіне улкен жагдай тудырды. Озбек улысынын удкен белігі Керей мен Жонібек ханга кошіп кетті. Казак хандары Эбілхайыр ханнын мурагерлеріне карсы куресте олардын ішкі-сырткы кайшылыктарын толык пайдаланды. Эбілхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы урпактары -- Ахмет хан мен Махмуд хан. батыс Сібірдін билеушісі Ибак хан жоне Ногай мырзалармен одактаса отырып курес жургізді.
Обілхайыр ханнын мурагері Шайх Хайдар осы куресте каза тапты. Эбілхайыр ханнын мурагерлерімен куресте Казак хандары Эбілхайыр хан 40 жыл билеген Шытыс Дешті-Кыпшак даласын жоне ондары кошпелі тайпаларды бірте-бірте езіне косып алды. XV
гасырдын 70-жылдарында казактар Сырдария бойымен оган жалгас
Каратау енірінін бірсытыра аумарын басып алды. Сейтіп казак хандыгынын ауматы элдекайда кенейді, оган тус-тусынан казак тайпалары келіп косылып жатты.
Алайда Сырдария жагасындагы калалар ушін Эбілхайырдын немересі Мухаммед Шайбани ханмен курес отыз жылдан астам уакытка созылды. Сонымен катар бул калаларды Туркістан айматын билеген Эмір Темір зулетінен шыккан Омір Мухаммед Мэзит Тархан мен Моголстан ханы Жуніс хан да колдарына тусіруге дэмелі болды.
Сыр бойы калалары ушін Казак хандары ете кажырлы кайрат жумсады. Обілхайыр ханнын немересі Мухаммед Шайбани Туркістан аймагына келіп, Мухаммед Мэзит Тарханды паналады.
Мухаммед Машиг Талхан
Мухаммед Шайбаниды колдап, Казак
хандытына карем агтандырмак болды. Бірик Мухаммед Шалоди оная буд уматін актамады, корово оны кольнан Туркоган
айманым тартыи адды. 1470 жылы кмета Казак ханы Керей ко»
бастан Туркістанга шабумя жасады. Казак ханы Оз Жонібектін уакен баласк Махмуд султан Созак каласын багьодырды, екіний баласм Бренжі Скурандм немденді. Сауран тубінде казактардан соккм жеген Мухаммед Шайбани Бухарага кашты. Сойтів, Сырдарну
жагасындаеы - Созакжоне Сауран калалары Казак хандытыныи
курамына кірді.
" Екі жылдан сов Мухаммед Шайбани Туркістанга кайта оральн,
Ногай! Ордасмими омірі Муса мырзаных комегіне суїене отырып, Аркок бекінісі мен Смганак каласыи басып алды. Бул уакытит женіс еді. Бурындык султан мен Махмуд султан бастаган казактыи біріккен оскерлері Каратаудагы Согыплык аеуы тубінде, Созак пен Сатанак аралыгында, Мухаммед Шайбанидын оскерлерін
талкандады. Бурындык султан Сыганак каласын кайтарып алды.
Бул шайкаста куйрей женілген Мухаммед Шайбани Мангыстауга
кашты. Сырдария жагасыидагы калалар кайтадан Казак хандыгына
отті, бірак аумалы-токпелі жагдай сакталды.
Бул курес Керей ханнын баласы Бурындык хан болган кезде де
(1480--1511) толастаган жок. XV гасырдын сексеніиші жылдарында Эмір Темір оулетінін окілі Султан Ахмет мырза мен Моголстан
ханы Султан Махмуд араскидагы согнста Мухаммед Шайбани
Моголетан ханына болысып, оныц колдауымеи тагы да Аркок,
Сыганак калаларын басып алды. Бірак казак ханы Бурындык кырдан келіп Сыганак каласын коршады. Каланын тургындары казак эскерлеріне кала бекінісінін какпасын ашып берді. Сонымен, бул аймак Бурындыктын колына отті.
Будан сон казактар Мухаммед Шайбанидын туысы Махмуд
Султан билеген Яссы (Туркістан) каласын коршауга алды. Ка-зактардын біріккен оскери кушінен корганган Шайбани оскерлері Аркок каласына кырык кун бекінді. Алайда уш жыл бойы
казактармен согыскан Мухаммед Шайбани, Бурындык хан мен Касым султан бастаган казактардын кысымына тотеп бере алмай,
1486 жылы Туркістанды тастап, Хорезмге кетуге можбур болды.
Казак хандыты, Шайбани оулеті, Омір Темір оулеті жоне Мо-голстан билеушілері арасынданы тайталаста Казак хандыгы мен Мухаммед Шайбани арасынданы жауласу жоне Омір Темір оулеті мен Моголстан билеушілері арасында арпалыс аскына тусті. Осы
курес барысында Моголстан ханы Жуніс 1482--1485 жылдары
ташкент пен Сайрам калаларын басып алды.
Моголстан билеушілері Мухаммед Шайбаниды Эмір Темір рулетіне карсы жумсау ушін колдады, ал мір Темір рулетінен шыккан Эмір Мухаммед Мозит Тархан оларга карсы Казак
хандыгымен одактасты. XV гасырдын аягында Моголстан ханы
Султан Махмуд Отырар каласын басып алды да, оны Мухаммед
Найбанига берді. Моголстан ханынын колдауына жоне Отырар
сынды манызды стратегиялык орынга ие болган Мухаммед Шайбани тагы да Сауран мен Яссы каласын басып аллы.
Казак ханы Бурындык пен Касым жоне Жодік султандар Му-хаммед Мозит Тарханмен куш біріктіріп, Мухаммед Шайбанига
карсы Созак каласына шеру тартты. Созактын тургындарынын
кобі Бурындык ханга тілектес жоне онымен байланыста еді, сондыктан Созак казактардын колына кешті. Ал Сауран каласынын халкы казактын біріккен калын колын керісімен-ак Мухаммед
Шайбанидын каланы билеуге калдырган туыстарын устап камады
да казактарды калага кіргізді. Бурындык хан Сауранды кайтарып
алган сон Мухаммед Шайбанидын турагы Отырар каласынын камалын коршады. Алайда Моголстан ханы Султан Махмуд
Ташкенттен Мухаммед Шайбаниды куткаруга кемек жібергендіктен
казактар Отырар камалын коршауды токтатты. Мухаммед Шайбани
хан казактармен бітім жасады.
XV гасырдын акырында Отырар, Яссы, Аркок, Бозкент кала-
лары мен Туркістан аймагынын бір белігі Мухаммед Шайбанига карады да, Сыганак, Сауран, Созак калалары мен Туркістан аймарынын солтустік белігі Казак хандырынын нелігінде калды.
Ташкент пен Сайрам калаларын Моголстан ханы Султан Махмуд
биледі.
Казак хандыры езінін шанырагы котерілген батыс Жетісуданы неліктерін, Сырдария бойындагы отырыкшы-сгіншілік аудандар
мен сауда, коленер жоне модениет орталыны болган Сыганак, Созак,
Сауран калаларын иемденіп, ез иеліктерін едгуір улгайтты жоне билігін ныгайтты. Казак хандарынын билігінін ныгаюы Шайбани ханды Дешті-Кыпшак тайпаларынын біраз белігімен Моуеран-нахрга ыгысуга можбур етті. Мухаммед Шайбани 1500 жылы ондаты Эмір Темір зулетін талкандап, Муераннахрды жаулап алды да, Шайбани зулетінін негізін калады. Бул кезенде ішкі кыркыстардын кушеюі, толассыз согыстардын халык шаруашылынына тигізген
зардабы салдарынан ауыр дагдарыска тап болы отырган Мауеран-
нахр билеушілері (Эмір Темір оулеті) палендей карулы карсылык корсете алмады. Мухаммед Шайбани ханга ілесіт Моусраннахрга келгенкошпелі таймаларда бірте-бірге жергіліктіотырыкшыхалынкка сінін, олардын тілі мен модениетін кабылдан, оздерінін бурынты (Дешті-Кыпшактаты) озгешеліктерінен бірте-бірте айырылды. Бул кешпелі тайпалар Дешті Кыпшактан ала келген «езбек» деген атау бірте-бірте Муераннахрдын байыргы тургындарына сінісіп кетті.
Бірак олар «езбек» деген атау гана болмаса, жергілікті халыктын турмыс-тіршілігіне ыкпал жасай алмады.
XV гасыр мен XVI гасырдын арасында (1500 жылы) Мухаммед
Шайбани ханнын Дешті Кыпшактан ыгысып барып кос озер
аралытын (Моуераннахрды) жаулап алуы Орта Азия тарихындаты,
остресе казак пен озбек ушін елеулі окига болды. Бул, ен алдымен, Казак хандыгынын жерін кенейтіп, беделін арттырып, еллігін ныгайтты. Бурынты доуірлерде бытыранкы болып келген казак тайпаларынын басын бір жерге косуга, казактын этникалык аумарын біріктіруге, сонау VI--VII гасырлардан басталган казактардын халык болып калыптасу урдісін біржолата аяктауга мумкіндік берді.
Бурын Ак Орда мен Эбілхайыр хандыгында колданылган «збек-казак» деген жалпы атау бір-бірінен ажырады. «Казак» термині бірте-бірте Дешті-Кыпшак пен Жетісуда калыптаскан халыктын туракты атына айналды. «Озбек» термині Мухаммед Шайбанита еріп кеткен тайпалардын этникалык атауы ретінде Орта Азияда
гана колданылды.
Казак хандыны Касым хан тусында (1511-1521 жж.) ныгая
тусті. Касым 1445 жылдар шамасында туган. Касымнын 1513 жылы кузде Шу озені жагасында Шагатай урпаны Санд ханмен жуздесуі болганда, олардын замандасы Мырза Хайдар Дулатидын
айтуы бойынша: «Касым ханнын жасы алпыстан асып, жетпске
жакындаган еді». Бурындык ханнын тусында Касым эскери кол-басшы болды. Хандыкта беделі жогары болса да, улкенге багыну достурін устанып, Бурындык
ханнын айтканынан шыкпады.
Шайбани ханнын 1504 жылы коктемдегі Эндіжанга жорыгы ту-сында Касым хан мангытардын комегімен букіл Кыпшак дала-сына устемдікті колына алды. Сойтіп, онын Ташкент пен Туркіс-танга шабуыл жасауга мумкіндігі болды.
Касым хан феодал аксуйектердін карсылыныи олсіретіп, хандыктын оскери куатын арттырды. Озіне карасты казак жерін женевто тусті. «арих- и. Раннди», «шайбанне карасты казак кром-терге караганда XVI гасырдын скінші он жылдыгында Касым
хан казіргі казак жерініи далалык аймагын тугел багындырды.
Бул кезде хандыктыи шекарасы онтустікте Сыр жагалауы мен Туркістанным манызды калаларыи, онтустік-шыпыста Жетісудын коп болігін, солтустік-батыста Жайык озені жагалауыи камтылы.
Касым ханнын Казак хандыгын кушейту, казак тайпаларыи жэне
казактардый этникалык аумагыи біріктіру жольшидаты женістері еллін іші мен сыртындагы беделін арттырды. Мухаммед Хайдар
Дулати: «Казак хандары мен султандары арасында Касым хандай
кудіретті ешкім болган емес» деп жазды.
Бул туста Казак хандыгы сол кезениін халыкаралых катынасына
да кен тартылды. Касым хан Улы князь Василий III (1505-1533)
кезіндегі Москеу мемлекетімен дипломатиялык катынаста болды.
Осн кезенде казак халкы туралы молімет батыс Буропага да белгілі болдм. Мэсксуге бірнеше рет келген (1517, 1526) А встрия дипломаты Сепимунд Герберштейи озінін дипломатиялык жазбаларында
Казак хандыгы туралы баяндаган.
Касым ханнын билігінін сонгы кезенінде Шайбанидтермен карым-катынасы оте курделі болды. Деректер бойынша оларлын арасындагы негізгі курес Ташкент каласы ушін болды. Касым хан озінін замандастары Рузбихан, Бабырдын еске тусірулері бойыиша жылкы малынын оте білгірі жоне оскери талантты колбасшы ретінде суреттеледі. Хан билігі оте кушті болган жоне де халык саны осы кезде бір миллионга жеткен. Касым дэстурлі одет-гурыптарды устанган хан болды. Осы достурлі одет-гурыптарды зандар жинагы стіп, елді баскаруда кен колданган. Бул зан сол кезде мусылман елдерінде жаппай колданылып журген ислам дінінін (шаригат) занынан озгеше, кешпелі казак еміріне уйлесімді зан
болды. Сондыктан да халык арасында бул зандар жинагы Касым ханнын атымен байланыстырылып: «Касым ханныи каска жолы»
деп аталды. Бул занга кірген ережелер мынадай:
1. Мулік заны (мал, мулік, жер дауыи шешу ережелері);
2. Кылмыс заны (кісі олтіру, ел шабу, мал талау, урлык кылмыс-
тарына жаза);
3. Оскери зан ( косын куру, аламан міндеті, ердіц куны, тулпар
ат);
4. Елшілік жоралары (шешендік, халыкаралык катынастарда сыпайылык, эдептілік);
5. Журтшылык заны (ас, той, мерекс устіндегі ережелер).
Касым хан кезінде Казак хандыгы біраз кушейді. Алайда хандык бір орталыкка багынган мемлекет денгейіне котеріле алмады.
аяктатуда аса манызды жэне тубегейлі шешуши рол аткарды.
заманнан басталган оз алдына жеке ел болып калыптасуын біржолата казактын этникалык аумагын біріктіруде, казактын Оаиырты мекендеген казак тайпаларынын басын косып шогырландыруда,
тарихында тотенше манызды окига болды. Ол улан-байтак онірді
Корыта айтканда, Казак хандыгынын курылуы казак халкынын
нэтижесінде ыдырап, оолшектенді.
кыркыстар кушейді. Казак хандыры осы ішкі феодалдык кыркыстар дау басталды. Сонын нотижесінде 1шкі тартыс, кайтьый пен отрден аикындалды. Онын мурагерлер арасында оилкке таласкан Касым хан кайтыс боляан сон Казак хандыгындары ишкі жагдай


Достарыңызбен бөлісу:
  1   2




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет