Балалар тілін қалай дамытамыз?

Баланың ақыл-ойы мен тілінің жетілуі үшін зор мәні бар сенсорлық қасиеттері тез даму үстінде болады. Іс-әрекет жасау процесінде қоршаған орта әсерін қабылдау қабілеті жетіледі. Бала заттардың белгілері бойынша – түсіне, формасына, көлеміне қарай оларды ажырата білетін болады: салыстырып, ұқсастықтарын аңғарып түсіне бастайды. Алдымен үлгі бойынша содан кейін ересектердің сөзі бойынша ұғып ол 2 -3 түрлі түсті шариктің ішінен қажетті түсі бар шарикті немесе үлкендігі әртүрлі 2-3 қуыршақтың ішінен ең кішкенесін таңдап ала алады.Іс-әрекет процесінде балалардың әр нәрсені әр сөзді жадына сақтау қабілеті де дамиды. Олар заттарды танып қана қоймайды, сонымен бірге дәл сол мезетте жоқ заттар мен құбылыстарды әсіресе бұрын өздерін қатты қызықтырған немесе қатты әсер еткен нәрселерді еске алады. Бұл еске алуларға алдымен әлде қандай көрнекті жағдайлар себеп болады.  Мысалы, үйге кірген дәрігерді көріп, бала кеше анализ үшін қан алған саусағын көрсетіп былдырлайды немесе тұтқасы сынған чашканы көрсетіп; «Папа ұрған немесе сындырған» деп былдырлайды Баланың сөйлеу қабілетінің 2 жылында дамуы екі кезеңге бөлінеді: біріншісі — 1 жастан 1 жас 5-6 айға дейін, бұл кезеңде негізінен тілді түсіну қабілеті дамиды, екіншісі – 1 жас 5-6 айдан 2 жасқа дейін, бұл сөз қорының  тез молайып, активті тілді пайдалану кезеңі. Егер өзін қоршаған үлкендер маңайдағы заттарды нұсқап, атын атаса немесе бала қадағалап тұрған өз қимылдарын, не болмаса баланың өзінің әрекеттерін сөзбен бейнелесе, 1 жас 1 ай – 1 жас 2 айдан бастап бала сөздің затпен байланысын тез аңғаратын болады, былайша айтқанда, заттар мен әрекеттердің қалай аталатынын түсіне бастайды. Бала бүтін бір сөйлемдердің мағынасын түсінеді. Мысалы: «Қазір тамақтанған соң қыдыруға шығамыз» дегенді естіп, 1 жасар бала пальтосын нұсқайды.Сөйлеу қабілетінің дамуы одан да әрі жалғасады. Дұрыс тәрбиеленсе, балалар бұл жасында көп былдырлайды. Олардың былдырында әр түрлі дыбыстар мен сол дыбыстардың тіркесі көбейе түседі. Бала былдыры сезімге толы, бейнелі болады және әр қимылмен қатар істеліп отырады. Бала таныс дыбыстарға ғана емес, сонымен бірге жаңадан естілген қарапайым дыбыс тіркестеріне де оңай еліктейді. 1 жас 5-6 айға таяғанда ол шамамен 30-40 сөзді айта алады. Бірақ тіпті таныс сөздерін ол әлі сирек қолданады, негізінен өте ықыласқанда айтады. Мысалы: кішкене қызды көріп «Юба» дейді онысы «люба» дегені . Үлкендерге  бір нәрсе айтқысы келгенде бала сөздердің орнына бейнелі қимылдарды, ымды, дыбыстарды жиі қолданады. Оның бір сөзі көбінесе бүкіл бір сөйлемнің мағынасын білдіреді. Мысалы: «Мә» дейді бұл сөзі «Мені көтер» (мұндайда ол үлкен кісіге жанындаы ересек адамға талпынады, қолын көтеріп созылады) дегенді, кейде «орындыққа отырғыз» (мұндайда қолымен орындықты қағады немесе орындыққа көрсетеді) дегенді аңғартады.

Жаңадан үйренген сөздерін бала негізінен жақын адамдардың жанында және жақсы таныс жағдайда айтады; үйренбеген жағдайларында ол, әдетте, үндемейді. Баланың сөздері әлі дұрыс айтылмайды, бөгде адамдарға оны түсіну қиын; ол сөздер не қысқартылып айтылады (сөздің басы немесе соңы), немесе өте бір ерекше дыбыстар тіркесі болып келеді.Дұрыс тәрбиеленген жағдайда 2 жылдың екінші жартысында бала тілінің дамуында секіріс болады: 1 жас 5-6 айдан асқан соң сөздік қоры тез молая бастайды, сөйтіп, 2 жасқа толғанда бөбек 300 ге жуық сөзді қолданатын болады.2 жылдың бірінші жартысының аяғында баланың сөздік қорына заттар мен әрекеттердің ғана емес, сонымен қатар, олардың сапаларының атаулары да кіреді, бала тілінде грамматикалық формалар пайда болады. Ол екі сөзден тұратын сөйлемдер арқылы: «Тәте ки» (киіндір), одан соң өсе келе 3-4 сөзден тұратын сөйлемдермен: «Таня нәм-нәм» (Таня тамақ ішеді) тілдесе бастайды. 2 жасқа таяғанда тіл балалардың үлкедермен сөйлескенде тілді өздерінің тілектерін білдіретін, әсерлерін жеткізетін құрал ретінде пайдаланады. Ересек адамның сөзі тәрбие құралына айналады.  Оның өз сөзі баланың тәрбиесін өзгертіп, әрекетіне бағыт бере алады.Тілдің жетілуімен бірге балалардың ойлау, қоршаған ортаны бағдарлау қабілеті дамиды. Әсер дүниесінің байып, жеке заттар жайындағы нақты ұғымдарының молаюына және тілдік қабілетінің дамуына қарай өмірінің бірінші жылының соңында ақ бала алғашқы қорытандыларын жасайды. Алдымен олар заттар мен құбылыстардың сыртқы белгілеріне негізделеді. Мысалы: «алма» деген сөзді үйренген соң балалар допты да, шарды да осылай атайтын жағдай жиі кездеседі. өздерінің іс-әрекеттері барысында және үлкендердің ұғымдарының ықпалымен қорытындылау қабілеті біртіндеп жетіле түседі: Көптеген іс-әрекеттерінің атаулары да жалпыландырылады.

Кеңейіп келе жатқан  тәжірибе негізінде балалар құбылыстарды салыстырып, айырып, олардың арасындағы байланыстарды. 2 жасында балалар ойынының сипаты едеуір өзгереді.  Бұл жылдың алғашқы айларында балалар   ойын үстінде көбінесе бұрын үйренген әрекеттерін қайталамайды. Олар қуыршақтарын «тамақтандырады», «тербетеді», олармен «билейді», анасынан және де басқа ересектердің өзінің қарым қатынасын қуыршақтармен қайталайды. Оларға «ән айтып береді», «ұйықтатады», «еркелетеді» және т.б. біртіндеп олар бұл істерін басқа да заттарға да жасай бастайды. Қуыршақтарды ғана емес ойыншық иттерімен тағы да басқа ойыншықтарына соны жасайды. Осы жасында балалар жаңа әрекеттер көмегімен өз айналасында көргендерін бейнелей алады. Балалар газет оқып, шашын тарап, сәнденуді т.с.с шығарады. Алдымен мұндай әрекеттер түрі өте аз болады, алайда балалар бірте-бірте маңайындағылардың сирек жасайтын сан алуан әрекеттерін өз ойындарында алдымен жеке жеке бейнелей бастайды., одан соң өзара байланысты бірнеше іс-әрекеттен тұратын мазмұн да пайда болады – сюжетті ойын дамиды.

3 жас бойына балалардың мінез-құлқының күрделенуі ең алдымен баланың ақыл-ойын одан әрі дамытуға жәрдемдесетін тілді дамытумен байланысты. 3 жасқа қарағанда:

1) айналадағылардың сөзін одан әрі түсінуді – келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай-ақ одан да тыс түсіне білуді қамтамасыз ету;

2) балалардың актив сөзін жетілдіру – сөздікті байыту, барлық сөз таптарын пайдалана отырып, сөйлем құрып сөйлеуді үйрету, сөздің грамматикалық құрылысын жетілдіру, оның дұрыс айтылуын және эмоциялық әсерлілігін жақсарту;

3) сөзді пайдалануды кеңейту — өз әсерлерін сөзбен бере білу, оларға сұрақтар қойып, жауап бере білу, үлкендермен балалармен белсенді тілдік қарым-қатынас жасау себептерін ұлғайту;

4) айналадағыға қарап бағдарлауды ұлғайту;

5) қарым-қатынасқа қабілеттілікті дамыту, балаларда табиғат құбылыстары туралы, хайуанаттар өмірі, қоғамдық өмірдің балалар түсінігіне жеңіл құбылыстар туралы ересектердің еңбек, уақыт, сан, кеңістік қатынастарды, заттардың атқарар қызметі және т.б. туралы аса қарапайым түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру;

6) сөзді қабылдауды және құлақ қойып тыңдауды – үлкендердің айтқанын жақсы тыңдай білуді, шағын әңгіме, өлең тыңдауды жақсарту;

7) мәдени тілдің дағдыларына – ақырын, асықпай, оның үстіне қолдарды ербеңдетпей және т.б. сөйлеуге тәрбиелеу.

Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін ең алдымен өмірдің табиғи жағдайлары және ойын, серуен, тамақтану, ұйықтауға жатқызу кезіндегі балалармен өзара қарым-қатынастар пайдаланылады. Балалардың сезімдік тәжірибелерін қабылдауға жеңіл әсерлермен және оларды дербес іс-әрекетте дұрыс ұйымдастыра білумен байытып отыру қажет. Балалармен қандай да бір құбылысты немесе үлкендердің іс-әрекетін серуендеу кезінде,  үйде бақылай отырып, картинаны қарап, оларға әлденені көрсете, олардың ойындары жөнінде сөйлесе отырып, жекелеген заттар мен іс-әрекеттерді атап қана қоймай, сонымен бірге оларды түсіндіру, жекелеген фактілер арасындағы байланысты анықтап, заттардың қасиеті мен атқаратын қызметтерін белгілеу қажет. Тікелей қабылданған нәрсені баланың бұрынғы тәжірибесімен байланыстыру қажет. Қандай да бір әрекетке кіріспестен бұрын балалардың не істейтінін , қайда баратындарын және т.б. айтқан жөн.  Балалармен сан алуан сылтаулармен үлкендерге қарым-қатынас жасау қажеттілігін қалыптастырады, мұның өзі бұл қарым-қатынастың сипатын сан алуан етіп қана қоймайды, сонымен бірге оның дамуына жәрдемдеседі.Бала әрбір сөйлеген кезде қолдап отыру қажет,  оған қысқа жауап бере салмай, мүмкіндігінше әңгімеге айналдыру, жай: «Жарайсың, жақсы салыпсың» деп айта салмай, онымен әңгімелесу өте маңызды

Негізінен 3 жаста да балалармен олардың сезімдік жағынан  нені қабылдайтыны, яғни олардың  нені көретіні, картинкада немесе ойыншықтар арқылы не көрсетуге болатыны туралы айтып отыру керек. 

«Кинорежиссер Аяған Шәжімбаев атындағы Есіл ауданының №3 Явленка орта мектебі» жанындағы шағын орталық