Балалардың графомоторлы дағдыларының қалыптасуы ерекшелігі

Дағдының түрлі топтары бар: өзін-өзі ұстау қабілеті, сенсорлы, ойлану және қозғалу . Графомоторлы дағды қозғалыс қабілетіне жатады. Қарапайым қозғалу дағдысы автоматизмге жеткен күрделі үйлескен іс-қимылды қозғалу қабілеті дейміз.

Психологиялық сөздікте «графика» сөзі әртүрлі мағынаны береді (бейнелеу өнерінің түрі, лингвистиканың бір саласы). График әріп пен фонеманың қатынасының жүйесі сонымен қатар көріп қабылдағандағы әріптің жазыллуы мен суреті болып табылатын лингвистиканың бөлімі.

А.К.Аксенова айтуы бойынша: Графомоторлы дағды: өзін екі жақта қарастыратын : бір жағынан сөздік ( интеллектуалдық) және екінші жағынан қимылдық іс-әрекет болып табылатын сөздік- қимылдық әрекет.

Садовникованың көзқарасы бойынша жазуды бас миының барлық бөлімдері басқарады, бірақ олардың қызметтері жазудың әр түрінде бірдей емес. Мектеп жасына дайындалатын баланың миының маңдай бөлігінің толық дамымау әсерінен жазуға үйренуде қиналуы мүмкін.

Жазу психикалық жағынан күрделі құрылым болып табылады және оған: артикуляциялық және еста сақтау механизмі; көріп есте сақтауы мен көріп бақылауы; көру-моторлы үйлесуі және моторлы бақылау және т.б жатады.

Графомоторлы білімге үйрету әдіс-тәсілдері ХIX-XX ғ қалыптаса бастады. XVIIIғ басында Петр I жаңа жазу белгілерін енгізді. Осы уақытта графомоторлы қабілетті меңгеру қиынға соқты. Үйренушілер бір әріпті, буынды, сөйлемді ұзақ уақытқа дейін қайталап жазумен қатар оларды яғни жазылғанды оқи алмайды.

Жазуды үйрену методикасын зерттеуде К.Д Ушинскийдің қосқан үлесі зор. Жазуға үйрету- жазу шрифтімен танысумен басталады, оның әдісі- оқу әдісі ретінде тарихқа енді.

Графомоторлы дағдының даму этапы:

Сурет сурет-өрнек белгі-өрнек(әріп)

Графомоторлы дағдының қалыптасу кезеңі көру-есту-моторлы үйлесу функцияларына тікелей байланысты.

С.Е.Гаврина, Е.В. Гурьянова, М.М. Безруких, С.П.Ефимова, Е.В.Новикова, Н.В.Новоторцева сияқты ғалымдар графомоторлы дағдының дамуы үшін мынадай қасиеттерді жақсы жетілдіру керектігін атап өткен:

-көру және қозғалыс бақылауы;

-қозғалыс үйлесімділігі;

-кеңістіктік қабылдау;

-ритімді сезінуі;

-көріп қабылдауы;

-қол қимылын дамыту;

Жалпы және ұсақ моториканың дамуы іс-әрекеттің кезектілігін, кеңістікті бағдарлай алуы және көріп есте сақтау және т.б компоненттер графомоторлы дағдының қалыптасуына әсер етеді.

Г.В. Кольцев сөз бен ұсақ моториканың тығыз байланысы жайлы айтып кеткен. Егер баланың ұсақ моторикасының дамуы жасына сай болса- онда оның сөйлеу тілі жақсы дамуда дегенді білдіреді егер баланың ұсақ моторикасы тежеліп жатса- онда оның сөзі жалпы моторикасы қалыпты болған жағдайда да артта қалады.

Графомоторлы дағдыға жататындар:

1.Ұсақ саусақ мускулатурасы;

- саусақ күшін және жылдамдығын дамытуға арналған жаттығулар;

2. Көру талдау және жинақтауы

- дененің оң және сол жағын ажыратуға арналған жаттығулар;

- кеңістіктің сырттағы адамдарға және заттарға қарай бағдарлануы;

- дұрыс бағытты таңдатуға арналған жаттығулар.

3. Бейнелеу

- контур бойынша штриховкалау тапсырмалары;

- геометриялық фигураларды салғызу жаттығулары;

- қалып кеткен детальдарды салу;

- аяқталмаған суретті салу;

-салынған суреттердің жетпейтін детальдарын салу;

4. Графикалық символика

-баланың жас ерекшелігіне байланысты берілетін оюлар.

Н. В. Кватч графикалық дағдылардың қалыптаспауының әсерінен мектепте табысты оқуды қиындататын келесі мәселелерді атап көрсетеді:

‒ парақта анық бағдарлану (жоғары-төмен, оң-солға, ортаға-жиектер, диагональды бағыт), парақтағы композиция элементтерін біріктіре алмау парақта мәтіннің орналасу заңдылықтарын түсінбеуге алып келеді.

- Тігінен және көлденеңінен әлсіз сызықтың мәтіндік жолдың төменге немесе жоғары жылжуына, әріптердің әр түрлі көлбеуіне әкеледі.

- Ауқымдылықтың дамымаған сезімі хатта әріптердің өлшемінің айырмасына әкеледі. Жазу жолақтарына дұрыс басу реттеу қолдың бұлшық ет тонусына байланысты.

Өте қысылған қол немесе босаңсыған қол баланың тез шаршауына, жұмыста шамадан тыс шиеленіске және зейіннің шашырауына әкеледі. Сонымен қатар, физиологтардың айтуынша, 6-7 жастағы балада қолдың ұсақ бұлшық еті нашар дамыған, білек сүйектері мен саусақтардың фалангалары бітпеген. Қозғалыстардың жүйке регуляциясы әлі жетілмеген, көп жағдайда қозғалыстың жеткіліксіз дәлдігі мен жылдамдығы, сигнал бойынша олардың аяқталу қиындығы түсіндіріледі. Қозғалыстарды орындау кезінде осы жастағы негізгі бақылау көзге жатады, ал қозғалыс процесінде қызмет өрісі ғана тіркелмейді,басынан аяғына дейін барлық қозғалыс байқалады. Сондықтан, М. М. Безруких балалар соншалықты мұқият, осындай ынтамен әріптерді шығарады, суреттерді суреттейді,тіпті бірнеше қатаң параллель сызықтарды жүргізу қиын, әріптердің көлемін анықтау қиынға соғатынын атап өтеді. Оларға үлкен әріптерді жазу, тар жолда жазуға тырысудан гөрі үлкен өрнектерді салу оңайырақ.

Графомоторлық дағдыларды қалыптастыру психологтар мен физиологтардың пікірі бойынша Б. В. Зейгарник, Т. А. Артемова, Т. В. Астахова, Е. В. Гурьянов, А. Р. Лурия және т. б., мұғалім балаға алғаш рет қаламға салып, әріпті қалай жазу керектігін көрсетеді. Үш жасында балалар қолдарына қарындаш немесе қалам алып, қағазға өз қолын бақыламай, түзу сызық немесе каракуль сызығын салады. Бұл жазудың негізі, психофизиологиялық алғышарты болып табылады.Е. В. Гурьянов пен А. Р. Лурия зерттеулерімен оқу басында хатқа балалардың назарын қозғалыстың кеңістіктік бағдарын және олардың орындалуының графикалық дұрыстығын сипаттайтын көптеген бөлшектерге аударатыны дәлелденді: әріптердің арақатынасы, оларды жазу желісі бойынша орналастыру, тепе-теңдік, ұзындық, көлбеу.Жазудың графигіне балалардың назарын аудару, әр элементті жеке жазу, графикалық элементті немесе әріптерді орындау уақытынан жиі асатын ұзақ үзіліс, жазудың өте баяу болуы, графикалық форманың тұрақсыздығы, қозғалыс және бұлшық ет кернеулерінің құрылымы-дағдыны қалыптастырудың бастапқы кезеңінде бірінші сынып оқушыларының жазуының тән ерекшеліктері. Сондықтан балаларды жазу кезінде әрбір баланың жеке-психологиялық ерекшеліктерін ескеру маңызды. Сонымен қатар педагогтан терең психологиялық білімді талап етеді.

Байқағанымыздай графомоторлы дағдының қалыптасуы – ұзақ және күрделі процесс. Оның күрделілігі жазу актісінде, қабілеттің қалыптасу процесінде және психофизиологиялық механизмде де байқалады. Балаларды мектепте оқыту барысында баланың көріп қабылдауы мен қозғалуын басқарудың арасында байланыс орнайды. Балаларда қозғалысының машықтануы, ритмизация ұзақ уақытта және жай қалыптасады. Соңғы уақытта графомоторлық дағдыларды дамытудың маңыздылығын мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларымен жұмыс істейтін барлық мамандар атап көрсетеді. Графикалық жазбаларды, тапсырмаларды логопедтер сөйлеу бұзылыстары бар балалармен жұмыста қолданады, бірақ оларды үйде ешқандай шектеулерсіз қолдануға болады: дамудың маңызды мәселелерінсіз балалар олардан өз дамуы үшін үлкен пайда алады.Контурды қоршаңыз, сызық-зигзаг немесе толқынды жол-бұл қиын емес. Бірақ бұл жұмыс мидың елеулі жұмысын және баланың қолының еркін, үйлестірілген қозғалысын талап етеді. Егер бала мектепке дейінгі жастағы графомоторлық тапсырмаларды жақсы меңгерсе, одан әрі ол мектептегі үлгерім мәселелерінен құтылады.Графомоторика-бұл ұсақ моториканың дамуы ғана емес, бұл ұғым әлдеқайда кең ұғымды қамтиды: қарындаш/қалам ұстап тұру тәсілі, сурет салу мен жазу кезінде күш, дәлдік, ырғақтық және қозғалыс қарқыны, олардың бірқалыптылығы.Сонымен қатар, қозғалыстардың еркіндігі және ілеспелі қимылдардың дамуы маңызды.

Мамандар баланың тек қана "басты" қолын ғана емес, екінші қолын жаттықтыруы керек екенін атап өтті. Біріншіден, сурет салу мен жазу кезінде "қол-көмекшінің" қандай орынға ие екеніне назар аудару керек. Екіншіден, барлық тапсырмалар тек негізгі ғана емес, сонымен қатар басқа қолмен өтуі керек, өйткені бұл мидың екі жарты шарын үйлесімді дамытуға мүмкіндік береді. Көптеген ата – аналар сурет салу сабақтары графомоторлық дағдыларды дамыту деп санайды. Бұл мүлдем олай емес. Сурет өте пайдалы, бірақ толық нәтижеге қол жеткізуге тек контурлармен байланысты арнайы жаттығулар мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Анищенко Ю.В. «Формирование графомоторных навыков у дошкольников»

2. Исаева М.А. «Формирование навыков графомоторного компонента письма у дошкольников с

ограниченными возможностями здоровья»