Басқару іс-әрекетінің теориялық негізі

Басқару мәселесін құрумен ғылымның әртүрлі салалары айналысады: информатика, юриспенденция, философия, психология, педагогика, эргономика, социология т.б. Жалпы басқару теориясы кибернетика мен теория жүесінде құрастырылады. Кибернетика Kibernetika (грек тілінде) басқару өнері. Manedgment – (латын. manus - қол) – ағылшын термині «басқару» терминінің синонимі.

Адам іс-әрекетінің практикасында басқару ғылыми зерттеу пәні болмас бұрын өте көп уақыт ілгері пайда болған.

Ертедегі Египетте біздің эрамызға дейін мың жыл бұрын басқару үрдістерін орталықтандыру, бақылау, ұйымдастыру, жоспарлау қажеттігі мойындалған. Онсыз әлемге әйгілі Египет пирамидалары, ертедегі ацтекс қалалары секілді архитектуралық құрылыстар салынып күрделі діни орталықтар мысалы рим-католик шіркеуі белсенді қызмет атқармас еді.

Басқару теориясы жеке ғылыми пән ретінде ХХ ғасыр басында беки бастады. Басқару үрдісі белгілі бір нәтижеге жету жолындағы адамдардың жалпы іс-әрекеті атқарылатын жерде жүргізіледі. Басқару дегеніміз- топқа, қоғамға немесе оның жеке бөліктеріне тәртіптендіру үшін немесе сапалық спецификасын дамыту үшін әсер ететін шаралар комплексі түрінде анықтама. б) басқару барлық динамикалық жүйелерде жалпы заңдылықтар бойынша жүргізіледі де информацияны алуға өңдеуге және беруге негізделген. (әлеуметтік, психологиялық, биологиялық, техникалық экономикалық, административтік). Әлеуметтік жүйеде басқарудың негізгі белгісі болып субъектінің (басқарушы) мәліметті бағалап анализдеу негізінде күрделі жүйелердегі тура және кері байланысты іске асыруы есептеледі.

Басқарудың әлеуметтік психологиялық теориясының объектісі болып адамдардың құқықтық экономикалық, саясаттық өндірістік міндеттерді іске асыруда құрылымдарда, топтарда, ұжымдардағы қарым-қатынас формасы есептеледі.

Басқарудың күрделі жүйесі екіге бөлінеді басқарушы және орындаушы және оның әрқайсы көп салалы иерархиялық құрылымнан тұрып әрбір жүйе бөлігі өзінің локальды бағытын құрайды.

Басқару жүйесі

Басқарушы жүйе

1 – сурет

Басқарушы мен орындаушы субъект бола тұрып мақсатқа бағытталған саналы іс-әрекет атқарады. Олардың іс-әрекетін ақпаратты өңдеудің төрт деңгейінен тұрады.

1. 
   ақпаратты жинау және бағалау (афференттік синтез). Түскен ақпараттың бағасы субъектіге тән мотивацияға, оның кәсіптік дайындығына, басқару іс-әрекеттінің тәжірибесіне байланысты.
   
2. 
   Мақсат қою, әрекет бағдарламасын құру. Бұл кезеңде мақсаттың алдын алу қалыптасады – ол қажетті (мүмкін болатын) нәтиже бейнесі.
   
3. 
   Нақты міндетті шешудегі, мақсатқа жетудегі практикалық (іс-жүзіндегі) әрекет.
   
4. 
   Нәтиже бағасы және істі орындауды бақылау. Алынған нәтижені алға қойған мақсатпен салыстыру.
   

Кез келген әлеуметтік жүйенің жүйе түзуші факторы болып мотив пен мақсат есептеледі; себебі әлеуметтік бірлестіктер мен жеке тұлғалардың (басшы мен орындаушы) іс-әрекеттің бағыты мен мазмұнын көрсетеді. Басқару қатынасының әр түрлілігі ретінде тәртіп пен инициатива көрінеді. Бұл қатынас горизанталь бағытта да вертикаль бағытта да көрінеді.

Әлеуметтік басқару психологисының негізгі тірегі адамдар, топтар, мекемелер арасындағы қатынастардың психологиялық аспектісі саналады.

Қазіргі біздің еліміздегі мемлекеттік құрылымның дамуынды нарықтық қатынастың даму кезеңінде басқару мәселесін бөліп көрсету ғылыми тандау мен іс жүзіндегі әрекеттің негізгі сферасы ретінде бөлінеді. Жоғарыда айтқандай ағылшын тіліндегі американдық термин «менеджмент» қолданылады.

Менеджер – экономикалық, өндірістік құрылымдардағы басқару әрекетін орындаушы маман мысалы: банк президенті, қамту бөлімінің бастығы т.б. Менеджмент - нарықтық экономика жағдайында қолданылатын басқару принциптері мен құралдары жиынтығы. Ғылыми жағынан менеджмент басқарудың (ғылыми) әлеуметтік, техникалық ұйымдастыру аспектілерін оқып үйренетін ғылыми пәндер комплексін береді. Менеджмент басқарудың жалпы принциптерін қалыптастыруды мақсат етіп қояды. Ол принциптерге жататындар.

• 
  басқару ісінің мақсаты мен міндетін анықтау.
  
• 
  міндеттерді белгілі түрлер мен этаптарға бөлу.
  
• 
  нақты шараларды құру олардың шешімін анықтау.
  
• 
  мекеме ішіндегі әртүрлі бөлімдердің байланысы мен міндеттерін бөлу.
  
• 
  мекеменің формальды емес иерархиялық құрырылымдарын жетілдіру.
  
• 
  формальды емес құрылымдарды анализдеу, есепке алу.
  
• 
  шешім қабылдау мен коммуникация процестерін (үрдістерін) оптимизациялау.
  
• 
  әлеуметтік жауапкершілік пен басқарудың эффектілі стилін қалыптастыру жолдарын іздестіру.
  
• 
  Менеджердің жеке басының дара сапаларына қойылатын талаптар мен сұраныстарды анықтау.
  

Басқару ғылымының негізгі мектептері. Басқару теориясында 4 негізгі жолы бар.

1. 
   Басқарудың негізгі мектептер көзқарасы тұрғысынан.
   
2. 
   процестік (үрдістік)
   
3. 
   жүйелік
   
4. 
   ситуациялық
   

1885-1920 ж. басқарудың ғылыми мектебі негізін салушылар Ф.Тэйлор, Ф.Гилбрет, Л.Гилбрет, Г. Эмерсон – олардың пікірінше басқару бұл ерекше мамандық ал ол туралы ілім өзбетінше пән.

1920-1950 ж. Басқарудағы административтік классикалық мектеп. Негізін салушы А.Файоль- француздың ірі компаниясын басқарушы. Оның жолын қуушылар (Л. Урвик, Д.Мунк, Э. Реймс, О.Шелдон т.б.).

Адамдар арасындағы қарым-қатынас мектеп 1930-1950; мінез құлық туралы ілім тұрғысынан (1950 – осы кезеңге дейін). Негізін салушылар М.П. Фоллет, Г.Мюнстерберг, М.Вебер, Э. Дюрнгейм.

Басқарудағы сандық әдістер мектебі (1950 – осы кезге дейін)№ Бұл мектептің сіңірген еңбек негізгі операцияларды зерттеу әдістемесінен тұрады. Бұл әдістің дамуына компьютерлік технология дамуы түрткі болды.

Басқару теориясы жалпы тұрғысынан қарау жолдары:

Үрдістік тұрғыдан қарау. Бұл жол административтік мектептің негізгі идеясын дамытушы, басқарудың негізгі әмбебап функцияларын басқаруды біртекті үрдісіне айналдыруға ұмтылу негізінде құрылған. А.Файоль негізгі бес басқару функцмясын берді: «Басқару дегеніміз» 1) алдын-ала болжау, жоспарлау; 2) ұйымдастыру; 3) шешім қабылдау; 4) координациялау (топтау); 5) бақылау- деді кейіннен ол функциялар толықтырылып, нақтыланды.

Жүйелік жол. Басқару теориясына «жалпы жүйе теориясы» үлкен әсер етеді. Әрбір ұйым бұл бірнеше бір-бірімен байланысты тұтас жүйенің функциялануын қамтамасыз ететін бөліктер жиынтығынан тұрады. Басқарушы бүкіл мекемені тұтастай оның бөліктерін сыртқы әлеммен байланыстыра көре білуі керек.

Ситуациялық жол. Оның негізгі тезисі мекеме-ашық жүйе, ол сыртқы әлеммен үнемі қарым-қатынаста 4 негізгі этапы бар.

1. 
   басшының басқарушылық компонентін қалыптастыру.
   
2. 
   ситуацияға қатысты қандай да бір әдістердің нәтижесін алдын ала көріп, анализдеу.
   
3. 
   ситуацияның адекваттың трактовкасы оның негізгі факторын анықтау оған әсер етушіні бағалау.
   
4. 
   оң эффектіге жету жолындағы басқару тәсілдерін нақты жағдайлармен сәйкестендіру. Негізгі болып 3 –этап есептеледі.
   

Басқару теориясының қазіргі даму сатысында төмендегідей негізгі тенденцияларды бөліп көрсетуге болады.

1. 
   Ұйымдастырудың материалдық технолгиялық базасын көп мән беру.
   
2. 
   Басқарудың әрі қарайғы демократизациясы. Ұйымдастыруды басқару объектісінен өзін-өзі басқару субъектісіне айналдыру.
   
3. 
   Менеджмент пен бизнес интернационализациясы басқарудың жаңа мәселелері.
   

1. 
   Басқарушылық рационализмнен бас тарту. Басқару иілімді, сыртқы орта өзгерісіне бейімделген болу керек.
   
2. 
   Басқаруды жүйе теориясын қолдану.
   
3. 
   Басқаруда ситуациялық тұрғыдан келу. Оның негізгі тезисі – мекеменің бүкіл ішкі ұйымдасуы сыртқы әсерге жауап беру.
   
4. 
   Менеджменттің әлеуметтік жауапкершілігін бүкіл қоғам алдында әрбір жұмыс істеуші жеке тұлға алдында сезіну.
   

Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Агеев В.С. Межгрупповое взаймодействие. – М., 1990.
   
2. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. – М., 1980.
   
3. 
   Бандурка А.М., Бочарова С.П., Землянская Е.В. Психология управления. – Харьков, 1998. – 464с.
   
4. 
   Беседин А.Н., Карпенко А.С. Некоторые психологические аспекты военного управления (менеджмента). – Харьков, 1996.
   
5. 
   Роберт М.А. Психология индивида и группы. – М., 1988.
   
6. 
   Бандурка О.М. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. – М., 1988.