бөлім Саясаттану Раздел Политология Section 3

Қазақстан
Республикасындағы
бірегейлену
үдерісінің
кезеңдері
72
ҚазҰУ
хабаршысы
. 
Философия
сериясы
. 
Мəдениеттану
сериясы
. 
Саясаттану
сериясы
.
№
1 (42). 2013
3-
бөлім
Саясаттану

Раздел
 3
Политология
Section 3
Political sciences
ƏОЖ
32.001 (574)
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
.
Асылтаева
*
Əл
-
Фараби
атындағы
Қазақ
ұлттық
универсиетінің
саясаттану
кафедрасы
,
Қазақстан
Республикасы
, 
Алматы
қ
.
*
Е
-mail: elnura007@mail.ru
Қазақстан
 
Республикасындағы
 
бірегейлену
 
үдерісінің
 
кезеңдері
Қазіргі
жаһанданып
отырған
əлемде
тек
қана
Қазақстан
Республикасы
емес
, 
сонымен
қатар
басқа
да
мем
-
лекеттер
, 
қоғамдарда
бірегейлік
дағдарысы
орын
алуда
. 
Бұл
ойға
дəлел
ретінде
қазіргі
беделді
қоғамдық
-
саяси
баспаларда
, 
ғылыми
журналдарда
жəне
де
күннен
-
күнге
белең
алып
келе
жатқан
интернет
жүйесіндегі
жария
-
ланып
жатқан
мақалалардың
күн
сайын
өсіп
жатқандығын
айтуға
болады
. 
Мақалада
қазіргі
барша
əлемде
өзекті
мəселе
болып
табылатын
бірегейліктің
қалыптасу
кезеңдері
мəселесі
талқыланған
. 
Жаһандану
жағдайында
елдің
біртұтастығын
, 
тұрақтылығын
қамтамасыз
ету
мақсатында
бірегейліктің
қалыптасуының
негізгі
маңызды
кезеңдері
сипатталады
. 
Жəне
де
сол
əр
кезеңге
əсер
ететін
, 
кейбір
тұстарда
басымдыққа
ие
болатын
басты
фак
-
торлар
қарастырылған
.
Түйін
 
сөздер
:
бірегейлік
, 
азаматтық
бірегейлік
, 
ұлттық
идея
, 
бірегейлік
дағдарысы
.
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
. 
Асылтаева
The stages of process of identifying in the Republic of Kazakhstan
The crisis of identity in the globalized world has affected not only Kazakhstan, but also other countries of the world. 
For many articles published daily on the pages of prestigious publishers in the country and in Internet resources are 
evidence for it. The article searches the stages of formation of identity that actualized globally. Also in the article deals 
with the formation of civic identity as a process of integration. The state should develop and promote a civic identity from 
the public.The article characterizes signi
fi
cant stages of identity formation which is the guarantor of the unity and security 
in the country. Also in the article focused inmain factors affecting on the stages of identity formation.
Keywords:
identity, civic identity, national idea, an identity crisis.
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
. 
Асылтаева
Основные
 
этапы
 
идентификационного
 
процесса
 
в
 
Республике
 
Казахстан
На
современном
этапе
в
условиях
глобализации
не
только
Республика
Казахстан
, 
но
и
другие
страны
стол
-
кнулись
с
новой
проблемой
, 
как
кризис
идентичности
. 
Доказательством
этому
служит
возрастающее
количество
публикаций
в
общественно
-
политических
, 
научных
журналах
, 
а
также
в
интернете
. 
В
данной
статье
рассматри
-
ваются
проблемы
становления
и
этапы
идентичности
в
условиях
глобализации
. 
А
также
выявляется
роль
граж
-
данской
идентичности
как
фактор
, 
обеспевивающий
политическую
стабильность
и
консолидацию
общества
в
Республике
Казахстан
.
Ключевые
 
слова
:
идентичность
, 
гражданская
идентичность
, 
национальная
идея
, 
кризис
идентичности
.

ISSN 1563-0307 KazNU Bulletin. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. 
№
1 (42). 2013
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
.
Асылтаева
73
Жаһандану
жағдайында
бірегейлену
үдеріс
-
тері
əлеммен
интенсивті
диалог
құруға
əсер
етеді
. 
Бұл
өз
кезегінде
Қазақстаннан
елді
жұмылдырып
, 
халықтың
мəдениетінің
ұлттық
ерекшеліктерін
көрсете
отырып
, 
бірегей
мемлекет
ретінде
əлемге
танымал
болуына
əсерін
тигізеді
[1, 76 
б
.]. 
Н
.
Ə
.
Назарбаев
өзінің
«
Қазақстан
-2050» 
стратегиясы
қалыптасқан
мемлекеттің
жаңа
саяси
бағыты
» 
атты
Қазақстан
халқына
Жол
-
дауында
«
Азаматтық
татулық
пен
ұлтаралық
келісім
– 
біздің
басты
құндылығымыз
. 
Көпұлтты
еліміздегі
татулық
пен
келісім
, 
мəдениеттер
мен
діндердің
үндесуі
əлемдік
эталон
ретінде
танылған
» 
деп
, 
оның
маңыздылығын
ашық
көрсетеді
[2]. 
Аталған
құжат
елдегі
Қазақстан
қоғамын
жұмылдыратын
бірегейліктің
индика
-
торларын
, 
қоғамның
негізгі
құндылықтары
мен
нормаларын
, 
міндеттемелері
мен
құқықтарының
дамуын
жаңа
кезеңге
шығарады
. 
Қазақстандық
патриотизмнің
негізінде
– 
азаматтық
бірегей
-
ліктің
жатуын
ашық
көрсетеді
. 
Аталған
құжат
-
тағы
мазмұнның
қазіргі
кезде
дүниеге
келуі
біріншіден
, 
əлемдегі
, 
екіншіден
қоғамдағы
өтіп
жатқан
саяси
-
экономикалық
, 
əлеуметтік
, 
демографиялық
мəселелермен
түсіндіріледі
. 
Өйт
-
кені
, 
қазіргі
тек
қана
Қазақстан
емес
, 
бүкіл
əлемде
бірегейлену
дағдарысы
мəселесі
орын
алуда
.
Басылымдардағы
бірегейлену
дағдарысының
мəселесі
əр
түрлі
көрініс
табады
. 
Мысалға
, 
Батыс
əлемі
үшін
бірегейлік
дағдарысы
бірегейліктің
жаңа
түрінің
жалпы
Еуропалық
ұлттықтан
жоғары
бірегейліктің
пайда
болуымен
сипаттала
-
ды
. 
Ресей
ғалымы
Берендеевтің
айтуы
бойынша
, 
еуропалықтар
ежелден
бері
барлық
мемлекет
-
терге
ортақ
шынайы
саяси
одақ
құрығыс
келді
. 
Бұл
еуропалықтарды
жұмылдыратын
еуропалық
бірегейлік
арқылы
мүмкін
болады
[3].
Осылайша
ХХ
ғасырдың
90-
жылдарының
екінші
жартысындағы
көптеген
мемлекттеріндегі
, 
əсіресе
Шығыс
Еуропа
мен
Орталық
Азия
мемле
-
кеттерінде
ұлтты
құру
, 
мемлекетті
құру
үдерісі
этомəдени
аспект
ала
бастады
. 
Посткеңестік
«
Жаңа
Еуропа
» 
мемлекеттеріндегі
ұлттық
бірегейлікті
саяси
тұрғыдан
зерттеген
Роджерс
Брубейкердің
айтуынша
, 
ұлттық
бірегейлік
этнос
тық
түрге
басымдық
берілді
. 
Ғалым
Шығыс
Еуропа
мен
Еуразия
транзитті
демократиялы
мемлекеттердегі
ұлттық
бірегейлік
маңызды
болды
жəне
мемлекет
ұлттық
қозғалыстардың
негізінде
пайда
болып
, 
этностық
топтың
мүд
-
десін
жүзеге
асыру
мақсатында
орын
алды
деп
тұжырымдайды
[4].
Яғни
азаматтық
бірегейлікті
əлеуметтік
мəдени
тұрғыда
түсіндіру
көбіне
этностық
мəдениеті
берік
сақталған
Шығыс
мемлекеттеріне
тəн
деп
көрсетеді
. 
Жаңа
демократиялық
мем
-
лекеттерде
ұлттық
бірегейліктің
этномəдени
тұжырымдамасының
институализацияланып
, 
əлеуметтік
жауапкершілік
құрылымдары
билікке
беріле
бастады
. 
Бұл
өз
кезегінде
азаматтық
бірегейлік
мазмұнының
баюын
көрсетеді
. 
Ал
жетпіс
жыл
бойы
бір
бірегейлігін
халық
санасында
нығайтып
келген
Кеңес
Үкіметінің
ыдырауы
қазіргі
посткеңестік
мемлекеттер
үшін
экономикалық
, 
саяси
, 
əлеуметтік
мəселелермен
қатар
, 
бірегейлік
дағдарысы
сипатты
мəселені
дүниеге
əкелді
. 
Бірегейліктің
дағдарысы
, 
жаңасын
іздеу
мəселелері
посткеңестік
мемле
-
кеттер
үшін
жəне
батыс
демократиялық
мем
-
лекеттер
үшін
өтпелі
кезеңде
тəн
мəселе
болып
келеді
. 
Өйткені
қоғамның
жаңарып
, 
модерни
-
зациялану
, 
жаңа
құндылықтардың
орын
алуы
адамдардың
санасындағы
бұрынғы
бірегейліктің
жойылуына
себеп
болады
. 
Сонымен
қатар
қазіргі
таңда
бірегейліктің
көп
түрлерінің
көбеюі
мəселені
күрделендіре
түсуде
. 
Саяси
бірегейлік
туралы
сөз
қозғамай
тұрғанның
өзінде
қазір
халық
өздерін
қай
ұйымға
, 
қай
бірлестікке
, 
қауымдастыққа
, 
жатқызатынын
білмейді
. 
Қазіргі
таңда
«
Мен
кіммін
?», «
Маған
қандай
бірегейлік
қажет
?», «
Қоғамды
қалай
біріктіру
қажет
?» 
де
-
ген
тақырыптарға
көптеген
жарияланымдар
орын
алуда
. 
Бірегейлік
мəселелеріне
атақты
басылымдар
, 
ғылыми
-
теориялық
журналдар
көптеген
мақалалар
жариялап
жатыр
, 
сонымен
қатар
аталған
мəселе
төңірегінде
теориялық
-
ғылыми
, 
ғылыми
-
тəжірибелік
конференциялар
өткізіліп
, 
диссертациялық
жұмыстар
мен
моно
-
графиялар
жарық
көруде
. 
Ғылыми
жарияланым
-
дарда
бірегейлік
түсінігі
кейде
ауқымды
жəне
терең
зерттеуді
талап
етілетіндігі
байқалады
. 
Сонымен
қатар
бірегейлік
түсінігінің
өзі
қазіргі
таңда
өте
өзекті
мəселелердің
қатарына
жататындығы
көрінеді
. 
Өйткені
жеке
адамның
өзі
«
Мен
кіммін
?» 
деген
сұраққа
жауап
бере
отырып
, 
қоғамдағы
түрлі
топтар
мен
таптардың
арасында
өзін
-
өзі
анықтаудан
бастап
, 
түрлі
сая
-
си
қозғалыстар
, 
ұйымдар
, 
саяси
партиялардағы
адамның
сол
ұйымдарға
мүшелігін
шы
-
найы
сезінумен
қатар
мемлекет
деңгейінде
де
қоғамды
тұрақтандырау
мақсатында
елді
біріктуре
бірегейлікті
қалыптастыру
тенден
-
циясы
орын
алуда
. 
Тақырыптың
өзектілігін
анықтайтын
тағы
бір
жайт
, 
қазіргі
кезеңде
, 
яғни

Қазақстан
Республикасындағы
бірегейлену
үдерісінің
кезеңдері
74
ҚазҰУ
хабаршысы
. 
Философия
сериясы
. 
Мəдениеттану
сериясы
. 
Саясаттану
сериясы
.
№
1 (42). 2013
жаһандану
жағдайында
адам
өзін
-
өзі
кім
екенін
анықтай
алмай
қалады
. 
Өйткені
жаһандану
тек
қана
экономикаға
, 
əлеуметтік
институттар
мен
қоғамға
ғана
əсерін
тигізіп
қана
қоймай
, 
со
-
нымен
қатар
əр
адамды
өзгерте
отырып
, 
оның
қоршаған
ортасына
, 
бірегейлену
үдерісіне
, 
өмір
сүру
жағдайы
мен
іс
-
əрекет
ету
түріне
де
аса
əсер
тигізеді
. 
Осы
тұста
бірегейлікке
байланы
-
сты
ғылымдағы
көтеріліп
отырған
əрбір
жаңа
тақырып
өзімен
бірге
əлеуметтанушылар
, 
та
-
рихшылар
, 
психологтар
, 
философтар
, 
саясатта
-
нушылар
жəне
т
.
б
. 
үшін
терең
зерттеуді
талап
ететін
бірнеше
мəселерді
дүиеге
əкеледі
.
Азаматтық
бірегейлік
əлеуметтік
бірегейліктің
бір
түрі
ретінде
көрініс
тауып
, 
қазіргі
кезеңде
саяси
-
əлеуметтік
ғылымда
өзекті
мəселелердің
біріне
айналып
келеді
. 
Өйткені
, 
қазіргі
қоғамдық
-
саяси
үдерістердің
сипаты
күрделене
бастады
. 
Мемлекеттерде
, 
əсіресе
КСРО
ыдырығаннан
кейін
, 
тəуелсіздікке
жаңадан
қол
жеткізген
посткеңестік
мемлекеттер
үшін
ұлттық
идея
-
ны
анықтау
, 
ұлттық
мемлекетті
қалыптасыру
, 
ұлтты
, 
мемлекетті
құрау
, 
этносаяси
мəселелерді
, 
этносаралық
қатынастарды
, 
сонымен
қатар
мемлекеттің
егеменділігін
сақтау
мəселелерін
шешу
үдерісі
əлі
де
терең
зерттелуді
талап
етеді
. 
Осы
орайда
қоғамды
жұмылдыратын
, 
мемлекеттің
мемлекеттілігін
, 
азаматтардың
азаматтылғын
сақтап
əрі
нығайтуда
ересен
зор
рөлді
ойнайтын
азаматтық
бірегейлік
мəселесінің
зерттелуі
орынды
құбылыс
болып
табылады
. 
Азаматтық
бірегейліктің
қазіргі
кезеңдегі
нақты
анықтамасы
, 
зерттеу
əдіснамасының
қалыптаспауы
осы
категорияның
орны
мен
рөлін
анықтауға
кедергі
болып
табылады
. 
Əлеуметтік
-
саяси
ғылымда
азаматтық
бірегейлікке
беретін
ортақ
, 
нақты
түсіндірме
жоқ
. 
Осыған
байланы
-
сты
қоғамдық
ғылымдардың
əр
саласындағы
азаматтық
бірегейлікке
байланысты
жазылған
зерттеу
жұмыстарын
талдау
жөн
. 
Азаматтылық
бірегейліктің
, 
азаматтылық
, 
азамат
, 
азаматтық
қоғам
сияқты
терминдердің
батыс
елдерінде
пайда
болуына
байланысты
бірінші
кезекте
азаматтық
бірегейлікке
қатысты
батыс
зерттеушілерінің
жұмыстарындағы
интер
-
пре
тацияларға
назар
аударайық
. 
Азаматтық
бір
егейлік
ағылшын
тілінен
аударғанда
«civic 
identity», 
яғни
азаматтық
барабарлық
, 
азаматтық
ұйқастық
, 
азаматтық
сарындастық
ретінде
ауда
-
рылады
[5]. 
Дегенмен
қазіргі
таңда
азаматтық
бірегейліктің
аудармалары
болғанымен
, 
аталған
құбылысты
терең
түсіндіретін
ғылымда
біркелкі
анықтама
жоқ
. 
Кейбір
ғалымдар
азаматтық
бірегейлікті
азаматтық
ұлтшылдық
(
немесе
Батыс
мемлекеттеріне
тəн
«
азаматтық
ұлт
») 
секілді
түсіндірсе
, 
кейбір
ғалымдар
азамат
-
тық
бірегейлікті
азаматтық
қоғам
құру
, 
азамат
-
тылықтың
конструкциясы
ретінде
əлеуметтенудің
жемісі
ретінде
түсіндіреді
.
Ал
тəуелсіздігін
жаңадан
алған
, 
демократиялық
жолмен
даму
бағытын
таңдаған
Қазақстан
Ре
-
спубликасы
үшін
бірегейлік
мəселесі
өзекті
бо
-
лып
келеді
. 
Бұл
бір
қырынан
елді
жұмылдыра
отырып
, 
елде
тұрақтылық
сақатаудың
кепілі
ретінде
саналса
, 
екінші
қырынан
əлемдік
қауымдас
арасындағы
мемлекеттің
егеменділігін
сақтап
қалудың
мəселесін
шешетін
бірден
-
бір
маңызды
категориялардың
бірі
болып
табыла
-
ды
. 
Қазақстан
ғалымдарының
пікірінше
, 
ұлттық
жəне
мемлекеттік
бірегейлік
арқылы
ғана
қазіргі
жаһандану
кезеңінде
басқа
əлемдік
қауымдастық
алдында
Қазақстан
өзінің
орны
мен
рөлін
сақтап
жəне
жаһанданудың
қатерлеріне
жауап
бере
ала
-
ды
. 
Сонымен
қатар
бірегейлікті
сақтау
арқылы
елдің
ары
қарай
өркениетті
даму
мүмкіндігіне
ие
болады
[6, 3 
б
.]. 
Гумбольд
атындағы
Орталық
Азия
форумының
зерттеушісі
, 
Германия
азаматы
Др
.
Беате
Эшменттің
«
Проблемы
госдураствен
-
ной
идентичности
Казахстана
: 
взгляд
извне
» 
атты
мақаласында
Қазақстан
азаматтары
өздерін
мемлекетпен
бірегейлендірмейді
, 
ал
бұл
өз
кезегінде
мемлекеттің
тұрақтылығына
тиетін
қауіп
ретінде
қабылданады
деп
түйіндеген
[7].
Қазақстан
басқа
да
посткеңестік
мемлекет
-
тер
сияқты
жаһандану
əсерінде
пайда
болған
адамдар
іс
-
əрекет
түрінің
өзгеруімен
, 
көптеген
бірегейліктің
жаңа
түрлерінің
пайда
болуы
-
мен
(
адамдардың
санасында
бірегейліктің
жаңа
түрлерінің
пайда
болып
нығаюымен
) 
ерекшелен
-
се
, 
келесі
жағынан
тоталитарлы
биліктің
орнына
демократиялық
мемлекетті
құру
ұранын
алға
қоя
отырып
, 
оның
салдары
ретінде
қоғамның
сана
-
сында
ескі
құндылықтардың
өзгеруі
, 
қоғамдағы
жаңа
идеялар
мен
нормалардың
пайда
болуымен
сипатталады
. 
Мұндай
жағдай
мемлекеттегі
бір
бірегейліктің
орнығуына
қиындықтар
туғызды
. 
Ол
қиындықтар
бірінші
кезекте
əлеуметтік
, 
экономикалық
мəселелермен
, 
сонымен
қатар
елдегі
саяси
, 
демографиялық
жағдаймен
күрделене
түсті
. 
Өйткені
, 
кез
-
келген
бірегейлік
үдерісі
жүйелі
кезеңдерді
қамту
қажет
. 
Қазақстан
Республикасы
тəуелсіздік
алған
-
нан
кейін
елде
күрделі
кезеңге
тап
болды
.

ISSN 1563-0307 KazNU Bulletin. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. 
№
1 (42). 2013
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
.
Асылтаева
75
Мемлекет
билігінің
алдында
саяси
жəне
эконо
-
микалық
жүйенің
өзгеруі
, 
жаңа
мемлекеттік
институттардың
пайда
болуы
, 
сонымен
қатар
шекараны
бөлісуден
бастап
сырт
көрші
мемле
-
кеттермен
жаңа
саяси
қарым
-
қатынас
орнатумен
байланысқан
мəселелердің
біртұтас
кешенін
шешу
тұрды
. 
Мемлекет
өз
алдына
демократиялық
даму
жо
-
лын
таңдап
, 
нарықтық
экономикаға
бет
бұрды
. 
Бұл
орайда
елдегі
жекешелендіру
мəселесінен
бастау
алды
деп
айтса
болады
. 
Яғни
қоғам
ал
-
дына
өз
күнін
өзі
көретіндей
режимге
ауыстыр
-
ды
. 
Кеңес
үкіметі
кезінде
экономика
негіздері
құлдырап
, 
мемлекеттік
биліктің
ескі
инстиут
-
тары
өз
өміршеңдігін
жойып
, 
қоғам
өмірінің
əлеуметтік
саласының
негіздері
өзгерді
. 
Осы
орайда
Қазақстан
үшін
тарихи
маңызды
мəселені
– 
ендігі
даму
жолының
негізгі
құндылықтары
, 
принциптері
қандай
болу
керектігін
шешу
қажет
болды
. 
Бірегейлік
мəселесін
жаһандану
контекстінде
зерттейтін
отандық
ғалым
А
.
Г
.
Бейсенованың
ойынша
, 
Қазақстан
өз
реформаларын
күрделі
кезеңде
бастады
. 
Егер
дамыған
мемлекеттер
тұрақты
дамудың
басым
болған
мəселелерін
ғана
шешуді
көздесе
, 
біздің
елдің
басшылығы
мемлекеттің
өмір
сүруінде
бірінші
рет
жəне
бір
дегенде
көптеген
мəселелерді
шешуге
мəжбүр
болды
. 
Тəуелсіздіктің
алғашқы
жылдарын
Пре
-
зидент
«
тірі
қалып
өмір
сүру
жылдары
» 
деп
атады
[8]. 
Бұл
қоғамның
санасындағы
кеңестік
бірегейліктің
, 
коммунистік
идеологияның
құлдырауына
əкеп
соқты
. 
Мұны
өз
кезегінде
елдегі
бірегейлену
үдерісінің
алғашқы
кезеңі
ретінде
айтуға
болады
.
Ал
ғалымдар
Қазақстандағы
1986 – 2000 
жыл
-
дар
арасындағы
бірегейлену
үдерісі
төмендегідей
кезеңдерін
қамтитындығын
көрсетеді
:
Бірінші
кезең
(1986-1990
жж
.) 
кеңестік
саяси
жүйенің
бірегейлік
құндылықтарының
құлдыра
бастауымен
сипатталады
. 
Қазақстан
халқының
бірегейлігінің
қалыптасуына
Алматыдағы
1986 
жылғы
Желтоқсан
көтерілісі
əсерінен
елде
ұлттық
-
этностық
бағдар
өрші
бастауымен
си
-
патталады
. 
Сонымен
қатар
азаматтардың
ірі
топтық
ұйымдар
мен
қауымдастықтарға
: 
партия
, 
комсомол
, 
кəсіподақтарға
, 
жалпы
мемлекетке
мүше
болу
өзіндік
санасы
төмендей
бастады
. 
Сонымен
қатар
бірегейлену
үдірісіне
елдегі
жаңа
қозғалыстар
мен
ұйымдардың
пайда
болуы
мүдделердің
дифференциациясының
жаңа
фаза
-
сы
орын
ала
бастады
.
Екінші
кезең
(1991-1993 
жж
.) 
бір
жағынан
, 
адамдардың
ұлы
державаның
азаматтары
ретінде
өздерін
сезінбей
бастауы
, 
бірегейлік
дағдарысың
алғашқы
көріністерімен
сипаттал
-
са
, 
екінші
жағынан
, 
тəуелсіздікке
ие
болумен
байланысты
жаңа
бірегейленудің
бағдарының
пайда
болуымен
ерекшеленеді
. 
Өмір
сүру
жағдайы
өзгере
берген
сайын
ескі
құндылықтар
өзгеріп
, 
жаңа
топтар
пайда
болады
. 
Оған
дəлел
ретінде
Қазақстандағы
жаңа
партиялық
жүйенің
қалыптасу
үдерісін
атауға
болады
. 
Яғни
бірегейліктің
бұрынғы
Кеңес
коммунистік
партиясының
орнына
жаңадан
«
Қазақстанның
социалистік
партиясы
», «
Қазақстанның
халық
конгресі
» 
партиясы
, «
Алаш
», «
Азат
» 
партияларға
жəне
де
басқа
қоғамдық
ұйымдарға
мүше
болу
тенденциясы
, 
яғни
бірегейлену
үдерісінің
жаңа
қыры
қалыптасты
. 
Үшінші
кезең
(1993 
тамыз
айы
мен
1995 
жыл
аралығы
) 
азаматтардың
бірегейлігінің
дифференциациясының
күшеюімен
, 
соның
ішінде
этностық
бірегейліктің
өрши
бастауы
-
мен
өзгешеленеді
. 
Аталған
кезең
мемлекет
индивидтің
азама
ттық
бірегейлігін
этностық
бірегейлікке
тəуелді
етуге
талпынысымен
си
-
пат
талады
. 
Бұл
тенденцияның
дамуына
Қазақ
-
стан
дамуының
ұлттық
-
этностық
жəне
жаңа
азаматтық
параметрлерінің
1993 
жылдың
қаңтар
айында
Республиканың
Конституция
-
сында
бекітілуі
əсер
етті
. 
Конституцияға
өзге
ріс
тер
енгізу
нəтижесінде
«
Қазақстан
– 
демократиялық
, 
зиялы
жəне
біртұтас
мемлекет
. 
Өзін
-
өзі
билейтін
қазақ
ұлты
мемлекеттілігінің
түрі
ретінде
Қазақстан
Республикасы
өзінің
барлық
азаматының
құқық
теңдігін
қамтамасыз
етеді
» 
дей
отырып
, 
төл
этносқа
саяси
субъект
ретінде
қабылдауды
бекітті
. 
Осы
кезеңде
орыс
тілінде
сөйлейтін
халықтың
елден
көшіп
кету
науқаны
басталды
. 
Осылайша
1994 
жылдың
өзінде
Қазақстанды
400 
жуық
адам
тастап
көшіп
кетті
, 
ал
халықтың
жалпы
саны
7 
жылдың
ішінде
2 
миллионға
азайды
.
Төртінші
кезең
1995 
жылдың
тамыз
айы
-
нан
2009 
жылға
дейінгі
кезеңге
дейін
жалғасып
келеді
. 
Бұл
жалпы
қазақстандық
азаматтық
бірегейліктің
нығаю
үдерісімен
тығыз
байланы
-
сты
кезең
ретінде
қарастырылады
. 
Бұл
қадамға
əсерін
1995 
жылы
енгізілген
өзгерістер
тигізді
. 
Дəлірек
айтқанда
, 
жаңа
Констиуцияның
пре
-
амбуласында
«
Біз
, 
Қазақстан
халқы
» 
деп
, 
яғни
биліктің
субъектісі
ретінде
барша
халық
есепте
-
ле
бастады
[9, 19-21
бб
.]. 
Сонымен
қатар
аталған

Қазақстан
Республикасындағы
бірегейлену
үдерісінің
кезеңдері
76
ҚазҰУ
хабаршысы
. 
Философия
сериясы
. 
Мəдениеттану
сериясы
. 
Саясаттану
сериясы
.
№
1 (42). 2013
уақыт
шеңберінде
əлемде
аналогы
жоқ
институт
– 
Қазақстан
халықтарының
Ассамблеясының
дүниеге
келуімен
сипатталады
. 
Ассамблея
тек
қана
формальды
институт
емес
, 
сонымен
қатар
қазіргі
кезеңде
конституциялық
кеңес
беруші
орган
ретінде
дамып
келді
. 
Аталған
периодта
Қазақстан
қоғамында
этностық
қатынасатар
реттеу
мен
этностар
арасындағы
тең
құқықтық
принципті
жүзеге
асыру
мақсатында
Қазақстанның
заң
шығару
органы
-
на
Асссамблея
мүшелерінен
кандидаттардың
ұсынылуын
да
айтып
кету
жөн
. 
Яғни
бұл
кезеңде
Қазақстан
Республикасының
этносаясаты
елді
мекен
етіп
отырған
барлық
этностарға
«
бірлік
көптүрлілікте
» 
антымен
тең
дəрежелі
құқық
пен
этно
-
мəдени
дамуын
қамтамасыз
етті
. 
Соны
-
мен
қатар
кейбір
зерттеушілер
астананның
жаңа
қалаға
көшірілуін
жəне
шетелде
жүрген
отанда
-
старды
қайта
көшіру
саясатының
рөлін
де
осы
кезеңде
зор
болғанын
көрсетеді
. 
Бесінші
кезең
2009 
жылдан
бері
қарай
уақыт
шеңберін
қамтиды
. 
Бұл
кезеңнің
басты
сипат
-
тамасы
– 
қазақ
ұлтына
аса
зор
жауапкершілікті
, 
міндеттемелерді
бере
отырып
, 
қоғамды
алға
дамытуда
жол
басар
ұйытқысының
негізгі
фак
-
торы
ретінде
қарастырады
. 
Аталған
кезеңнің
бастау
алуына
«
Ұлт
бірлігі
» 
доктринасының
елде
қазақ
интеллигенциясы
арасында
үлкен
сынға
ие
болуы
себеп
болды
. 
Нəтижесінде
«
Ұлт
бірлігі
» 
доктринасында
этностық
, 
бол
-
маса
басқа
да
шыққан
тегіне
, 
діни
ұстанымына
жəне
əлеуметтік
жағдайына
қарамай
барлық
азаматтарға
тең
мүмкіндік
бере
отырып
, 
қазақ
тілін
білу
міндеті
барлық
халықтарға
жүктелді
. 
Ол
шешуші
басымдық
, 
рухани
жəне
ұлттық
бірліктің
негізгі
факторы
ретінде
анықталды
. 
Сонымен
қатар
қазақ
халқы
жəне
мемлекеттік
тіл
азаматтық
бірегейліктің
біріктіруші
ұйыт
-
қысы
болып
келеді
. 
Бұл
өз
көрінісін
Қазақстан
Республикасының
Президенті
– 
Елбасы
Н
.
Ə
.
Назар
баев
тың
«
Қазақстан
-2050» 
стратегия
-
сы
қалыптасқан
мемлекеттің
жаңа
саяси
бағыты
» 
атты
Қазақстан
халқына
Жолдауын
-
да
табады
. 
Өйткені
елде
маңызы
зор
құжатта
Қазақстан
жаңа
стратегиялық
бағытын
жүзеге
асыруда
қазақ
халқына
айрықша
жауапкершілік
жүктеледі
[2].
Кеңес
Үкіметі
ыдырағаннан
кейін
Қазақстан
Республикасы
мемлекетті
ұлттық
негізде
пайда
болған
деп
тауып
, 
төл
этносқа
, 
яғни
қазақ
этносқа
басымдық
берді
. 
Бұл
үдеріс
елдегі
оқу
орындарындағы
ұлттық
педаго
-
гика
, 
ұлттық
тəрбие
жəне
т
.
б
. 
ұғымдардың
пай
болуымен
ерекшеленді
. 1990 
ж
., 
басқа
да
республикалардағыдай
, 
бізде
де
ұлттық
қозғалыстар
мен
партиялар
пайда
болды
[10]. 
Жəне
жоғарыда
айтылып
кеткендей
елдің
жоғарғы
заңы
Конституцияда
қазақ
ұлтына
үлкен
мəртебе
берілді
. 
Жетпіс
жыл
бойын
Ресей
үкіметінің
қол
астында
болып
, 
жалпы
ортақ
«
Кеңес
азаматы
» 
деген
идеологияның
орнына
, 
бір
жағынан
ұлттық
негізге
, 
ата
-
заманнан
келе
жатқан
тарихы
терең
қазақ
ұлтына
мұндай
саяси
анықтама
бергені
де
заңдылық
сияқты
болды
. 
Дегенмен
1993-1995 
жылдар
аралығында
аталған
Конституция
үлкен
сынға
түсіп
, 30 
мыңға
жуық
ұсыныстар
түсіп
, 
ҚР
Президентінің
басшылығымен
эксперттік
-
кеңестік
бюро
құрылып
, 
ұсыныстардың
мыңнан
астамы
ескерілді
, 
нəтижесінде
Конституцияның
99 
бабының
ішінде
55 
бабы
(
яғни
жартысы
деуге
болады
) 
өзгеріске
ұшырады
[11]. 
Аталған
Конституция
жобасының
сынға
ұшырауы
келесі
маңызды
факторлармен
түсінді
-
ріледі
. 
Бірінші
фактор
– 
демографиялық
фактор
. 
Конституцияға
қазақ
этносының
басымдыққа
ие
болу
мүмкіндігінің
шегерілуі
елдегі
этностық
, 
демографиялық
ерекшелікке
байланысты
болды
. 
Қазақстан
Республикасында
1989 
жылғы
санақ
бойынша
қазақтардың
үлес
салмағы
небəрі
6534616 
адамды
құраса
, 
орыс
ұлтының
саны
6227549, 332017 
өзбек
, 896240 
украин
жəне
т
.
с
.
с
. 
болды
[12]. 
Екінші
фактор
мəдени
(
саяси
мəдениет
) 
ерекшеліктерге
байланысты
, 
сол
замандағы
би
лік
органдарында
өздерін
əлі
де
болса
«
кеңес
азаматы
» 
ретінде
санап
, 
орыс
тілді
азаматтардың
отыруымен
сипатталады
. 
Мысалға
1996 
жылғы
Қазақстан
даму
институтымен
жүргізілген
əлеуметтік
сауалнама
нəтижесінде
«
Өзіңізді
кіммін
деп
есептейсіз
?» 
деген
сауалға
азаматтардың
11%-
ы
ғана
Қазақстан
азама
-
ты
ретінде
жауап
берді
, 
ал
КСРО
азаматы
-
мын
деп
22,1% 
есептесе
, 
жаңадан
құрылған
мемлекетаралық
ұйым
Тəуелсіз
мемлекеттер
достастығының
азаматымын
деп
азаматтардың
басым
бөлігі
39,4% 
жауап
берген
[9, 25
с
.]. 
Со
-
нымен
қатар
, 
кеңес
үкіметінің
азаматтары
санасында
саяси
мəдениеттің
авторитарлы
-
бағынышты
түрінің
басымдыққа
ие
болғанын
естен
шығармаған
жөн
. 
Осы
жерде
атап
өтетін
жай
, 
кейбір
ғалымдардың
дəлелдеуінше
, 
республикадағы
партноменклатураның
ұлттық
бірлестіктерді
1990 
жылдың
аяғына
таман
қолдауы
, 
орталықтың
үстемдігін
алмастыруға

ISSN 1563-0307 KazNU Bulletin. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. 
№
1 (42). 2013
А
.
С
. 
Балапанова
, 
Э
.
Б
.
Асылтаева
77
ұмтылып
, 
өз
биліктерін
сақтап
қалу
деп
бағалады
. 
Ал
интеллигенция
тобы
, 
ұлттық
иде
-
яларды
барынша
қолдап
, 
насихаттағанымен
, 
бейтарап
позициядағылар
көп
болатын
[10]. 
Үшінші
геосаяси
фактор
ретінде
қарастырса
бо
-
лады
. 
Геосаяси
тұрғыда
əлі
де
болса
Қазақстан
Ресейден
тəуелділігін
сезінді
. 
Аталған
фактор
еліміздің
Тұңғыш
Президенті
Н
.
Ə
.
Назарбаевтың
Қазақстан
халықтарының
бірінші
Ассамблея
-
сында
«
Ортақ
үйімізде
татулық
пен
келісім
бол
-
сын
» 
атты
баяндамасындағы
сөзінде
көрініс
тап
-
ты
. 
Онда
Н
.
Ə
.
Назарбаев
: «
Ішкі
мəселелермен
, 
оның
ішінде
ұлттық
мəселелермен
Қазақстанның
сыртқы
саясаты
тығыз
байланысты
. 
Көптеген
елдерге
тəн
этникалық
сан
алуындылық
жағ
-
дайында
этникалық
шептерге
сəйкес
мемлекеттік
шекараларды
белгілеу
жөніндегі
əрекеттер
жас
мемлекеттердің
өмір
сүруінің
өзіне
қауіп
төндіретінін
уақыт
пен
қасіретті
тəжірибе
түсінуге
мəжбүр
етті
» 
деп
талқылайды
. 
Н
.
Ə
. 
Назарбаев
Ортақ
үйімізде
татулық
пен
келісім
болсын
[13, 
15
с
.]. 
Төртінші
саяси
фактор
болып
табылады
. 
Көптеген
посткеңестік
мемлекеттер
мемлекеттік
құрылыстың
, 
дамудың
мінсіз
мысалы
ретінде
Батысқа
көз
сала
отырумен
түсіндіріледі
. 
Өйткені
, 
тоталитарлық
жүйенің
құлдырап
орны
-
на
ешкімге
түсініксіз
, 
бірақ
мемлекеттік
дамудың
эталоны
ретінде
демократиялық
даму
жолы
бəріне
қызығушылық
білдірді
. 
Сонымен
қатар
саяси
фактор
егеменді
мемлекеттердің
саяси
тəуелсіздігін
жəне
этностық
бірегейлігін
сақтау
арқылы
халықтардың
бірлесуі
– 
Еуразиялық
кеңістікте
бейбіт
дамудың
бірден
-
бір
парасатты
жəне
өркениетті
жолы
деп
таңдауымен
тығыз
бай
-
ланысты
болды
[13, 14
с
.]. 
Бесінші
фактор
елдің
экономикалық
жағдайымен
байланысты
. 
Өйткені
экономиканың
6% 
ғана
республикалық
биліктің
тікелей
бақылауында
болса
, 
экономиканың
43% 
Мəскеу
тікелей
басқарып
отырды
, 
ал
қалған
үлес
екі
мемлекеттің
бірігіп
саясат
жүргізуіне
тиеселі
болды
[14]. 
Бұл
қазақстандық
экономиканың
Ре
-
сейге
тəуелді
болуының
бірден
-
бір
көрінісі
бо
-
лып
есептеледі
.
Қазіргі
таңда
сол
1995 
жылы
əр
этностық
құқықтық
, 
саяси
мəртебесі
заңды
түрде
анықталғаннан
бастап
елде
басты
жалпы
ұлттық
Қазақстан
азаматтарын
құру
идеясы
орын
алып
келеді
. 
Дегенмен
де
бұл
этностық
əралуындылық
жағдайында
қазақ
ұлтына
мемлекетті
құраушы
, 
тұрақтылықты
қамтамасыз
ететін
, 
елдегі
үдерістерге
, 
мемлекеттің
болашағына
жауап
-
ты
ұлт
ретінде
анықтап
келеді
. 
Бұл
Қазақстан
Республикасының
Президенті
Н
.
Ə
.
Назарбаев
-
тың
əрбір
мінбеден
айталатын
баяндамасында
көрініс
табады
. 
Қазақстандағы
бір
бірегейлікті
нығайтудың
қиындығы
Қазақстан
қоғамы
өтпелі
қоғам
ретінде
түрлі
топтардың
мүдделерін
қамту
қажеттілігінен
туындады
. 
Өйткені
Қазақстанда
этностық
, 
демографиялық
, 
діни
, 
идеологиялық
, 
экономикалық
əралуандылық
орын
алған
бо
-
латын
. 
Бақытжамал
Бектұрғанованың
айту
-
ынша
, 
Қазақстандағы
этносаяси
үдерістер
де
-
мократизация
үдерісімен
өзара
байланысып
келеді
. 
Ұлт
қалыптастыру
мəселесі
бұл
орайда
басқарылып
отырған
демократия
талап
етеді
. 
Ал
бұл
орайда
Қазақстанның
үш
ресурстары
бар
: 
біріншісі
– 
күшті
билік
, 
екіншісі
– 
қазақ
-
ұлттық
патриотизмнің
өршуі
, 
үшіншісі
– 
этносаралық
жанжалдардың
орын
алу
қаупі
[15].
Көптеген
əдебиеттерде
азаматтық
бірегейлік
адамның
өзін
ұлт
ретінде
анықтайтын
бір
қауымдастыққа
топтық
мүшелігін
сезінуден
ба
-
стау
алады
. 
Осы
бірегейлік
түрінің
арқасында
, 
физикалық
қарым
-
қатынастың
болмауына
қарамастан
азаматтар
өздерін
бір
тілде
сөйлейтін
, 
бір
территорияда
мекен
ететін
жəне
бір
экожүйеге
байланысын
кезіне
отырып
. 
біртұтас
халық
ретінде
санайды
. 
Оларды
көптеген
дəстүрлер
, 
өткен
заман
туралы
тарихи
жадыда
қазіргі
таңда
жетістіктерге
, 
елдің
дамуына
деген
мақтаныш
немесе
тарихтағы
жеңілістер
үшін
ұятқа
қалу
сияқты
эмоциялық
толқулар
біріктіреді
[16]. 
Александра
Латунина
өзінің
«
мультимəдени
қоғамдардағы
азаматтық
бірегейліктің
қалып
-
тасуы
: 
əлеуметтік
-
мəдени
əдіс
» 
атты
мақаласында
азаматтық
бірегейліктің
қалыптасу
түрлерін
: 
шашыраңқы
, 
баламалы
, 
кемеліне
жеткен
бо
-
лып
бөлінеді
деп
көрсетеді
. 
Сонымен
қатар
, 
ғалымның
көзқарасынша
, 
азаматтық
бірегейлік
қалыптасуының
екі
үлгісін
көрсетеді
: 
бірінші
үлгі
азаматтық
бірегейлік
этснотық
ұлттың
негізінде
құрылады
, 
ал
екінші
үлгі
азаматтық
бірегейлік
таза
саяси
ұлт
ретінде
бір
этносқа
басымдық
бермейді
[17]. 
Жоғарыда
көрсетілген
дəстүр
бойынша
азаматтық
бірегейлену
интеграция
арқылы
жүзеге
асады
. 
Кейбір
ғалымдар
интеграция
ұғымының
астарында
ассимиляция
жатады
деп
түсінсе
, 
əлеуметтік
, 
мəдени
бағыт
өкілдері
азаматтар
өздерінің
бірінші
дəрежелік
жеке
бірегейліктерін
сақтай
отырып
, 
қоғамға
мүше
болуды
атайды
. 
Бұл
орайда
интеграция
саяси
, 
экономикалық
жəне
тілдік
, 
мəдени
интеграция
болуы
мүмкін
деген
тоқтамға
келеді
. 
Осы
орай
-

Қазақстан
Республикасындағы
бірегейлену
үдерісінің
кезеңдері
78
ҚазҰУ
хабаршысы
. 
Философия
сериясы
. 
Мəдениеттану
сериясы
. 
Саясаттану
сериясы
.
№
1 (42). 2013
да
мемлекеттік
интеграцияның
əлеуметтік
ин
-
теграция
тұжырымдамасы
келесі
мəселелерді
шешеді
:
• 
азаматтардың
мемлекеттен
алшақтан
бауын
;
• 
қоғамның
ортақ
мақсаттарын
жүзеге
асыру
;
•
этностық
жəне
мəдени
ерекшелігін
сақтау
;
• 
мемлекетті
мəдени
орталықтың
орнын
қа
-
лып
тастыру
[17].
Қорытындылай
келе
, 
жиырма
жылдық
тəуелсіз
жылдары
бар
Қазақстанда
қазіргі
кезеңде
Қазақстанның
тəуелсіздік
идеясы
«
Қазақстан
халықтарының
бірлігі
», «
Бірлік
көптүрлілікте
» 
іспеттес
идеялар
орын
алып
жатыр
. 
Дегенмен
, 
«
жүзден
аса
құрама
ұлттардан
құралған
мем
-
лекетте
тыныштықты
сақтау
оңай
еместігін
, 
сондықтан
, 
олардың
арасындағы
консенсусты
ұстап
тұрудың
жолдары
қарастырылады
. 
Осын
-
дай
ойдың
арқасында
, «
қазақстандық
ұлт
» 
жо
-
басы
өмірге
келді
. 
Мойындау
керек
, 
осы
бір
идеологияның
Қазақстандағы
тұрақтылықты
сақтап
қалуға
қосқан
үлесі
өлшеусіз
. 
Қазіргі
таңда
мемлекет
құраушы
қазақ
ұлтының
салмағы
арту
-
ына
байланысты
бұл
идеологиядан
бас
тартатын
кез
жетті
» 
деп
тұжырымдайды
Е
.
Əлімханұлы
[18]. 
ХХІ
ғасырдағы
қазақтар
мемлекетқұрашы
ұлт
ретінде
жаңа
белеске
көтеріліп
, 
Қазақстан
халқының
берік
өзегіне
, 
сенімді
діңгегіне
айна
-
луда
. 
Қазақстан
тəуелсіздігінің
болашағы
үшін
, 
өсіп
-
өркендеуі
үшін
, 
нығаюы
үшін
қазақтың
– 
өзіміздің
ұлттың
бірлігіміз
керек
[19]. 
Осылайша
Қазақстан
азаматтарының
бірегейлену
үдерісі
күрделі
кезеңдерден
өтіп
, 
қазіргі
таңда
ғылыми
қауымдастықта
жаңа
кезеңге
өтуі
қажеттілігі
мойындалып
отыр
. 
Дегенмен
, 
мемлекеттегі
тұтастықты
сақтап
қалу
мақсатында
бүкіл
əлемде
өзекті
мəселелердің
қатарынан
табы
-
латын
азаматтық
бірегейлікті
қалыптастыру
арқылы
ғана
қол
жеткізе
аламыз
. 
Ал
азаматтық
бірегейліктің
өзі
ұлттық
демократиялық
мемлекетті
қалыптастыруға
бірден
-
бір
ұтымды
жолы
ретінде
қарастыру
керек
. 
Азаматтық
бірегейліктің
қалыптасуы
мен
даму
үдерісі
негізінде
өзін
-
өзі
реттейтін
үдеріс
болып
табылады
, 
сон
s
мен
қатар
мемлекеттің
экономикалық
əл
-
ауқатымен
, 
əлеуметтік
саясат
-
тың
ұтымды
жүргізілуімен
анықталады
. 
Деген
-
мен
азаматтық
бірегейліктің
мəселелері
мемле
-
кеттік
деңгейде
қарастырылып
, 
шешілуді
та
лап
етеді
. 
Азаматтық
бірегейлік
мəселелерін
мемле
-
кеттік
деңгейде
сəтті
шешу
бүкіл
мемлекеттік
механизмдердің
жəне
қоғамның
тиімді
қызмет
етуінің
кепілі
болып
табылады
[20].