Дарынды балаларды айқындау және дамыту жолдары

Дарынды, жас талапты жастар – бүгінгі егеменді еліміздің жарқын болашағы. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «Бізге керегі – шын дарындар. Нарық қол-аяғымызды қалай қыспасын мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын, тарланбоз жүйріктерін қолдауға, қорғауға міндетті», - деп еліміздің болашағы жастарға үлкен мән берген. Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңына» мемлекеттік саясат негізінде әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізілген. Мұғалім өзінің теориялық білімі арқылы оқушы бойына өзін қоршаған ортаға деген көзқарасын қалыптастырады. Мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.

Дарынды балаларға білім беруді ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу ерекше дарынды балалардың интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс жүйесінде мұғалім маңызды орын алады. Оқушының болашақтағы мамандығы, кәсіби тағдыры жақсы мұғалімге байланысты. Баланың бойында күш қуаты жеткілікті, шын дарынды екеніне сендіру-ұстаз бойындағы құдіретті күш, өйткені сенім үлкен жеңіске жетелейді. Дарынды баланың одан әрі жетіле түсуіне ұстаз тарапынан мейірім мен кішіпейілділік, бала жанын жазбай танушылық қасиет қажет-ақ.

Бала бойындағы дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін зерттеу, айқындау – ең басты мәселе. Ал оқытудың түпкілікті нәтижесі – өз ойын дәлейдей алатын, жан-жақты білімді, білімін жүзеге асыра алатын, қалыптасқан өзіндік азаматтық көзқарасы бар іскер, ақылды, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру. Ол үшін белгілі бір жоба болуы шарт. Яғни, оқушының дарындылығын айқындау, шығармашылық дарындылығын зерттеу, анықтау, белгілі бір бағыт-бағдарлама бойынша жұмыс жүргізу қажет. Оқу жылының басында дарынды балаарға арналған тиімді жұмыс жоспарын құрып аламын. Ол оқушылар осы жоспар бойынша жұмыс жасайды.

Әр сабақ барысында оқушыға мынадай талаптарды қоя отырып жұмыс жасаймын:

1. 
   қоршаған ортаны сезе білу, құбылыс себептерін іздей білу;
   
2. 
   ақыл парасатты игеріп, ойлау, сезім қабілеттерін арттыру;
   
3. 
   алдына мақсат қоя білу және жетуге ұмтылу;
   
4. 
   өзін-өзі талдауды, өзін-өзі бағалай білуді меңгеру;
   
5. 
   басқа адамдармен қарым –қатынас жасай білу, осы заманға сай технологияларды пайдалана білу (интернет, электронды пошта);
   
6. 
   қоршаған ортада өз орныңды, жеке рөліңді анықтай білу.
   

1. 
   Шығармашылық белсенділігіне, қабілетіне қарай жеке тұлғаны қалыптастыру.
   
2. 
   Ерекшеліктеріне байланысты оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.
   
3. 
   Ізденіс, ғылыим-зерттеу жұмыстарына баулу.
   

1. 
   Есте сақтау қабілеті жоғары.
   
2. 
   Сөздік қоры мол.
   
3. 
   Қиыншылықтан қорықпайды.
   
4. 
   Әділетті, әзілқой.
   
5. 
   Танымдық қасиеті жоғары.
   

Сабақ, үйірме барысында оқушылардың өздігімен ізденуін қадағалап, білім деңгейін толықтыруға байланысты педагогикалық ұжыммен «Қабілетті, дарынды балаларды айқындау» және «Дарынды балаларды айқындау мен дамытуда ғылыми әдістемелік қызмет көрсетудің тиімді жолдары» тақырыбында семинар-тренингтар өткізілді. Дарынды балаға психологиялық, педагогикалық қызмет көрсетудегі дарындылық моделі көрсетіліп, кеңес берілді.

Азда болса еңбек тәжірбиемде ойлау, қабылдау, есте сақтау қабілеттері ерекше балалармен жұмыс жасау бақытына ие болдым. Дарынды балалармен жұмыс жасағанда маған ұнайтыны біреудің ойлағанын екіншісі басқа қырынан жеткізе білетіндіктері. Мектеп оқушыларының ішінде әдебиетке, бейнелеуге, мәнерлеп оқуға, биология пәнінен, математика пәнінен, спортқа бейімі жоғары оқушылар бар. әрбір сабақтарда және сабақтан тыс уақыттарда осы балалардың қабілеттерінің ары қарай дамуына көмек беруді ұстаздық парызым деп санап, үнемі үздіксіз жүргізіліп жатқан жұмыс түрлерін басқа ұстаздармен бөлісуді жөн көріп отырмын. Оқушылармен жұмыс жасау төмендегі кезеңдер арқылы жүзеге асады:

1. 
   Қабілеті жоғары деген оқушыны мұғалім толық зерттеуі керек. Мысалы, оқушыға педагогикалық-психолгиялық карта құру бала бейімін анықтаудың ең басты жолы болып табылады.
   
2. 
   Мінездеме, қабілет бағытын анықтауда: Шыныбек Самал 7-сынып оқушысы, қазақ тілі және әдебиеті пәнінен өте алғыр, ойы ұшқыр және шапшаң, тапсырманы өз бетімен орындағанды ұнатады. Сыныптастарына әрқашан қол ұшын беруге әзір, жанұясын өте жақсы көреді.
   

Осылай қабілетті балалардың мінез-құлықтары толық зерттелгеннен кейін сынып ішіндегі бейімі ұқсас балалардан топ құрылады.

3. 
   Баларды бейімі жағынан топтастырып, олармен жұмыс жоспары құрылады.
   
4. 
   Сол жоспар бойынша сабақ кезеңдерінде және сабақтан тыс уақыттарына баланың деңгейіне сай тапсырма түрлері дайындалып, бала оны орындау барысында өзінің жолын іздейтіндей жағдай жасалады.
   

Дарынды оқушылармен жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге жеттім:

• 
  білім сапасы артты;
  
• 
  аудандық пән олимпиадаларынан І,ІІ,ІІІ орын иегерлері ;
  
• 
  облыстық «Дарын» ғылыми жоба жеңімпазы;
  
• 
  аудандық қол өнер байқауында «Өнерлі өрнектер», «Шебер қолдар» номинациялары бойынша ІІ орын;
  
• 
  аудандық мәнерлеп оқудан І орын;
  
• 
  Мұқағали Мақатаев оқуларынан аудан, облыс көлемінде жеңімпаз, республикалық сайыста дипломат;
  
• 
  Алматы қаласындағы Абай атындағы Республикалық мамандандырылған, қазақ тілі мен әдебиет пәнін тереңдетіп оқытатын «Дарын» мектебінде 1 оқушы білімін жалғастыруда.
  

Қорыта айтқанда, баланың жеке тұлға ретінде дамуы, өзіндік

қөзқарасының қалыптасуы, ой-өрісінің кеңеюіне психологиялық диагностиканың қосар үлесі мол. Адамды байқағыштық пен байсалдылыққа, зейінділік пен зеректілікке, тапқырлық пен ойлағыштыққа баулып, тәрбиелейтін де осы ғылым. Баланы заманына қарай икемдеп,өз зама- нының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу,оларды шығармашылық

бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.

1. 
   Қ.Р. Білім туралы Заңы. Астана. 2004 ж.
   
2. 
   Н.Назарбаев «Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек», «Егемен Қазақстан» 31 мамыр 2000 ж.
   
3. 
   С.Ерматов, Т.Әбішова «Пәнге қызығудың қалыптасу динамикасы»,
   

4. 
   Қ.Жарықбаев «Психология. Алматы 1982 ж.