Ғылыми жетекші: Шайдоллаева Айсулу Нургабыловна

Халыққа пана болған Ақ Жайық

1.Өзеннің географиялық орны

2.Су шығыны

3.Пайдаланылуы

4.Жануарлар дүниесі

5.Экологиясы

Пайымдар мен ойлар

Мамандар Атырау облысын жер бетінде су қорына өте тапшы аймақтар қатарына жатқызады, яғни жалпы жерінің аумағына шаққанда мұндағы су мөлшері өте мардымсыз келеді. Сонымен бірге есепке алынған өзен – көлдердің су деңгейі үнемі күрт өзгеріп отырады, су тасуы кезінде қалыпты деңгейі бірнеше есе өссе, жаз айларында ірі өзен деңгейі төмендеп, шағын өзендер тартылып қалады. Атыраудың ірі су көздері болып саналатын Индер және Жалтыр тұзды айдындары: бұлардың бәрі де тұщы су қорының қатарына жатқызылмайды, ішуге жарамсыз. Міне, осындай гидрологиялық жағдайда талай ғасырлар бойы Атырау аймағына тұщы нәр беріп, тұрғындардың өміріне, тіршілігіне негіз болып келген, талай тарихи оқиғаларға куә болған су көзі – Жайық өзені.

Бірде-бір өзен Жайық өзені сияқты бірнеше атауларға ие болмаған шығар. Біздің эрамыздың V ғасырға дейін Жайық Ликос деп аталған. Шалғынды жерлерді, су іздеп өзен жағалауларын түрлі ордалар қоныстанған және өзенге түрлі атаулар беріп кеткен.Түрікше өзен атауы Даикс, қазақша Жайық, Монголша Яик деп аталған. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл атау түріктің Яикман деген сөзінен шыққан. Яикман «үлкен, көлемді жерге жайылу» дегенді білдіреді. Ал Яик сөзінің өзі «Ерекше, ыңғайлы жер» деген мағынаны білдіреді.

Жайық өзенінің алабы көп жылдар бойы Еуропа мен Азия елдерінің сауда қатынасы жолдарының қақпасы болды. Ұлы Жібек жолы бойында жатуына байланысты облыс табиғаты ежелгі грек, араб жазушылары мен жиһанкездерінің қолжазба еңбектерінде де сипаттап жазылды.

Солтүстік Каспий өлкесі туралы алғашқы географиялық мәліметтерді б.з.б. V – ғасырдың 40-30 жылдарында жазылған ұлы грек ғалымы әрі саясатшы Геродоттың «Тарих» деген еңбегінде кездестіруге болады. Онда Каспий теңізі және оның солтүстігінде жатқан территориялар жөнінде біршама мағлұматтар келтірілген.

Геродоттың: «Каспийден солтүстік бағытқа қарай көз жеткіссіз кең дала созылған, ол одан әрі тасты таулы өлкелерге айналады,» - деген сипаттамасынан әңгіме қазіргі Каспий маңы ойпаты, Жалпы Сырт пен Орал таулары жайында болып отырғанын байқауға болады.

Ал б.з-дың 90-168 жылдары өмір сүрген атақты грек ғалымы Клавдий Птолемейдің картасында қазіргі Жайық өзені «Даикс» деген атпен берілген және оның Каспий теңізіне құйып жатқаны түсірілген. Бұл – Жайық өзенін және Каспий маңы ойпатының аумағын картада кескіндеген тұңғыш георафиялық еңбек еді. Б. з.-дың IV ғасырында Жайық өзенінің алқабын ғұндар тайпасы, одан кейін печенегтер, қыпшақтар қоныстанған. Бұл өлкенің үстімен өткен керуен жолдары Еуропа мен Азия елдерінің арасындағы байланысты күшейте түседі. Одан беріректе Жайық өңірі туралы мәліметтер X-XII ғасырлардағы араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі.

Мароккадан шыққан атақты араб саяхатшысы Ибн Баттута 1333 жылы Жайық өзенінен өтеді. Ол өзінің күнделік жазбаларында осы өлкенің өзен-су, мал жайылымдары жөнінде және Жайықтың бойындағы Сарайшық қаласы туралы мәліметтер келтірген. Ол 1334 жылы Алтын Орданың астанасы Сарайдан (Берке-Сарай) «Кіші Сарай» қаласына келгендігі, қала Ұлысу (Жайық) өзенінің жанында және онда Бағдаттағыдай жүзбелі көпір барлығы туралы жазған. Сарайшық қалалары туралы ағылшын Антоний Дженкинсон (1557-59), хиуалық Баһадүр де жазып қалдырған.

Жайық атырауының алғашқы нақты географиялық карталары мен нақты сипаттамалары 1627 жылы Ресейде құрастырылған «Үлкен сызба кітапта» келтірілген: Жайық, Ойыл, Сағыз, Гемрека (Жем) т.б. алаптары қағаз бетіне түсіріліп, жан-жақты дерегі берілген.

Қазақ ел болғалы өзінің ежелгі де қасиетті су айдындарын –Жайылым деп еркелете, оған арқа сүйеген, сенген де сиынған. Өзен де өз тарапынан ғасырлар бойы халқына пана және нәр бола білді. Ресейдің патшасы 1775 жылы өзеннің ежелгі атын халық санасынан мүлдем жойып, содан былай Орал атауға арнайы жарлықпен бұйырса да, барша қазақ үшін өзен үнемі Ақ Жайық болып қала берді.

Негізгі бөлім

2.1. Өзеннің географиялық орны: Жайық – Каспий теңізі алабына жататын ішкі тұйық өзен. Өзен Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да, Башқұртстан жерімен ағып, Челябі, Орынбор облыстарын басып өтіп, Елек өзені сағасынан бастап қазақ еліне еніп, Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып Каспий теңізіне келіп құяды.

Жайық өзенінің ұзындығы 2428 км, Республика жеріндегі ұзындығы 1082 км. Жоғары ағысында Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Осы кезде жолындағы барлық қоректік заттарды жинай отырып, Каспийге жетеді. Өзенге жоғарғы ағысында (Бастауы - Орск) 13 сала, орта ағысында (Орск - Орал) 14 сала құяды.

Жайық өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 метр биіктікте, ал оның Каспий теңізіне құяр жері теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр. Жайық өзенінің құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см-ге тең. Өзен арнасының тереңдігі қайраңында 1 метр, негізгі арнасында 3 метр, ал иірімдерде 4-5 м-ге жетеді. Каспий теңізіне құяр жерінде тарамдарға бөлініп кетеді.

Өзен жоғарғы жағында Оңтүстікке қарай тіке ағады. (Өзен бастауы – Орск қаласы). Бұл бөлік өзеннің жоғары ағысы болып саналады. Одан әрі өзен батысқа қарай ағады. Ендік бағытта Орал қаласына дейін 850 км аға отырып (бұл орта ағысы – Орск-Орал), тағы оңтүстікке қарай ағады. Осы бағытын Каспий теңізіне құйғанша сақтайды. (Бұл төменгі ағысы – Орал-Каспий теңізі. Төменгі ағысының ұзындығы 840 км).

Көктемгі су тасу кезінде су қоймасы сумен толығып, жыл бойы шамамен судың жартысына жуық көлемін өзенге беріп отырады. Орта ағысында Орск қаласынан Оралға дейін өзен кең жазықпен ағып, жазық өзеніне тән сипат алады. Бұл бөлікте өзен деңгейінің орташа төмендеуі 1 км-ге 10-20 см, яғни өзен ағысы баяулайды. Өзеннің орташа көпжылдық шығыны Орск қаласында 33 м³/сек. (Ауытқу 7,0 – 88 м³/сек). Оренбург қаласы аймағында Жайық өзеніне оның ең үлкен оң жақ саласы Сақмара келіп құйылады. Сақмара ұзындығы 761 км, ауданы 29,1 мың км². Сақмара алабында ормандар көп. Орынбор облысының аумағында Сақмараға 290 өзен келіп құйылады. Сақмара сулылығы жөнінен Жайықтан 1,5 – 2,0 есе асып түседі, Жайықтан айырмашылығы ағысы бірқалыпты және мерзімі ұзақ.

Жайық өзенінің су шығыны Сақмара келіп қосылғаннан кейін 110 м³/сек дейін өседі.[7]

Орал қаласының жоғарғы тұсында Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені қосылады, бұл өзеннің ұзындығы 730 км, алап ауданы – 37,740 км². Көлемі жөнінен Елек Сақмарадан үлкен болғанымен, сулылығы Сақмарадан аз.

Орал қаласында Жайық өзеніне Шаған және Барбастау салалары келіп қосылады. Одан әрі теңізге құйғанша өзенге бірде-бір саласы жетпейді. Төменгі ағысында өзен Батыс Қазақстан, Атырау облысының жерлерімен ағып өтеді.

Өзен төменгі ағысында 3 табиғат зонасымен ағып өтеді: дала, шөлейт, шөл зоналары.

Дала зонасы (250 км созылып жатыр) Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігін алып жатыр. Жайық өзені тұсында бұл зонаның оңтүстік шекарасы Чапаев поселкасы арқылы өтеді (теңізден 634 км қашық). Одан әрі оңтүстікке қарай шөлейт зонасы созылып жатыр (зона ені 220 км).

Бұл зона Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігін алып жатыр және Чапаев поселкесі мен Индер поселкесінің аралығымен өтеді. Индерден теңізге дейінгі аралықты (ені 400 км) шөл зонасы алып жатыр.

Су жинау алабы – 237 мың км².

Өзеннің су жинауы және режимі: Жайық өзені қар суымен толысады. Өзен қыста ұзақ уақыт бойы қатып, көктемде қар еріген мезгілде тасиды. Өзеннің беті қарашаның соңынан сәуірдің басына дейін 120-130 күндей мұз құрсанады.Өзеннің тасуы наурыздың соңы мен сәуірдің орта шамасында басталады да, сәуір айының соңында, мамыр айының орта шенінде өзінің жоғарғы деңгейіне жетеді.Мұздың еруі төменгі ағысында наурызда басталады, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Мұз қалыңдығы орташа 30-50 см шамасында болады. [3. 4-5]

Жайық өзенінің облысымыздағы салалары: