ҒҰндар және олардан қАЛҒан «янжи жыры» туралы нұрбақан ҚалелқАНҰЛЫ

Нұрбақан ҚАЛЕЛҚАНҰЛЫ

ҚХР, Орталық Ұлттар Университеті

Қазақ тіл-әдебиеті факультетінің

оқытушысы (Пекин)
Тегін білу тектілік дейді атамыз қазақ, қазақтың арғы тегі шығыста ғұндар, батыста сақтар, скифтер, кейде тұран деп те аталады. Тарихи деректерде Еуразия көшпенділері ерте ғасырда түркі және монғол тайпалары бір тұтас түрік империясын орнатқан. Батыс түркі қағанатын – үйсін, қаңлы, қыпшақ, қарлық, Шығыс түркі қағанатын – ұйғыр, керей, найман, оңгу (оңғыт), меркіт, татар сынды ежелгі тайпалар құраған. Сондықтан да қазақ тарихы үшін ежелгі дәуірлерден бергі хатқа түскен қытай тарихи жазбалары мен естеліктері аса маңызды болып табылады. Осыны жинап реттеу, қортындылап, талдап, зерттеу, оны тауелсіз қазақ елінің тарихи, мәдени, әдеби құндылығы санатында таныта білу кезек күттірмейтін міндет. Бума-бума көне қытай жәдігерлерін, жазбаларын айналымға әкелу үшін қазақ тілі мен қытай тілін білумен қоса, көне қытай тілін де жеттік игерумен бірге, асылын алып, жасығын тастайтын өткір тарихи зерде қажет.

Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдағы қытай жазба деректерінде ғұндардың қытайға және батыс өңіріне ықпалы өте күшті болғаны айтылады. Ал жыл қайыруымыздан бұрынғы үшінші ғасырда ғұндар қытайдың солтүстік сахарасын емін-еркін билеп, қазіргі монғол үстіртінде үш ғасырға жуық дәурендеді, сөйтіп олар қытайдың даму тарихына үлкен әсер етті. Қытай жазбаларындағы аңысқа қарасақ, ғұндар, яғни, бүгінгі түркі тектес халықтардың ата тегі миладиден бұрынғы бірінші мың жылдықта қалыптасқан, б.з.д үшінші ғасырда қазіргі Монғолия үстіртінде 24 тайпадан құралған көшпенділердің тайпалық одағы екені анық аңғарылады. Олардың көсемі ғұн тайпасынан шықты және ол өзін тәңірқұты деп атады.

Ғұндар шығыста – Ляухы өзені, батыста – Памир, солтүстікте – Байқал көлі, оңтүстікте – қытай қорғаны аралығындағы ұланқайыр жерге билік жүргізді. Тәңірқұт – Орхон өзенінің алқабына, яғни, Қарақорымның маңына өзінің ордасын тікті. Сол заманда ғұндар өте маңызды стратегиялық орынға ие болды, өзінің оңтүстігіндегі қытай бектігіне үнемі қауып төндіріп отырды. Алайда біздің заманымыздан жүз жыл бұрын ғұн елі қүйреуге бет алды. Мұның басты себебі, көшпелі мал шаруашылығының іргелі отырықшы елмен салыстырғанда оның өмір сүру тәсілінің табиғат құбылыстары мен ауа райына тікелей тәуелділігі, тұрақты экономикалық қуат тұрғысынан әлсіздігі еді. Оңтүстік ғұндар қытайдың орта жазығында біздің дәуіріміздің ІІІ-V ғасырына дейін өмір сүрді. Олардың кейінгі қытайланып кеткен ұрпақтары қазіргі Санши және Шанши өлкелерінің солтүстігінде тұрады. Ал солтүстік ғұндар батысқа көшіп қазіргі қазақ даласы арқылы Батыс Еврупаға қоныс аударды.

Ежелгі ғұндардың төл жазуы, әдеби тілі, жоғары мәдениеті, сан салалы ғылыми мұралары, сәулет өнері, металл қорыту, қару-жарақ жасау кәсібі болғанын дәлелдейтін көптеген жазбалар мен археологиялық қазбалар баршылық. Олардың сырылдауықты жебелерін тарихшылар «жаналғыш» деп атаған. Олар Көк тәңіріне – аспанға, күнге сыйынған, ата-бабаларының аруағына табынған. Тәңірге мінәжәт қылғанда, тасаттық бергенде үнемі жылқы сойып отырған, олар жылқы – тәңірге ең тез жететін хабаршы деп сенген. Ғұндар бөріні өздерінің шығу тегімен байланыстырды. Бұл туралы көне қытай жазбаларында көптеген аңыз-ертегілер сақталған. Алтын, күміс, темір, мыс, қола т.б. металл бұйымдарын қорыту және оны кәсіби тұрғыдан пайдалану деңгейі жоғары болған. Оған олардың қабірлерінен шыққан көркем металл бұйымдары дәлел.

Ғұндарда жүйеге түскен ел басқару заң түзімдері туралы көне қытай жазбаларында көптеген деректер сақталған. Оларда көшпелі тұрмысқа сәйкес көптеген әдет-ғұрыптар қалыптасқан. Мысалы, олардың басқұрау салтында әмеңгерлік үрдісі болғандығы айтылады. Бұл үрдісті қазақ, қырғыз сияқты түркі тілдес көшпелі халықтар ХХ ғасырдың 50-жылдарына дейін сақтап келді.

Ғұндардың жазба әдеби шығармалары туралы нақты деректер жоқтың қасы, бірақ қытайдың тарихи жазба кітаптарында ғұндардың көп аңыз-ертегілері сақталған. Бұл ауыз әдебиеті туындыларынан ғұндардың әлеуметтік өмірін, дүние танымын, тарихын, т.б. терең түсіне аламыз. Ал адамзаттың руханият тарихында көшпенділердің немесе жазуды үнемі қолданбайтын халықтардың ауыз әдебиетін дамытуға құнарлы нәр сепкені бұлтартпас шындық ретінде дәлелденген.

Қытай жазбаларында қазақ ұлтының әрі алуан тарихына тән ертедегі кезеңі жөнінде сыр шертетін көптеген әдеби еңбектер сақталған мәліметтер бар. Солардың бірі мөлшермен б.з.д IV-ғасырдың ортасында құрастырылған «Жыр жинақ» атты еңбек. Бұл жинақта ғұн тайпаларына тиесілі бір шумақ жыр сақталған. Бұл жырдан ғұн елінің тағдыры мен тауқыметі, ғұн әскерлерінің ата жауларымен шайқасқандағы ерен ерлігі мен қатал мінезі толық аңғарылады.

Осы «Жыр жинақта» жазылып қалған ғұндардың жалғыз жырының аты – «Янжи жыры». Жырдың ғұн тіліндегі нұсқасы сақталмаған. Алайда оның қытайша аудармасының өзін зерттеуші мамандар аса құнды әдеби мұра ретінде бағалайды. Жырдағы «ел» идеясы және оның көркемдік шеберлігі ерекше назар аударады. Неше мың жылдан бері бұл жыр қытай әдебиеті тарихынан ерекше орын алып келеді және әр дәуірде өмір сүрген қытай ақындары одан үлгі-өнеге алып отырған.

Енді осы «Янжи жырының» шығу төркіні мен сол кездегі тарихи оқиғаларға аз тоқтала кетейік. Біздің заманымыздан бұрынға 121-жылы хан сардары Хо Чүйбиң Гансу өлкесінің Лүңши өңірі мен Ерен тауларын жаулап алуға аттанады. Хан патшалығы мен батыс өңірдің арасындағы қилы-қилы бағыттағы қарым-қатынастар сол жорықтың тұсында басталған. Жиырма неше жылға созылған сол соғыста ғұн елі ауыр апатқа ұшырайды. Қақаған қыстың қыспағынан әзер құтылған ғұндарға хан патшалығы тұтқиылдан шабуылға өтіп, оларды күйрете жеңеді. Жауынан жеңілген ғұндар өз жерін амалсыз тастап батысқа қоныс аударады.

Олар көшіп бара жатқан жолында бір мезгіл кеште отбасына жиналып, қайғылы әуенмен осы жырды толғайды. Жыр сондай мұңлы, қайғылы. Оның үстіне қақаған қыс, жұт, ашаршылық елдің халын тіпті ауырлатып, күйзелісті еселей түскен. «Жұт жеті ағайынды, сұқсыркөзбен сегіз» – дегендей, ғұндар өз өміріндегі аса ауыр апат, зор зобалаңға тап болып, адам айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Ата қоныс, құтты мекен, мал-мүлкінен және баспанасынан айрылып аш-жалаңаш қалды. Тарихи жазбаларда: «Ғұндардың өз жерінен амалсыз айырылып, ауа көшіп бара жатқанда шығарған жыры бар», – деген келтіріледі. Сол дерекке сүйенсек, бұл сөзсіз «Янжи жыры» болып табылады. Әрі «Янжи жыры» ғұндардың арасында кеңінен тараған ауыз әдебиетінің үздік туындысы екені оның мазмұнынан анық байқалады. Жырдың тұп нұсқасының қазақша жолма-жол аудармасы мынадай:

Шүлен таудан айрылып,

Төрт түлігіміз аш қалды ау!

Янжи таудан айрылып,

Қыз-келіншектер нұр жүзінен айырылды ау!

Бұл жырды оқып отырып қазақ тарихында ең аянышты «ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасы есімізге түседі. Жыр сарыны сол кездегі «Елім-ай!» деп еңіреген қазақ боздақтары айтқан зарлы да мұңлы әуенге өте ұқсайды. Ғұндар неге Шүлен тауы мен Янжишань тауын арнайы жырлаған?

Көшпелі монғол, түрік тайпалары ықылым замандардан бастап шаман дініне сеніп, табиғаттың дүлей күштеріне табынған. Мысалы, Алтай ертеден бері көшпелілердің қасиетті тауы. Ал VІІІ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерінде «Өтікен тауы – қасиетті тау» деп ерекше айтылады. Монғол-түркі көшпенділері қазірге дейін: қасиетті таулардың да өз тәңірі бар, сол тау тәңірі жабайы хайуандардың қорғаушысы – деп біледі.

Шүлен тауы мен Янжишань тауы қазіргі Гансу өлкесінде. Шүлен тауы – Гансудың Хыши каридоры жағында. Шығысы мен батысының аралығы екі жүз шақырымдай, оңтүстік пен солтүстігінің аралығы жүз шақырымдай. Тарихи жазбаларда «суы мол, шөбі шүйгін, қысы жылы, жазы салқын» деп жазылған. Мал жайлауға қолайлы. Сонымен қоса бұл өңір ғұндарды қол өнер кәсібіне қажетті шикізатпен қамдайтын маңызды табиғи байлық көзі. Тауда қарағай, самырсын, қытай жазбаларында «Бес ағаш» деп аталған ағаш өседі.

Янжишан тауы – қазіргі Гансудың Шандан ауданының оңтүстік шығысында. Тауда әртүрлі ағаштан басқа даланың қызыл гүлі – шұғынық қалың өседі. Ғұндардың қыз-келіншектері сол гүлді теріп, гүлдесте жасайды екен. Бұл ғұндардың тұрмысын суреттеу үшін ерекше мәнге ие көрініс. Осындай суы мол, шөбі шүйгін, ну орманды, көркем табиғатты таудан айрылғанда, кім қайғырмайды дейсіз.

«Янжи жырының» қытай тіліндегі аудармасы ерекше жоғары бағаланады. Себебі, аудармада жырдың идеясы толық жеткізілген. Екіншіден, ғұндардың өлең ұйқасына қатаң мән беретіні ескерілген. Төрт жол өлеңнің әр жолы «шы» (shi) болып оқылатын қытай иероглифімен басталады да аяғы “a – a – a – a ” үлгісі бойынша ұйқасқан. Мұндай дыбыстық ырғақты ұйқас – аллитерациялық ұйқас деп аталады. Ал ұйқастың бұл түрі қытайдың солтүстігіндегі көшпенділердің жырларында кездесетін ұйқастың негізгі түрі болып табылады. Орта ғасырдағы қазақ жыраулары өзінің толғауларын осындай аллитерациялық ұйқаспен шығарған. Мұндай жырлардың екпіні күшті, ырғағы салмақты, сондықтан да тыңдаушыға терең әсер етеді. Ерте замандағы қазақ ақын-жыраулары өздерінің философиялық, даналық идеяларын халқына көркем жеткізу үшін аллитерациялық ұйқасты қолданып, оны домбыраға, қобызға қосып айтқан.

VІІІ ғасырда дүниеге келген «Күлтегіннің жазба ескерткішінде» аллитерациялық ұйқастар жолдың басында және соңында қолданылған. Мысалы, көне түркі тілінде:

А қырғыз, құрықан, отуз татар,

А кеден, татабу, көп яғы ерміс,

А қаңым қаған бунша,

А қырық артуқ иеті юлы сүлеміс,–

деп екпіндей ұйқасады. Бұл жолдардың қазақша аудармасы былай:

Қырғыз, құрқан, отыз татар,

Кеден, татабы – бәрі жау еді

әкем қаған осынша (жауға)

қырық жеті рет аттанды.
Мұндай жол басындағы аллитерациялық екпінді ұйқасты XV ғасырдың ұлы жырауы Асан Қайғы өзінің «Қырында киік жайлаған» деп аталатын жырында:

Елбең, елбең жүгірген,

Ебелек отқа семірген,

Екі семіз қолға алып,

Ерлер жортып күн көрген, –

деп, ал XV ғасырда өмір сүрген жауынгер жырау Ақтамберді

Балпаң, балпаң кім баспас,

Басарға балтыр шыдамас.

Батырмын деп кім айтпас,

Барарға жүрек шыдамас, –

деп емін-еркін қолданған.

«Отырар кітапханасы» ғылыми орталығында дайындалған «Қазақ қолжазбалары» атты он томдықтың бірінші томында ғалым И.Нұрахметұлы «Янжи жырының» бір нұсқасын келтіріп, оны шығарушы Итжисе Тәңірқұты деп көрсетіп, «Ел айырылған» деп тақырып қойып: «Итжисе тәңірқұты он екі жылдың ішінде бес рет хань әулетінің әскерімен қылыш түйістірді. Әсіресе 121-жылғы соғыста қатты жеңіліске ұшырап, қағанаты қан қақсайды. Тұтқындардың санында есеп болмады. Ол туралы жоқтау жыр да жазылды. Бес аймақтан отыз мыңнан астам адам ішкері өлкеге айдалып кетті. Оның ішінде осы бес аймақтың бектері мен олардың елуге тарта баласы және тәңірқұтынын ханымы да бар еді. Қасіретті ел:

Янжі тауынан айырылып,

Қыз-келіншектеріміз еңліксіз қалды.

Цилиань тауынан айырылып,

Малымыз қысыр қалды, –

деп зарлана жырлайды», – деп түсініктеме береді (Қазақ қолжазбалары, Ежелгі грек, көне қытай жазбаларындағы түркілік әдеби үлгілер, І том, А. Елшежіре, 2011, 144-бет). Түпнұсқадағы шумақтың жолдары ауыстырылып берілгенімен, ұзына мазмұны сақталған. Өкінішке орай, жырды шығарушы Итжисе Тәңірқұт екендігі туралы дерек көзі көрсетілмеген. Сонымен қатар осы жинақтың ілгергі 134-бетінде «Егізтау» (б.д.д. ІҮ ғ.) атты өлең жолдары келтіріледі. Ондағы мәтін мынадай:

Айырылып қалғанда Тілен тағынан,

Тумастай боп қалды шаруа малымыз.

Айырылып қалғанда Алшы тағынан,

Мұңланып сарғайды қыз қотынларымыз.

Ұйғыр ғалымы Алмас Тұйғынның «Ғұндардың қысқаша тарихы» (Қашқар. Ұйғыр нәшрияты. 1986, 340-б) атты зерттеуінен алынған бұл үзінді бізге де таныс. Мұнда: «Шүлен тауы» – «Тілен тауы», «Янжи тауы» – «Алшы тауы» деп берілген. Әрине, қытай иероглифімен жазылған адам, жер аттарының түбірін дәл табу өте қиын. Сондықтан да оған тоқталып, пікір жарыстырғымыз келмейді. Алайда біздің назарымызды осы өлеңге қосымша ретінде берілген:

P.S.

Тілен тауы кеткенде қолымыздан,

Алшы тауы кеткенде қолымыздан,

Қайғыдан сарсаң болды жарларымыз.

Құлазып жат қолында қалдың жерім,

Келер ме қайта айланып, саған елім.

Керғұсын, Кеңтүп, Тартүп қош-аман бол,

Егіз тау қайта айналып келер елім,– деген қос шумақ.

Әңгіме қос шумақта емес, сол егіз шумаққа берілген: «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры, 3 «а» дәптер. Дәптерде: «Аса ерте заманда біздің қазақ Егізтаудан ауғанда, жаудан қашып жүріп, осылай деп өлең айтқан екен – деп Қожақберген жырау айтады екен», – деген ескертпе бар», – деген ескертпеде. Демек, біздің дәуірімізден бұрынғы ІҮ ғасырда жазылған «Жыр жинаққа» енген «Янжи жыры» ауыз екі сақталып, ХХІ ғасырға жеткен! Бұл аса таңғаларлық оқиға. Алайда қолжазбамен танысудың мүмкіндігі болмағандықтан да түпнұсқа мен ауызекі нұсқа арасындағы салыстыру мен талдауды кейінгі күндердің еншісіне қалдырамыз.