Қоғам дегеніміз не?

Қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам  - өте 

нәзік әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап 

көруге болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет. 

«Қоғам» деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық 

қоғам, капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл 

арада  алдымен  белгілі  бір  қауымның  немесе  жеке  бір  елдің  тарихи  даму 

кезеңдері  еске  түседі.  Ал  осы  сөзді  жалпы  мағынада  алсақ,  онда  бүкіл 

адамзат  тарихы  және  оның  болашағы  туралы  ойлаймыз.  Бұл  -  әлемнің 

барлық  халықтарының  жиынтығы  жөніндегі  ұғым.  Басқа  сөзбен  айтсақ, 

адамдардың  өзара  қатынас  тәсілі  және  бірігу  формаларынан  түратын, 

табиғаттан  ерекшеленген  дүниенің  бір  бөлігі.  Қоғам  туралы  түсінікті 

нақтылай  түссек,  қоғам  деп  -  бірігіп  еңбек  ететін  жеке  адамдардың 

жиынтығын  және  олардың  арасындағы  екі  жақты  қатынасты  айтамыз. 

Біріншісі, қоғам - адамның өмір сүру тәсілі. Қоғамсыз адам жоқ, адамсыз 

қоғам жоқ. Екіншіден, қоғам жеке адамдардан ғана тұрмайды, ол сол жеке 

адамдардың өзара қатынасын көрсетеді. Жеке адам қоғамға ұжым арқылы 

енеді.  Ол  сонымен  қатар  бірнеше  ұжымдардың  мүшесі  болады  (еңбек, 

партия, кәсіподак,, т.б.). Демек, қоғам - ұйымдардың ұжымы, бірлігі болып 

көрінеді. 

Әлеуметтік топтар, қатынастар 

Адамдар  қоғамда  белгілі  бір  әлеуметтік  топқа,  тапқа,  ұлтқа  жатады. 

Әлеуметтік  топтардың,  таптардың,  ұлттардың  экономикалық,  әлеуметтік, 

саяси, мәдени өмірдегі көп салалы байланыстары мен іс-әрекеті қоғамдық 

қатынас деп аталады. Сонымен, қоғамды адамдардың өмір сүру тәсілі деп 

түсіну  үшін,  олардың  өмір  сүруін  қамтамасыз  ететін  қоғамдық 

қатынастарды  білу  қажет.  Қоғамдық  қатынас  мынадай  ерекшеліктерімен 

сипатталады: 

1) қоғамға қажетті қатынас түрлері болады; 

2) субьект (жеке адам, адамдар) топтық сипатта болады; 

3)  қоғамның  обьективтік  сипаты  болады,  яғни  қоғам  адамдар  сол 

қатынасқа енгісі келе ме жоқ па, оған қарамастан өмір сүреді. 

Қоғамның  материалдық  өндіріс  саласындағы  қатынасы  мен  рухани 

саласындағы қатынасын ажырата білу керек. Біріншісі қоғамның өмір сүруі 

мен  дамуына  материалдық  жағдай  жасайды,  ал  екіншісі  (идеологиялық, 

саяси,  құқықтық,  имандылық  т.б.)  -  адамдардың  рухани-мәдени 

құндылықты жасаудағы өзара байланыста-рының нәтижесі. Сонымен қатар 

материалдық және рухани қатынастар.  

Түрлері 

Бос уақыт қоғамы 

Бос  уақыт  қоғамы  - еңбек өзінің  бұрынғы  мәнінен  айрылатын  қоғам 

концепциясы. Осындай қоғамдарда жалдамалы еңбектің ең аз көлемі бұрын 

еңбек ие болған мәнге жеткен бос уақытқа мүдделілікке әкеледі делінген. 

Молшылық қоғамы 

Молшылық  қоғамы  -  50  жж.  аяғындағы  базистік  экономикалық  дефицит 

және қамтамасыздандырылмағандық негізінен женілген, бірақ жеке байлық 

«жалпыға  ортақ  босандықпен»  (мысалы,  автомобильдер  шамадан  көп 

өндірілді,  бірақ  жолдарды  жөндеу  және  қоршаған  ортаны  ластауды 

бақылауға  көңіл  бөлінбеді)  қатар  жүрген  және  капитализмнің 

ауытқуларынан  зардап  шеккен  тұлғалар  жеткілікті  қамтамасыз  етілмеген 

кездегі американдық қоғамға берілген баға. 

Тәуекел қоғамы 

Тәуекел қоғамы - қазіргі қоғамның жайы туралы тұжырымдама; оған сәйкес 

қоғамға әрқашан адамзат білімінің өсуі мен қоршаған орта әсерін көрсететін 

«сенімсіздіктен  жасанды  пайда  болған»  деп  сипаттама  беріледі  (мысалы, 

ядролық соғыс, экологиялық апат себептеры бойынша). 

Мәдениет және оның табиғаты- (латын. Cultura - өңдеу, егу деген сөзінен 

шыққан)  – табиғат объектісіндегі  адамның  әрекеті  арқылы  жасалатын 

өзгерістер.  Бұл  сөзде адам еңбегінің  ерекшелігі,  оның  адамның  іс-

әрекетімен  байланыстылығы,  адамның  және  оның  қызметінің  бірлігі 

негізделген. Кейіннен «мәдениет» деген сөз жалпылық маңыз алды, адам 

жасағанның  бәрін  де  «мәдениет»  деп  атады.  Осы  ұғымда  мәдениеттің 

мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді. Мәдениет – адам жасаған «екінші 

табиғат». Мәдениет –  жеке  адамның  өмір  сүру  мақсаты  мен  құндылық 

жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол - өзара қарым-

қатынас 

нәтижесінде 

қалыптасатын 

ерекше құбылыс. 

Адамдар 

өздерін қоршаған  ортаға,  оның әлеуметтік және  мәдени  қатынасына  әсер 

етеді, 

өзгертеді. 

Олар 

оны 

өз 

мақсатына 

пайдаланады. 

Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра  етіп  қалдырады,  ал  ол  мұра  белгілі 

жағдайда  үнемі  дамуда  болады.  Мәдениет  әр  түрлі  әлеуметтік 

құрылымдардың,  топтардың, таптардың,  жіктердің, ұлттардың,  жеке 

адамдардың  өмір  сүру  жағдайына,  талабына  сәйкес  пайда  болып, 

қалыптасады.  Мысалы: аң  аулау, еңбек  құралдарын жасау, от  жағу, тамақ 

пісіру, киіну, жарасымды өмір сүру, екінші біреуге ұнау, ортамен қатынаста 

болу,  т.б.  Бұл  талап-тілектер  қоғамдық прогреске,  өрлеуге  тікелей 

байланыста.  әр  қоғамдық  кезеңде  жаңа  талап,  тілектер  пайда  болады, 

өндіріс құралдары дамиды. Мәселен, бір кездерде жазба әдебиеті болмады 

соның 

нәтижесінде фольклор қалыптасты, 

кейінірек 

те білімнің қалыптасып, жазудың шығуы  жаңа  талап  қойды.  Бүкіл 

құндылықты, мифті жазып 

қалдыру 

талабы 

пайда 

болды. Информатика дамыды,оларды микрофон, магнитофон, компьютерг

е түсіру  арқылы  мәңгі  ету  қажеттігі  туды.  Сөйтіп,  мәдениет  әлеуметтік 

құрылымдардың,  жеке  адамның  тілегіне,  талабына  сәкес  қалыптасты. 

Қоғамда  адам  тілегінен  тыс  мәдениет  қалыптаспайды.  Мәдениет  - 

әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші. Мәдениеттің дамуы қоғамды 

ілгері  жылжытады.  Жеке  адам  мәдениеті  мен  қоғам  талабы  тікелей 

байланысты. 

Ақпараттық  қоғам -  өндіріс  пен  ғылыми-техникалық  және  басқа 

ақпаратты  қолдануды  қоғам  дамуының  басты  факторы  ретінде 

қарастыратын 

әлеуметтік 

және 

футурологиялық 

тұжырымдама; өндірістің жоғары 

деңгейімен 

және ақпарат пен 

ақпаратттық 

қызметтер мүддесімен сипатталатын қоғам. 

Әлемнін 

мәдениетті  елдер  қатарында  болған  компьютерлік  революция адам жан 

дүниесінің,  қоғам  идеологиясының,  білім  мазмұнын  анықтау  мен  жаңа 

ақпаратты білім технологияларын құрастыру жолдарының өзгеруіне әкеліп 

соқтырады.

 

 Постиндустриалды қоғам — қоғамның даму сатысы. Постиндустриалды 

қоғам 

теориясының 

негізін 

қалаған Д.Белл, Д.Рисман, А.Тоффлер, З.Бжезинский, Дж.Гэлбрейт, 

т.б. 

Постиндустриалды  қоғам  термині АҚШ-та 20  ғ-дың  50  —  60-жылдары 

ғылыми  айналымға  еніп,  60-жылдардың  аяғынан  теориясы  ғылыми 

негізделген,  жаңа  мазмұнға  ие  болды.  Оның  айрықша  белгілері: 

шығармашылық, интеллектуалдық еңбектің жаппай таралуы, ғылыми білім 

мен  ақпарат  көлемінің  сапалы  түрде  артуы,  байланыс  құралдарының, 

ғылым, білім беру, мәдениет салаларының дамуы, т.б. 70  — 80-жылдары 

постиндустриалды  қоғам  тұжырымдамасы  қазіргі  заманғы  ақпараттық 

технологиялардың  әлеуметке  (социумға)  ықпалын  сипаттауға  тиіс 

футурологиялық және социологиялық теория ретінде дамыды. Америкалық 

социолог  Д.Белл  постиндустриалды  қоғамды  анықтайтын  келесі 

факторларды атап көрсетті: 

 1)  өндірістегі  өзгерістің  негізіне  айналатын  теориялық  білімнің 

орталықтандырылуы;  

2)  экономиялық,  инженерлік,  әлеуметтік  мәселелерді  шешу  үшін  жаңа 

интеллектуалдық технологияның пайда болуы;  

3) білім, ақпарат таратушы әлеуметтік топтың қалыптасуы; 

 4)  билік  қатынастарының  өзгеруі:  индустриалдыққа  дейінгі  қоғамда 

— аристократия, 

индустриалдық 

қоғамда 

— демократия, 

постиндустриалды  қоғамда  — меритократия.  Постиндустриалды  қоғам 

қала тұрғындары 70  — 85%-ға жеткенде басталады. Онда аграрлық және 

индустриалдық  тіршілік  екінші  кезекке  өтеді.  Ескі  индустриализмнің 

орнына  үстеме,  еселі  индустриализмнің  келуі  жаңа  жаппай  тұтыну 

мәдениетін өмірге әкеледі. Постиндустриалды қоғамның негізгі жетістігі — 

демократиялық  процестердің,  азаматтық  қоғам  құндылықтары  рөлінің 

артуы,  жұртшылықтың  әлеуметтік-экономиялық  жағдайының  жақсарып, 

тұрмыс деңгейінің өсуі. Алайда постиндустриалды қоғамда ұлт тілін, төл 

мәдениет  пен  өнерді  сақтау  аса  қиын  болмақ.  Бұл  қоғамда  барлық 

тауқыметтер  өзінен-өзі  шешіледі  деген  болжам  негізсіз.  Белл 

постиндустриалды  қоғамның  қалыптасуын  компьютер  негізгі  рөл 

атқаратын ақпарат пен білім саласындағы революциямен байланыстырады. 

Оның  пікірінше, компьютер технологиялық  революцияның  символы  әрі 

материалдық  тасымалдаушысы,  компьютер  қоғамды  түбегейлі  өзгеріске 

әкеледі. Сөйтіп, жаңа қоғамда ақпарат және оны пайдалану мен тарату үшін 

техникалық  базаны  қамтамасыз  ететін  электронды  құралдар  негізгі  рөл 

атқармақаласы  Осыған  орай  постиндустриалды  қоғам  ұғымымен  үндес 

“ақпараттық қоғам” термині кеңінен қолданыс тапты. 

 

 Ашық  қоғам — мемлекеттің ішкі  саяси,  экономикалық,  әлеуметтік және 

мәдени  жүйелерінің  деңгейін  білдіретін  ұғым;  Карл  Поппердің  «еркін 

қоғам»  концепциясы,  мұнда  білімнің  барлық  түрлері  және  кез-келген 

әлеуметтік саясат ашық сыналады. Ол оны фальсификациялық және сыни 

рационалистік эпистемологиямен сәйкестене  алатын  жалғыз қоғам түрі 

ретінде  қарастырады;  бір  қабаттан  екінші  қабатқа  өту  ресми  түрде 

шектелмейтін қоғам.  

“Ашық” 

және 

“жабық” 

қоғам 

деген 

ұғымдарды 

кезінде 

ағылшын философы Карл Поппер енгізген. Ол мұны әр түрлі қоғамдардың 

тарихи-мәдени және саяси жүйелеріне сипаттама беру үшін қолданған.  

 

 

Желілік  қоғам  -  термині  желілік,  сандық  ақпараттық-

коммуникациялық 

технологиялардың 

таралуынан 

туындаған 

әлеуметтік,  саяси,  экономикалық  және  мәдени  өзгерістерге 

байланысты  бірнеше  түрлі  құбылыстарды  сипаттайды.  Терминнің 

шығу тегі Георг Зиммель сияқты ерте әлеуметтанушы-теоретиктердің 

жұмыстарынан бастау алады, ол жаңғырту және өнеркәсіптік дамыған 

капитализм  әсерін  талдады,  бір  компанияның  екінші  компанияның 

бақылауына көшу барысында ұйымдастыру. Өндіріс және жаңғырту 

тәжірибесі. Барри Веллмен, Хилц и Турофф, Мануэль Кастельс,  

Ян ван Дейк, желілік қоғамды зерттеп, бірнеше еңбектерін жазған.