Сабақ №14 Сабақ тақырыбы: Нарық механизмінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға және бәсекелестік

Ө.Қ.Шеденов «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе -2004 ж

Я.Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері» Алматы -1998 ж

Г.Жолдасова «Экономикалық теория негіздері» Астана -2008 ж

1.Сұраныс.Сұраныс заңы

2.Ұсыныс .Ұсыныс заңы

3.Баға және тепе-теңдік бағасы.

4. Бәсеке,оның түрлері

4. Жаңа тақырыпты бекіту - 20 мин

5.Сабақты қортындылау - 5 мин

6. Үй тапсырмасы. - 3 мин
Сабақ барысы.

1.Ұйымдастыру кезеңі

а) оқушылармен амандасу

б) оқушыларды түгендеу

в) аудиторияның дайындығын бақылау

Берілген ұяшықтардағы сұрақтарға жауап беру

1.Нарық дегеніміз не?

2. Еңбек нарығы деген не?

3.Нарық инфрақұрылымдарын ата

4.Нарық қаржы саласы бойынша қалай бөлінеді?

5.Нарық рухани сала бойынша қалай бөлінеді?

6.Жалпы ішкі ұлттық нарықты неше түрге бөлуге болады?

7.Өндіріс –құрал жабдықтар нарығы

8.Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңі

9.Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері

Р₂

Р₁

0 Х₁ Х₂

1-график

Р - нарықтық баға

Д - сұраныс қисығы

Х - сұраныс мөлшері

Графиктегі көледнең білік – бұл сұраныс мөлшері, ал тік білік – нарықтық баға. Көріп отырғанымыздай баға – Р₁, сұраныс мөлшері – Х₁, баға Р₂ > Р₁ сұраныс мөлшері Х₂ < Х₁ сәйкес келеді.Тауардың бағасы неғұрлым жоғары болса, оған деген сұраныс төмен болады.

Сұраныс заңы бойынша, егер баға төмендесе, әдетте тұтынушылар тауарды көп мөлшерде сатып алады. Егерде тауарға баға өссе, онда оларға деген сұраныс азаяды. Сұраныс қисығының сызығы бір қалыпта тұрмайды, ол мезгіл-мезгіл жылжып отырады. Қисық графигінің оңға қарай ойысуы тауарға сұраныстың өскенін, ал солға қарай ауысуы сұраныстың азайғанын көрсетеді.

Д₂

Д₁

Р₁

0 Х₁ Х₂

2-график
Нарықтық сұраныс толып жатқан факторлардың әсері арқылы қалыптасады: бағаның деңгейі; сатып алушылардың ақшалай табысы; тұрғындардың ұнатуы және артық бағалауы; нарықтық шамасы: жиналған мүлік; сатып алушылардың саны және басқалар. Баға неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тауарға сатып алушылар тарапынан болатын сұраныс азаяды.

Сұраныстың бағадан тыс факторлары

S

Р₁

0 Х Х₂

3-график

Көрсетілген кесте шығарылатын өнім көлемінің (х) нарықтық бағаға (р) тәуелділігін көрсетеді. Баға – Р₁, өнім – Х₁-ге сәйкес, ал баға – Рс және Р₂-ге дейін төмендесе, онда өнім Хс және Х₂-ге сәйкес, басқаша айтқанда тауардың бағасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оны өндіру пайдалы, соғұрлым өндірушілер оны көбірек өндіруге және нарықта сатуға дайын болады. Ұсыныс мөлшерінің көбеюі ұсыныс қисығының сызығын оңға қарай (S₂S₂), ал ұсыныс мөлшерінің азаюы солға(S₁S₁) қарай жылжытады.

S

Р₁

0 Х₁ Х₂

4-график

Ұсыныс шамасы ресурстардың бағасына, қолданылатын өндіріс технологиясының сипатына, салықтар мен дотацияларға, берілген тауар мен оған ұқсас тауарлардың бағасына, бағаның өзгеруін күтуге, сатушылардың санына, климаттық жағдайларға, өндірістік шығындарға тәуелді болады.

Ұсыныс қисығы тауарды нарыққа шығаруға итермелейтін бағадан басқа факторлар тұрақты деген жағдайда қарастырлады. Бұл жағдайда тауардың бағасы өзгерілуіне байланысты ұсыныс көлемі өзгереді және бұл өзгеріс ұсыныс қисығының бойында болады.

Қандай нарықтық экономикада болмасын, сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігін орнықтыру және ұстап тұру жеңіл міндет емес. Нарықтың тепе-теңдігін сұраныс пен ұсыныс тең болғанда қалыптасатын нарық жағдайы мен бағаның белгілі бір деңгейі деп түсіну керек.

Р₂

Р_S Е

Р₁

0 Х Х₂ 5-график.


Сұраныс және ұсыныс қисығы. Көріп отырғанымыздай,тепе- тендік нүктесі сұраныс пен ұсыныс қисықтарының қилысқан жерінде тұр. Тепе-теңдік нүктесіне сәйкес нарықтық баға – тепе-теңдік баға деп аталады. Сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне қарай тепе-теңдік нүктесі мен тепе-теңдік бағасы да өзгереді. Нарықтық тепе-теңдіктің бұзылуы экономикада сәйкессіздіктің тууына,қоғамдық қажеттіліктер мен өндірістің қозалысында теңсіздіктердің пайда болуына, ақырында, әр түрлі қолайсыз әлеуметтік-экономикалық салдарларға әкеп соқтырады. Бәсеке нарықта баға тепе-теңдігі «Е» нүктесінде болады. Бұл жағдайда сұраныс мөлшері мен ұсыныс көлемі бірдей болады. Енді баға тепе-теңдігінің өзгеруін сұраныс пен ұсыныстың тапшылығымен айырмашылығы жағдайында көрсетейік. Кесте түрінде ол былай көрсетіледі.

Д

Р₂

Р_S Е

Р₁

0 Х Х₂ 6-график.
Бұл процесс сұраныс пен ұсыныстың арасында тепе-теңдік орныққанға дейін созылады. Басқаша айтқанда, біз өндіруге ниеттеніп отырған нарықтық механизм сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі принцпі бойынша әрекет етеді. Өндіріс барлық уақытта тауарлар мен қызметтерге тырысады. Егер де сұраныс ұсыныстан артық болса, ол өндірісті ұлғайтуды ынталандырады, ал керісінше, егер ұсыныс мөлшері сұраныстан артып кетсе, онда өндіріс көлемі азаяды. Осындай ауытқуларды тіркейтін – нарықтық баға болып табылады.

4. Нарықтық экономиканың негізгі ерекшелігі болып еркін таңдау – өндіруші үшін өндірілетін өнімді таңдау еркі, тұтынушының тауарды, жұмысшының жұмыс орнын таңдау айтылады. Бірақ еркін таңдау экономикалық табысты өзінен-өзі қамтамасыз ете алмайды. Ал оны бәсекелестік күресте ғана жеңіп алады.

Бәсеке (латын тілінен аударғанда Cocurerre, concurentia – тиіп кету, қақтығысу) – бұл нарықтық экономиканың қатысушыларының арсындағы тауарларды сатып алу және сату барысындағы өндірістегі ең жақсы жағдайлар үшін бақталастық.Басқаша айтқанда бәсеке – бұл ең жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін күресу, жарысу.

Бәсеке – нарықтық қатынастардың негізгі категориясы, әр түрлі нысанда болады және әр түрлі жолдармен іске асырлады. Ол сала ішіндегі (біртектес тауарлары арасында) және сала аралық ( әр түрлі салалар тауарлары арасында)бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.

Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтерді бәсекелестің бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негізделген. Баға төмендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкін. Оны тек ірі фирмалар ғана іске асыра алады.

Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететі,н тауарлардың жоғарғы сапасымен және сенімділігімен сатуға негізделген.

Нарықтық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай бәсекелесуіне байланысты жетілген (еркін) және жетілмеген бәсеке нарығы деп бөлінеді. Жеке фирмалардың өнім бағасына (базар нарқына) әсер етуі неғұрлым аз болса, соғұрлым нарық бәсекелік деп саналады.

Бәске нысандары

Табиғи монополия – бұл екі немесе одан да көп фирмалардан гөрі, нарықты шығыны аз қандай да бір тауар, не қызметпен қамтамасыз ететін жалғыз ғана фирмадан пайда болған монополия.

Жасанды монополия – сөз байласу немесе бәсекелестіп басып тастау арқылы құрылған моноплия.

Кездейсоқ монополия – өз тұтынушылары үшін уақытша сұранысты ұсынатын асырып түсіру нәтижесінде пайда болады, бұл капиталдың тиімді жұмсалуын қамтамасыз етіледі.

Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері - өндіріс пен капиталдың шоғырлануы.

Жетілген бәсеке (еркін бәсеке нарығы) деп нарықты бір-біріне тәуелсіз көптеген сатушылар мен сатыпалушылар қызмет ететін және тең мүмкіндіктерімен құқықтары бар бәсекенің идеялды бейнесін айтады.

Жетілген бәсекенің негізгі белгісі: әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге шаққанда аз болғандықтан, бөлшек баға әсері өте төмен болады. Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі.

Жетілген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға болады. Еркін бәсеке деп ХХ ғасырдың ортасында болған бәсекені шартты түрде атауға болады.

Жетілмеген бәсеке бағаға қайдағыбір бәсекелес әсер еткенде пайда болады.

Монополия (грек. moons – жалғыз, polio – сатамын) жеке өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстем орын алған кезде пайда болады.

Монополиялық бәсекелестіктің нарықтық моделі – нарықта көп мөлшерде бір-біріне байланыссыз әрекет ететін сатушы және көптеген сатып алушылар болуы.

Нарықтың бұл түріне бәсекенің мынадай сипаты тән:

• 
  Нарықты салыстырмалы түрде сатушы саны көп, оның әрқайсысының нарықта өз үлесі бар;
  
• 
  Фирманың нарықта монополиядағы сияқты ерекше билігі жоқ.
  
• 
  Монополиялық бәсекелестіктің ең ерекше белгісі – өнімдердің біріңғай емес, дифференциялды болуы.
  
• 
  Өндірушілер арасында бағалық және бағалық емес бәсеке болады, ол көбінесе өнімнің қасиеттеріне, сапасына, қолданудағы сенімділік пен ыңғайлыққа, өнімдерге жаңалық енгізуге, сыртқы келбетіне, стандарттарға сәйкестігіне байланысты болады.
  
• 
  Осы нарықта бәсекелестік күрес жағдайында саудалық марка және жарнама маңызды мәнге ие болады.
  

Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы ретінде орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылуын ұсынады.

Монополиялық бәсеке кезінде нарықта сатушылар мен сатып алушылардың саны бірнеше болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады – өнімнің дифферинциял, яғни өнімнің даярлығы, оны басқа бәсекелестің ұқсас тауарларына айырып тұратын қасиетінің болуы. мұндай қасиеттер: өнімнің жоғарғы сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғарғы деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.

Осындай арықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалды өнімнің иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға әсер ету мүмкіндігіне ие. Бірақ, әрбір сатушының сату көлемі жоғары болмағандықтан, бірде монополист-фирмалар көп болады да, олардың әр біреуі нарықтық бағаны шектелген түрде бақылай алады, бұл монополиялық бәсекенің ерекше белгісін көрсетеді.

Олигополиялық бәсеке дегеніміз – бірнеше фирма үстемдік ететін нарық ( грек. oligos - аздаған, polio – сату)ү Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі – баға лидердің принципі бойынша бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы нарықтағы мықты фирмалардың бағаны осы нарықтағы мықты фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.

Олигополиялық бәсеке – бірыңғай ( өндірістік тауарлар) немесе дифференциялды (әр түрлі тауарлар) тауарларды өндіруші бірнеше ірі фирмалардың билік етуі.

Монополияның рөлі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы монополиялық компаниялардың өнімдері жоғары сапасымен ерекшеленеді, ал ірі масштабы өндіріс шығындарын азайту мен ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді. Жағымсыз жағы монополия нарықта үстемдік етеді және монополиялық жоғары баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен қатар, бәсеке жоқ жағдайда, монополия техникалық прогресс есебінен тиімділікті жоғарлату ынтасын жоғалтады.

Осыны ескерек келе, мемлекет бәсекені қолдай отырып, монополизмге қарсы тұруға ұмтылады. Бұл үшін антимонополиялық заңдар қолданады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдікті мемлекеттік қолдау болып табылатын заңдар пакеті қабылданылады.