Сабақтың тақырыбы : Жалпақ жапырақты, қылқан жапырақты ормандарды қорғау

 1. Білімділік: Ашық тұқымды өсімдіктердің маңызын, адам денсаулығына тигізетін әсерін түсіндіру.

 3. Тәрбиелілігі:   Өсімдіктер жайында білімдерін кеңейту, табиғат сұлулығын түсінуге, туған өлкенің өсімдіктерін күтіп – баптауға тәрбиелеу.

Қарағайлар тұқымдасы қылқандылар класының ішіндегі түрлер санына байланысты ең ірісі, ол 10 туысқа жататын 250-ге жуық түрлерді біріктіреді. Бұлар табиғатта таралуы мен адамзат тіршілігіндегі алатын орнына қарай ең маңызды тұқымдас болып табылады. Қарағайлар тұқымдасы негізінен Солтүстік жарты шарға тән, тек кейбір түрлері ғана экватордан төмен өтеді (Оңтүстік-Шығыс Азия). Қарағайлар Еуропа, Азия мен Американың суық және қоңыржай аймақтарында ең басты орман түзетін ағаштар болып есептеледі. Оңтүстік жарты шарда Суматра, Борнео, Ява аралдарында тек бір түр – меркуза қарағайы кездеседі. Көбінесе үлкен алқаптарда, мысалы, сібір тайгасында тек бір ғана түрден (қарағайдан, шыршадан, самырсыннан және т.б.) тұратын ормандар түзеді. Сонымен қатар үйеңкі, емен, жөке сияқты басқа да сүректі түрлермен аралас ормандарды да құрайды. Қазақстанда қарағайлар тұқымдасына жататын 4 туыс және 7 түр кездеседі.

Қарағайлардың табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы өте зор. Оларды егістікті қорғау үшін пайдаланады. Қылқанжапырақтылар оттегін бөліп, көмірқышқыл газын бойына сіңіреді. Сондықтан адам қылқанжапырақты өсімдіктер өскен аумақта жақсы тыныс алып, тынығады. Бұл өсімдіктерден тұрмысқа қажет ағаш материалдары, отын, қағаз өндіріледі, үй жиһаздары мен музыкалық аспаптар жасалады, шайыр, терпентин, канифоль, скипидар, глюкозидтер, ал қабығынан илегіш заттар алынады. Кейбір қарағайлардың тұқымдары жеуге жарамды, құрамында құнды тағамдық және техникалық майлар болады. Қылқанжапырақтылардан шайыр, эфир майы, дәрі-дәрмектер дайындалып, медицинада қолданылады. Қарағайлар тұқымдасы қысқарған өркендерінің болуы немесе болмауына байланысты 3 тұқымдас тармақтарына (самырсындар, балқарағайлар және қарағайлар) бөлінеді.

Қарағай, шырша, самырсын және өзге ашықтұқымды өсімдіктердің халық шаруашылығында да маңызы зор. Қарағай сүрегінен химиялық жолмен өңдеп, жібек жіп тәрізді жасанды талшық алынады. Балқарағай, қарағай сүректері - қағаз жасауға қажетті негізгі шикізаттар. Олардың сүрегінен жоғары сапалы қағаз өндіріледі. Балқарағай – Қазақстанның биік тауларында кездесетін (Алтай, Сауыр, Тарбағатай) қылқанды ағаш. Оның сібірлік балқарағай деп аталатын түрі қыста жұмсақ қылқанын түсіріп тастайды. Ол ыстыққа, суыққа, түтінге, шаңға, дауылға және ауа ылғалдығына өте төзімді.

Таулы өңірлерде (Алтай-Сауыр, Солтүстік және Батыс Тәңіртау) қарағай, майқарағай, шырша, балқарағай, самырсын сияқты бағалы ағаштар өседі. Солтүстік Тәңіртау өңірінде әсіресе алма, өрік, жаңғақ және қарақат тәрізді жеміс-жидекті ағаштар мен бұталар басым. Шығыс Қазақстан облысының ормандарында самырсын өседі. «Марал тамыры», тіпті алтын тамыр сияқты өте сирек кездесетін дәрі-дәрмектік өсімдіктер самырсынды ормандарда ғана болады. Самырсын сүрегінен музыкалық аспаптар, жиһаздар мен қарындаштар алынады.

Қазіргі уақытта ағаш сүрегімен қатар ағаш бұтақтары, жапырағы, қабығы және түбірі де пайдаланылады. Бұдан 20 – 30 жыл бұрын ағаштан 5000 түрлі заттар шығарылса, енді 20 мыңға жуық түрлі заттар жасауға мүмкіндік туды.

Орманды қорғау – адамдар үшін гигиеналық, эстетикалық және мәдени маңызы бар мәселе, Қазақстан орманы тапшы аймақтарға жатады. Сондықтан республикамыздағы ең басты міндет – ағашты үнемді пайдалану. Ол үшін оның көлемін ұлғайтып, әсіресе өрттен сақтай білу қажет. Сондай – ақ орманды зиянкестерден, әртүрлі аурулардан қорғаудың маңызы зор. Ағашты орынсыз кесіп, ысырапқа жол бермеу керек.

Қазақстанның орман белдеулерін сақтау, оларды қорғап, көбейту мәселесімен Қазақ орман шаруашылығы және агроорман мелиорация ғылыми-зерттеу институты шұғылданады. Орман көлемін қалпына келтіріп, көбейтудің 3 түрі тәсілі бар: егу, себу және табиғи жолмен қалпына келтіру.

Қане, балалар енді Видеоролик тамашалайық.
III. Пысықтау.

Сен білесіңбе?

Қылқан жапырақты ормандарды сақтау туралы

Ел аумағында өсетін шыршалар саудасы шектелуіне қарамастан, қазақстандық азаматтар шет елдерден әкелінген ағаштарды сатып ала алады. Сонымен қатар сауда орындарында қылқан жапырақты ағаштардың бұтақтарынан жасалған, сондай-ақ, контейнерлерде өсіп тұрған шыршаларды сату мүмкіндігі бар.

     Елімізде соңғы онжылдықта Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің бастамасын қолдау нәтижесінде жаңа жылға орай кесілетін шыршалар саны 40 мың данадан 10 мың данаға дейін азайды.

     Ал Астанада 5 жыл бойы жаңа жылдық мерекелік шараларды өткізу кезінде жасанды шыршалар қолданып келеді.

     Биыл Республика бойынша мемлекеттік инспекторлар мен орман күзеті, сондай-ақ, табиғат қорғау полициясының қызметкерлерінен жасақталған 500-ден астам рейдтік топтар құрылып, орманды аумақтарда 320 бекет ұйымдастырылды.

     Қазақстанда 2007 жылдан бастап орман заңнамасын бұзу нәтижесінде келтірілген зиянды есептеудің негізгі мөлшерлемелері қолданысқа енгізілді.

     Жаңа жыл қарсаңы кезінде (қараша-желтоқсан айларында) қылқан жапырақты ағаштардың 1 дана жас шыршасын шабу немесе бүлдіру салдарынан келтірілген зиянды өтеу мөлшері 15 айлық есептік көрсеткіш, яғни 25965 теңге сомасын құрайды. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдыларының жас шыршалары заңсыз кесілген жағдайда құқық бұзушыларға әкімшілік айыппұл салынып, орман шаруашылығына келтірілген зиянды өтеуге талап-арыз беріледі. Ал 7 дана шырша кесіліп, одан келтірілген зиян 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асқан жағдайда, құқық бұзушы қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

      Шыршаларды заңсыз кесу фактілері бойынша аймақтық полиция департаменттеріне хабарласуға болады.

ІV. Қорытынды.

Орман қорғау – орман қорын тиімді пайдалану, оны толықтыру, өрттен, зиянкестерден және аурулардан қорғау, сондай-ақ, ағаш өнімін арттыру шаралары. Орманды алқаптарда орман қорғау шараларын тиянақты жүргізу үшін орман бірнеше телімдерге бөлінеді де, олардың әрқайсысы бір орманшыға бекітіледі. Орманшының жұмысына техникалық орман қорғау инженері басшылық етеді, бақылайды. Орман қорғау жұмысында өртке қарсы шаралардың мұқият орындалуы бақыланады. Орманды рұқсатсыз кеспеу, ағаш дайындаушылар мен пішен шабушылардың, малшылардың, т.б. орман қорын сақтау ережелерін орындауы қадағаланады. Зиянды жәндіктер мен жануарлардың, өсімдік ауруларының пайда болуы бақыланып, қажет жағдайда тиісті мекемелерге тез хабарланады, күрес шаралары ұйымдастырылады. Орманда аң аулау, оның маусымдық ережелерін сақтау бақыланады. Орман қорғау ісінде, орман шаруашалығында радиостанция, телефон болуы керек, өрт-химия станциялары құрылып, өрт сөндіру топтары ұйымдастырылады. Орман ұшақ, тікұшақтармен бақыланады. Қазақстанда орман қорғау жұмысымен Қазақ орман шаруашылығы және агроорман мелиорация ғылыми-зерттеу институты, орман шаруашылығы мекемелері, т.б. айналысады.

Дидактикалық ойынымызды бастайық.

Оқушылардың ой-өрісін кеңейту, өз ойын дұрыс айта білуге кез келген ситуацияларды шешуге баулу мақсатында «Ашықтұқымды өсімдіктер» тақырыбындағы сабағымды проблемалық оқыту әдісімен өткіздім. Бұл сабақтың мақсаты оқушыларға жоғары сатыдағы өсімдіктердің ерекшелігін түсіндіріп, ашық тұқымды өсімдіктердің үлестірме жинақтарын бере отырып, әрбір баланың жан-жақты ойлау қабілетін дамыту және қоршаған ортаны қорғауға деген көзқарасын қалыптастыру болды.

1 топ – «Қарағай» тобы.

2 топ – «Самырсын» тобы.

1. 
   Нурғалиева Баршагүл.
   
2. 
   Бекеш Кәмшат.
   
3. 
   Әріпшеева Жанерке.
   
4. 
   Бақыт Нұршат.
   

1. 
   «Таныстыру».
   
2. 
   «Ғажайып жетілік».
   
3. 
   «Мен саған – сен маған».
   
4. 
   «Сергіту сәті».
   

1. 
   Ұннан тағам жасау үшін ашықты деген біржасушалы саңырауқұлақты пайдаланады.
   
2. 
   Қоректік заттар мен суды шымтезек мүгі сабағы арқылы сіңіреді.
   
3. 
   Бөлме өсімдіктерін ыдыста өсіреді.
   
4. 
   Бидай масағында сәл иіліп келген қара түсті паразит саңырауқұлағы қастауыш деп аталады.
   
5. 
   Өсімдікте жүретін фотосинтез үрдісін ашқан ғалым – К.А.Тимирязев.
   
6. 
   Аталық және аналық жыныс жасушаларының қосылуы нәтижесінде өсімдік ұрықтанады.
   
7. 
   Қырықбуын сабағы өте көп буындардан және буынаралықтарынан тұратын өсімдік.
   

1. 
   Өсімдіктің жақсы өсуі үшін жарық, жылу және ылғал керек.
   
2. 
   Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым микология деп аталады.
   
3. 
   Қазақстанда далалық қырықбуын көп таралған.
   
4. 
   Бактериялар мен ұсақ саңырауқұлақтар топырақтағы өсімдік және жануарлар қалдықтарын ыдыратады.
   
5. 
   Басқа өсімдіктерге оратылып өсетін өсімдіктерді лианалар деп аталады.
   
6. 
   Өсімдіктер мынадай үш түрге бөлінеді: шөптесін өсімдіктер, бұталар және ағаштар.
   
7. 
   Мүктерде тамырының орнында ризоидтары болады.
   

1. 
   Сүрек деген не?
   
2. 
   Жатаған шырша қай жерлерде кездеседі?
   
3. 
   Қарағайдың түрлерін ата?
   
4. 
   Бірүйлі өсімдік деген не?
   
5. 
   Қарағай неше жылға дейін өмір сүреді?
   
6. 
   Биіктігі екі метрден аспайтын қарағайды ата?
   
7. 
   Бүрі неше жылда піседі, оны жеуге болама?
   
8. 
   Жер бетінде ашықтұқымды өсімдіктердің неше түрі бар?
   
9. 
   Қарағайдың тұқымы қандай түсті болады?
   
10. 
    Қарағай не арқылы көбейеді?
    

1. 
   Қазақстан Республикасының орман мен бұталар алып жатқан жері, көлемі неше гектар?
   
2. 
   Самырсын Қазақстанның қай жерінде өседі?
   
3. 
   Қазіргі кезде ағаштан неше түрлі зат жасауға болады?
   
4. 
   Орманды көбейтудің неше тәсілін білесің?
   
5. 
   Қарағай неше үйлі өсімдік?
   
6. 
   Қарағайдың неше түрі бар, ата?
   

8. Қарағайдың биіктігі неше м-ге жетеді?

9. Тұқым қай бүрді түзеді?

10. Аналық бүр деген не?

1. 
   Қазақстанда орманды сақтау, оларды қорғау және де көбейту мәселесімен кімдер шұғылданады? (Қазақ орман шаруашылығы және агроорман мелиорация ғылыми-зерттеу институты шұғылданады).
   
2. 
   Қазіргі уақытта ағаш сүрегімен қатар ағаш бұтақтары, жапырағы, қабығы және түбірі де пайдаланылады. Бұдан 20 – 30 жыл бұрын ағаштан 5000 түрлі заттар шығарылса, енді неше мыңға жуық түрлі заттар жасауға мүмкіндігі бар? (20 мыңға жуық түрлі заттар).
   
3. 
   Дауылға да, аязға да,
   

Тау етегі тұрағы,

Жап-жасыл боп тұрады. (Қарағай).

4. 
   Қысы-жазы шешпейтін,
   

Өзгертпейді еш кейпін,

5. 
   Орман қорғау дегеніміз не? (орман қорын тиімді пайдалану, оны толықтыру, өрттен, зиянкестерден және аурулардан қорғау, сондай-ақ, ағаш өнімін арттыру шаралары).