Салық ауыртпалығы және оның экономикаға тигізетін ықпалы Аңдатпа

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы,Қазақстан

arzaeva.maiya@kaznu.kz
Салық ауыртпалығы және оның экономикаға тигізетін ықпалы
Аңдатпа. Жыл өткен сайын елімізде қосымша қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге, салық тәуекелдерін төмендету арқылы отандық салық төлеушілердің бәсекеге қабілеттігін арттыруға мүмкіндік беру барысында салық төлемдерін тиімді басқарудың қажеттігі артуда.

Дамыған елдер экономикасының даму тұрғысынан салыстырмалы түрде қарағанда, соңғы оншақты жылда Қазақстан салық жүйесі елеулі өзгерістерді бастан өткеруде. Заңнамаға жиі өзгерістердің енгізілуі отандық өндірушілердің қаржы-экономикалық қызметіне өз кері әсерін тигізбей қоймауы сөзсіз. Әсіресе, экономикалық дағдарыс жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерге салық салу ерекше назарға ие. Себебі мемлекет салық құралдары арқылы экономиканы реттей алады және ынталандыра алады. Салық төлеушілер өз тарапынан салық заңнамасында болып жататын өзгерістерге жедел назар аудара білуі тиіс.Егер экономикалықтұрақтылық жағдайында салық заңнамасына енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар кері ықпалын тигізетін болса, дағдарыс кезінде уақытылы жасалған түзетулер экономикалық құлдыраудың алдын алуға мүмкіндік береді.

Казахский Национальный Университет имени аль-Фараби, Алматы,Казахстан

arzaeva.maiya@kaznu.kz
Налоговая нагрузка и ее влияния на экономику
Аннотация. В нашей стране с каждым годом возрастает необходимость эффективного управления налоговыми платежами, которое позволяет не только получить дополнительные финансовые ресурсы, но и минимизировать налоговые риски, а следовательно, повысить конкурентоспособность отечественных налогоплательщиков.

За последние десять лет, что по меркам экономик развитых стран небольшой срок, налоговая система Казахстана претерпела значительные изменения. Частые системные преобразования в законодательстве крайне негативно отражаются на финансово-хозяйственной деятельности отечественных производителей. Особого внимания заслуживает налогообложение хозяйствующие субъекты в условиях экономического кризиса, т. к. именно посредством налоговых инструментов государство способно регулировать и стимулировать экономику. Налогоплательщикам, в свою очередь, необходимо оперативно реагировать на изменения налогового законодательства. Если в стабильной экономике частые изменения налогового законодательства вызывают негативный эффект, то своевременные поправки, вносимые в период кризисных явлений, способны значительно ограничить экономический спад.

Al-Farabi Kazakh National University,Almaty, Kazakhstan

arzaeva.maiya@kaznu.kz
Tax burden and its influence on the economy
Abstract. In our country, every year increases the need for effective management of tax payments, which allows not only to obtain additional financial resources, but also to minimize tax risks and, consequently, improve the competitiveness of domestic taxpayers.
Over the past decade, that by the standards of developed economies a short time, the tax system of Kazakhstan has undergone significant changes. Frequent systemic changes in the law negatively affect the financial and economic activities of domestic producers. Of particular note is the taxation of business entities in the economic crisis, because it is through tax instruments the state can regulate and stimulate the economy. Taxpayers, in turn, need to respond quickly to changes in tax legislation. If a stable economy, frequent changes in legislation cause a negative effect, the timely amendment introduced during the crisis, can significantly limit the economic downturn.

Кeywords. economic, taxes,tax burden, budget, tax payments
Экономикалық дағдарыс тұсында мемлекеттің ендігі ұстанар бағыты халқымыздың әл-ауқатын төмендетпей, ел экономикасын тұрақтылығын сақтау. Осы орайда ел экономикасының дамуына елеулі үлес қосатын шаруашылық жүргізуші субъектілер десек, олардың мемлекеттік алдындағы салық міндеттемесін орындау барысында туындайтын салық ауыртпалығы деген көрсеткішті назрадан тыс қалдыруға болмайды.

  Салық ауыртпалығы нақты уақыт аралығындағы салық мөлшерінің сол аралықтағы салық салынатын субъектінің табысына қатынасымен өлшенеді.

«Салықтық ауыртпалық» ұғымының тағы бірнеше анықтамаларын қарастырайық:

1. 
   Макроэкономикалық деңгейде салықтық ауыртпалық бұл – қоғамның өмірінде салықтың рөлін сипаттайтын және салықтық жинаулардың жалпы соммасының ұлттық өнімнің жиынтығына қатынасы ретінде анықталатын жалпы көрсеткіш.
   
2. 
   Салықтық ауыртпалық ұғымы бір бүтін мемлекет үшін алынатын салықтың жалпы сомасының ұлттық өнім жиынтығының көлеміне қатынасы ретінде, ал жекелей салық төлеуші үшін – бар есептелген салықтар мен салықтық төлемдердің сатылым көлеміне қатынасы ретінде түсіндеріледі[1].
   

Салық ауыртпалығы шаруашылық субъектілерінің дамуына немесе құлдырауына үлкен қозғаушы күш болып табылады. Салық ауыртпалығын жоғарылату шаруашылық субъектілерінің өндірісінің дамуына тежеуші әсер береді де, қандай да бір жеңілдіктердің берілуі кәсіпорынның өсіп, өркендеуіне мүмкіндік береді.

Салық ауыртпалығының деңгейіне әсер ететіндер:

• 
  Салық салу мақсатындағы келісім және есептік саясаттың элеметтері;
  
• 
  Салық жеңілдіктері;
  
• 
  Салық элементтеріне тікелей әсер ететін мемлекет жүргізетін инвестициялық, бюджеттік және салық саясаттарының негізгі даму бағыттары;
  
• 
  Салық және міндеттермелер бойынша алынатын бюджеттік, инвестициялық және салықтық несиелер;
  
• 
  Қазақстан Республика территориясындағы оффшорлық немесе еркін экономикалық аймақтарда орналасқан шаруашылық субъектілердің бизнесі.
  

Халықтың салық ауыртпалығын экономист-ғалымдар түрлі жолдармен анықтауды ұсынады. Атап айтсақ, тәжірибеде жиі кездесетін әдістердің бірі халықтың жан басына шаққандағы төлеген барлық салықтарының сомасының жан басына шаққандағы табысқа қатынасы. Оны келесі формула арқылы есептеуге болады [2].

K – халықтың салық ауыртпалығы;

S - жанама салықтарды қоса алғандағы халықтың төлеген барлық салықтарының сомасы;

T - халықтың табысы.

N – халық саны.

Шаруашылық жүргізуші субъектлердің салық ауыртпалығын анықтау әдістерінің бірі төленген барлық салық сомасының сатудан түскен табысқа қатынасы[2].

K- кәсіпорындардың салық ауыртпалығы;

S – жеке табыс салығын қоспағандағы төленген нақты салықтар сомасы;

Tс – кәсіпорынның негізгі қызметінен, яғни тауарларды (қызмет, жұмыс) сатудан түскен табысы.

Салық ауыртпалығын сипаттайтын анықтаманың басқа нұсқасын М.И.Литвин ұсынды, оның нұсқасы бойынша «салық ауыртпалығына» мыналар кіреді:

• 
  салық төлемдерінің саны;
  
• 
  төлемдердің құрылымы;
  

М.И. Литвин ұсынған әдістемесінде салық ауыртпалығы салық және басқа да міндетті төлемдер санымен кәсіпорындағы салықтардың құрылымымен және салық салу механизммен байланысты. Кәсіпорындағы салық ауыртпалығын мынадай формула арқылы есептеуге болады:

Мұндағы,

TV – салықтарды төлеу үшін арналған қаржы сомасы.

Жалпы салықтар сомасына барлық төленген салықтар кіреді: ҚҚС, акциздер, табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы және т.б.

Салықтарды төлеуге арналған қаржы сомаларына кәсіпорынның әр түрлі кірістері кіреді, оларға: сатудан түскен табыс, қалыптасу, бөлу процестері кезінде түскен пайдалар, жұмыскерлердің табыстары және т.б.

Дәл бұл әдіс арқылы әрбір нақты экономикалық субъектің ерекшелігін қарастыруға болады. Сонымен қатар, бұл әдісте әрбір кәсіпорынның ерекшелігі ескеріледі, яғни оның амортизациялық аударымдар үлесі, еңбек шығыны, қосылған құндағы материалдық шығындар. Алайда салық ауыртпалығын есептегенде жеке табыс салығын және жұмыскерлердің табыстары сияқты көрсеткіштерді қосу орынсыз.

А. Кадушкин және Н. Михайловалар ұсынған есептеу әдісі өндірістің материалдық қорларға, еңбекақыны төлеуге және амортизацияға кеткен шығындардың ауытқуының өзгеруіне тәуелді салық ауыртпалығын есептеуге мүмкіндік береді. Ол есеп салық ауыртпалығын мемлекетке төленетін қосылған құнның үлесі ретінде есептейді. Бұған қоса салықтар оларды өтеу қайнарларымен арақатынастырылады.

А. Кадушкин және Н. Михайловалар өңдеген әдістің кемшілігі жеке тұлғалардың табыс салығы есепке алынатындығында және мүлік салығы, табиғи қорларды қолдану үшін төлемдер, жер салығы сияқты салықтардың әсері керісінше есепке алынбауында.

Ұсынылған әдістеменің негізгі ұстанымдары мынадай:

• 
  Есепке кәсіпорындардың бюджеттік және бюджеттік емес қорларға аударатын барлық салықтық төлемдер, яғни есептелген төлемдер соммасы кіреді. Бұл төленген салықтар бойынша салық ауыртпалығын анықтау кезінде, әдетте салық ауыртпалығының нағыз деңгейін азайтумен байланысты;
  
• 
  Жеке тұлғалардың табыс салығы есепке алынбаған, өйткені ұйым салық төлеген кезде тек салық агенті ретінде ғана болады.
  
• 
  Салықтық төлемдермен арақатынастырылатын ортақ бөлгіші өнімнің қосылған құны болып табылады.
  

• 
  Салық ауыртпалығын анықтау кезінде өнімнің өзіндік құны мен ұйымның табыс салықтары есепке алынғандықтан, салық ауыртпалығының деңгейін бағалау мүмкіншілігі;
  
• 
  Салық ауыртпалығын есептейтін формуланың арқасында төленетін салықтық төлемдер сомасын дәл есептеу, сонымен қатар есептеу кезіндегі қателіктерді біршама төмендету.
  

А. Кадушин және Н. Михайлова келесідей құрылымдық коэффициенттерді енгізді:

• 
  Кққ – жалпы пайдадағы қосылған құнның үлесі:
  

Мұндағы,

ҚҚ – қосылған құн.

• 
  Кеш – қосылған құндағы еңбекақыны төлеуге кеткен шығындардың үлесі:
  

ЕШ – еңбекақыны төлеуге кеткен шығындар

• 
  Кат – қосылған құндағы амортизациялық төлемдердің үлесі.
  

Қорытындылай келе, әлемдік тәжірибе бойынша ең тиімді салық ауыртпалығының деңгейі 30-40% [4]. Одан асса, бұл ұйымның кәсіпкерлік ынталылықты төмендеді әрі кәсіпкерлік ынталылығы төмендейді деген сөз.

1. 
   Орысша-ағылшынша-қазақша қаржы – банк сөздігі. Е.Б.Жатканбаевтың редакциялауымен, Алматы, Издатмаркет, 2006
   
2. 
   Исаева А.Т. Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық салудың әлеуметтік салдары: э.ғ.к. дисс. автореферат: 08.00.10. – Алматы: Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, 2007.
   
3. 
   Содержание понятия налогового бремени и факторы, на него влияющие// http://distribut.net/article/a-183-2.html
   
4. 
   Ермекбаева Б.Ж., Тагайбекова Н.П., Мамишова К.С. Налоговая нагрузка как экономический показатель, характеризующий налоговую систему государства// Вестник КазНУ. Экономическая серия. – 2011. - №1
   

1. 
   Orisha-kazakhsha karzy-bank sozdigi. Е.B.Zhatkanbayevtin redaksiasimen, Аlmaty,Izdatmarket, 2006
   
2. 
   Isaeva А.Т.Nariktik katinastardin terendeui zhagdainda salyk saludin aleumettik saldari:e.g.k. diss. avtoreferat: 08.00.10. – Almaty: Т. Ryskulov atindagi KazEU, 2007.
   
3. 
   Soderzhanie i poniatie nalogovogo bremeni i factori na nego vliashie // http://distribut.net/article/a-183-2.html
   
4. 
   Ermekbayeba B.Zh.,Tagaibekova N.P.,Mamisheva K.S. Nalaogovaia nagruzka kak economishecki pokazatel, harakterizushi nalogoviu sistemu gosudarstva //Vestnik KazNU.Economishekaia seria. – 2011. - №1
   

М.Ж.Арзаева

Application form