Сейдімханова Толкын Болатовна

Ал, ХІ ғасырдағы М.Қашқаридың «Дивани-лұғат-ат-түрік» деген еңбегінде «Ұлық болсаң,кішік бол, халық үшін бөлек бол», «Кісі аласы ішінде, жылқы аласы сыртында», «Тай ат болса-ат тынар, ұл ер болса-ата тынар», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігінде»: «Біліп сөйлеген білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр», «Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер», - деп келеді.

Мақал мен мәтел-егіз жанр, алайда оларды бір жанр деп қараған дұрысырақ болар. Әрине, мағанасы, құрылысы, атқаратын қызметіне бойлап қарасақ, белгілі бір айырмашылықтар жоқ емес. Мақал аяқталған ойды білдіреді, өз алдына мағынаға ие болады. Мысалы: «Толмасқа құйма, тоймасқа берме». Мәтел дербес тұрып жинақталған ойды бере алмайды, тек бір ойды мегзеп, айқындайды. Мысалы: «Көрегеннен көз ақы алған», «Аяз әліңді біл» т.б

Белгілі этнограф жазушы В.И.Даль «Пословицы русского народа» еңбегінде: «Мәтел-халық сөзімен айтқанда, гүл, ал мақал-жидек»,- (1.53) дейді, ал ғалым М.А.Рыбников «Русские пословицы и поговорки»деген еңбегінде «Мәтел-бұл сөз оралымы қалыптаспаған сөйлеу,пікірдің элементі. Мақал-аяқталған пікір, біткен ой», - деп түйіндейді. Көлемі шағын, халық тұрмысын, кәсібін, ой парасатын, дүниеге көз қарасын көрсететін поэтикалық жанрды мақал деп қараймыз.

Қазақтың мақал-мәтелдерін поэтикалық құрылысына қарай: қара сөзді және өлең сөзді деп екі жікке бөлуге болады. Қара сөзді мақал мәтелдер әдетте кемі екі сөзден тұрады, ішкі ұйқасты негізге алады. Сөйлемдер бірыңғай көркем сөзден құралады.

Мысалы: Жақсы ат жанға серік; «Ер шекіспей бекіспейді; Күшіңе сенбе ісіңе сен; Шыдағанға шыдаған; Сезікті секіреді; Ел құлағы елу» т.б.

Мақал-мәтелдердің көбі өлең сөзге құралған, себебі жоғарыдағы мақал-мәтелдердің өзін (қара сөзді) бір тармақ деп қарауға болар еді. Алайда, өлең деп аталу үшін кемі екі тармақ болуы шарт. Жалпы өлең сөзді мақал-мәтелдерді екі тармақты, үш тармақты, төрт тармақты, көп тармақты деп қараймыз.Қос тармақты мақалдар: Мысалы:

Еттің бәрі қазы емес,

Иттің бәрі тазы емес.
немесе:
Жаңылмас жақ болмайды,

Сүрінбес тұяқ болмайды.

Үш тармақты мақалдар: Мысалы:

Ел күйінгенде күйінген батыр,

Ел сүйінгенде сүйінген батыр,

Ерегісте мыңға татыр, болмаса.

немесе:

Болат қанға тоқтады,

Тентек көпке тоқтады,

Жомарт жоққа тоқтады.

Екі көзі таста болар.

Ашаршылықта туған баланың,

Екі көзі аста болар.

немесе:
Жетімшілік көп көрген,

Үш шақыртпай «ә» демес.

Ашаршылық көп көрген,

Өзі тоймай «мә»демес.[2. 231 ]

Жаман сайға су түссе,

Өткел бермес көшуге.

Жаман кісіге мал бітсе,

Сусын бермес ішуге.
Сондай-ақ мақал-мәтелдерде әдеби-көркемдеу тәсілдері де сан алуан қолданылып отырады. Мысалы:
Шешенің судай төгілген,

Тыңдаушың бордай егілген.

Көлден кетсе жалғыз мұң,

Елден кетсе жалғыз мұң. .[2. 321 ]

Мысалы: «Қылауын тапса қар жауар», «Көп түкірсе-көл», «Сырдың суы сирағынан келмейді» т.б.

Бұларда айрықша көзге ұратын басындағы қайталау және аяғындағы қайталау. Мысалы:
Көп көрген нұсқа,

Көп істеген ұста.

Тау тасымен көрікті,

Табақ асымен көрікті.

Дұшпан күлдіріп айтады.

Көрдім деген» көп сөз,

Көрмедім» деген бір сөз.

Жанын торсық байлатпас.

Жаман адамға мал бітпес,

Жанына қоңсы қондырмас. .[2. 431 ]

Сонымен, мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген, білгенінен, бастан кешкенінен қорытқан ақыл-ой жиынтығы, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, әрі шешендік өнердің шағын туындысы.

Қазақ әрқашан тұспалдап, меңзеп сөйлеуді сүйетін халық. Сонау жаугершілік заманда қазақ еліне келген елшіні біреулер «құртайық» десе, екіншілері «босатайық»десіп, ақыры Төле, Қазыбек, Әйтеке тұжырымына қол қойыпты. Төбе басына келген үшеудің көз алдында бір топ қаз көлге келіп қоныпты. Сонда Төле би тұспалдап, жұмбақтап:

- Оғың шығын болмасын жазым атып,

- дейді Әйтеке.
- Құтылмастай пәлеге қалып жүрмейік,

- Қаз екен деп, перінің қызын атып,-

Осымен сөз бітіп, елшіге тимей, еліне қайтарылады. Тағы бір мысал: Наурыз деген байдың бір жақсы келіні болыпты. Келіннің күйеуі арық, қызғаншақ, нашар адам екен. Сонда келіп отырған Адай Тоқан деген кісі келіншекпен тұспалдай, әзілдей жұмбақтасып:

Мәніссіздің мәністіде не ісі бар?

Біреулер құландынға қу ілдіреді,

Соның қандай әдісі бар?

Мәніссіздің мәністімен не ісі бар?

Құландының бағуы табылып бабына келсе,

Қу түгіл құлан ілетін дәмесі бар.

Қу суға асық.

Ал, балалар, ат әкел,

Ауыз жыртар құр қасық, - .[2. 112 ]

Белгілі Сырым шешен бір қызы бар үйде отырып, қызды сынау үшін жұмбақтай:

Мынау үйдің міні жоқ, бірақ шаңырағы шалқақ екен, - депті.

Сонда қыз өзі туралы тұспалды түсініп:

Шаңырағы шалқақ болғанмен, түтіні түзу шығады, - депті. Қыздың ақылдығына риза болған Сырым осы қызға үйленген екен.Болмаса, мынаған көңіл қойып көрейікші. Ертеде қыз бен әкесі жолаушылап келе жатып жол сұрауға бір қойшыға бұрылыпты. Қойшы жол көрсеткен соң:

- Бәрекелді, қыздың мінген жорғасына,

Бұл қызды ерткен жігіт жолы болмасын ба? –
дейді.

Сонда қыз атының басын тежеп:

Менің шешемнің шешесі,

Бұл жігіттің қайын енесі,
Сонда біздер несі? - дегенде әкесі мен қызын шатыстырып әзілдеген қойшы ұялып қалыпты. Осындай жұмбақтай тұспалдауды, не тосын сұраққа табанда сөзбе-сөз жауап қайтаруды шешендік жауаптасу дейміз. Бұған Сырым шешеннің сөзінен біраз мысал келтіруге болады.

Сырым бір жылы орта жүзге барғанда сол елдің жас биі бірнеше сұрақ қояды, сонда Сырым оған былай деп жауап береді:

- Мен ағайынды екеумін.

- Өтірік пен шынның арасы неше шақырым?

-Өтірік пен шынның арасы төрт елі. Көзбен көрген шын, құлақпен естіген өтірік, - дейді Сырым.
- Ат не үшін шабады?

- Ер не үшін шабады?

- Ат шабысына қарай шабады.

- Ер намысына қарай шабады.

Бала деген не?

Қыз деген не?

Мал деген не?

Инабат деген не?
Сонда Қазы іркілместен былай жауап беріпті:
- Қатын тұрақ емес пе,

Бала шырақ емес пе,

Қыз өріс емес пе,

Мал көріс емес пе,

Инабат ердің азығы емес пе,

Инабатты ер елдің азығы емес пе.

Дау мұраты не?

Жол мұраты не?

Қыз мұраты не? –

Дау мұраты - біту,

Жол мұраты - жету,

Қыз мұраты - кету, -

Орта жүз Қаржас Шорманның баласы Мұса көп кісімен Қанжығалы Саққұлақ шешенге амандасқалы келе жатып, жанындағы көпшіліктен бес ауыз жұмбақ сұрайды:

Сағат деген немене?

Қанат деген немене?
Бұл жұмбақтардың шешуін қасында еріп келе жатқандар таба алмай

- Мырза, біз жұмбағыңыздың шешуін таба алмадық, өзіңіз шешіп беріңіз,-дейді.Сонда Мұса мырза:

-Арғының ағасына бара жатырмыз ғой, мұны сол кісіге шештірейік, -дейді. Келген соң Мұса жұмбақты Саққұлаққа айтады.
Екі кісі ұрысса,

Ағат емей, немене!

Екі жақсы сөйлессе,

Сағат емей, немене!

Мінген атың болдырмай,

Мәрелі жерге жеткізсе,

Қанат емей, немене!
Жаның емей немене! - деп тоқталмастан шешіп беріпті. Жұмбақтау сөз арқылы ғана емес, ымдау, құралдар пайдалану арқылы да жүзеге асып отырған. Мұндай жұмбақтау шешендік сөздің нағыз шыңы деген абзал.Бұл сөз арқылы берілмейді. Тек ыммен берілгендіктен, кез келген шешен, болмаса алғыр ойлы адамның өзінің шешуі оңай дүние болмаса керек. Осы бір шешендік жұмбақты әлі күнге дейін еш зерттеуші сөз еткен жоқ.

Әдебиеттер:

1. Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. Алматы, 2008. – 453 бет