Шешендік өнер хрестоматия

От ауызды, орақ тілді батыр – билер ................................................... 5-6

Көпшілік алдында сөйленетін сөздің құрылымы ................................ 7

Шешенге қойылатын талаптар .............................................................. 8

Шешендік өнер және көркем әдебиет .................................................. 9

Қазіргі шешендіктің түрлері ................................................................. 10

Күміс көмей, темір жақ шешендер

Асанқайғы би-шешен ............................................................................ 11-12

Жиренше шешен .................................................................................... 13

Төле бидің даналығы ............................................................................. 14

Қаздауысты Қазыбек би мен Әйтеке би-шешен ................................. 15-17

Сырым батыр – әрі шешен, әрі би ........................................................ 18

«Түгел сөздің – түбі бір» ....................................................................... 19

Темірғали шешеннің жұбатуы .............................................................. 20

Қара Дос пен Маман би ......................................................................... 21-22

Бұқар жыраудың толғауы ..................................................................... 23

Көкірек таза болмаса .............................................................................. 24

Шоқан мен Саққұлақ шешен ................................................................. 25

Аттары аңызға айналған уәзірлер ........................................................ 26-27

Ғылым артық па, мал артық па? ........................................................... 28

Сөз тапқанға қолқа жоқ.......................................................................... 29

Бала би мен Сырым ................................................................................ 30

Сырымның сыннан өтуі ......................................................................... 31

Қорытынды ............................................................................................. 32


Пайдаланылған

әдебиеттер


1. Адамбаев Б. Шешендік өнер Алматы 1984ж. 
2. Қазақ Әдебиетінің тарихы І-том. Алматы 1962ж. 
3. Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ-том. Алматы «Ғылым»
4. Қазақ халқының ауыз әдебиеті 1-кітап Алматы 97 ж
5. Шешендік сөздер жинағы Алматы 2000 ж. 
6.Қосымша материалдар 

Құрастырған:

Жамбыл Жабаев атындағы № 15 Қарсақбай

орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі:

Қамбарова Айгерім Әбікенқызы


АЛҒЫ СӨЗ

«Шешендік өнер» хрестоматиясындағы материалдар негізінен оқушының өз бетінше оқуына арналады. Сондай-ақ «Ұлттық шешендік өнер туралы түсінік»,

«Шешендік және сөз мәдениеті», «Күміс көмей, темір жақ шешендер», « Шешендік сөз – ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы» деген тараулардан тұрады. Хрестоматияда тек би, шешендер жайлы мағлұмат алып қана қоймай, олардың қара қылды қақ жарған әділдігіне куә бола отырып, адам ойы, логикасы, психологиясы, философиясының біріккен биігі – сөз өнері шыңы екеніне тағы да көз жеткізесіңдер. Шешендік өнер – өзінің нақты зерттеу нысанасы, белгіленген теориясы, сандаған жылдардан бергі тарихы бар пәндердің бірі. Шешендік өнерді меңгеру, азамат болып өсудің алды. Бұл жолда қажет кезде өз ойларыңды асқан сабырмен, дәлелдер мен дәйектер келтіре отырып, дәлелдеуге, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығаруға, сөздеріңді мақал-мәтелдермен, нақыл сөздермен өрнектеуге дағдыланасыңдар. Қосымша құралдағы мәтіндер балалардың ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын арттырып, тілін ұстартуға, білімін толықтыруға септігін тигізеді деп ойлаймын. Бұл білім сөйлеу этикасын жетілдіру, тілді әлеуметтік қызметіне қарай жұмсай білу, өз пікірін жеткізу, сендірумен бірге сөз арқылы оқыту, тәрбиелеу мақсаттарын қояды. Пікірлесе алу, ой сала білу, пікірталастыра білу адамның білімін, білігін, сөз байлығын танытумен бірге қоғамдағы орнын да анықтайды. Қоғамның осындай талаптарына сай сөйлесе білу, пікірлесу мәдениетінің негіздерін үйренуіміз керек. Оқушының әрбір шешендік сөздерді дұрыс оқып, тиісті қорытынды жасай алуына ата-аналар да көмектескені абзал. Жалпы, бұл қосымша құрал оқушының кітап оқуға құштарлық сезімі мен би-шешендердің сөздерін түсініп оқу қабілетін қалыптастырып, тиянақты білім алуға көмегін тигізеді деген сенімдеміз. Шешендік өнерді меңгеру үшін тек бір кітапты оқып, тапсырмаларды орындаумен ғана шектелмей, қосымша әдебиеттерден, теледидар, радио құралдарын, баспасөз құралдарынан кеңірек пайдалану қажет. «Шешендік өнер» хрестоматиясы сендердің серіктерің болуға тиіс.

1. 
   XI-XII ғ – Майқы би, Аяз би
   
2. 
   XIV-XVI ғ – Асанқайғы, Жиренше
   
3. 
   XVIII ғ – Төле, Қазыбек, Әйтеке билер
   

Қазақ ауыз әдебиетінің айрықша жанрының бірі – шешендік сөздер. Шешендік өнер –ақындық, жыраулық, жыршылық айтыс секілді қазақ әдебиетінің өзіндік ерекшелігін көрсететін негізгі жанрларының бірі.

1) табиғи дарын, тума талант;

2) жан-жақты білім;

3) тынымсыз еңбек, жүйелі жаттығу. Әдетте шешендік өнер айтыс-дауларда дамиды. Жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді құйма құлақ талапты жастар, өнер қуған балалар жаттап алып, жүрген жерлерінде, ойын- жиындарда айтып жүрген. Оны зерттеп, талдау, оқып-үйрену, ана тіліміздің байлығын, сөйлем құрылысын, дұрыс сөйлеу заңын жетік білуімізге, әдеби тілімізді дамытып, ой-өрісімізді кеңейтуге себепші болған.

Шешендік сөздер терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.

(1802-1885)

Мал да кісі, байда кісі,

Соның бәрі жайда кісі.

Есін білмес ерді күндер,

Олжабай- қазақ жерін жоңғар-қалмақ басқыншыларынан азат ету күресінде елге ерлігімен танылған батыр, қолбасы. Шыққан жері-орта жүз. Олжабай кезінде Абылайдың қолбасы батыры болғанымен, ханның кейбір саясатын қолдамаған, кейде қарсы шыққан. Бекболат пен Едіге бастаған бүкіл бес Мейрамның баласы көтеріліп – Абылай

ханның ордасын шабуға аттанғанда жеті жүз кісілік қолды бастап барған Олжабай батыр Абылайға былай дейді:

Абылай деген ханым ең,

Бұл орта жүз ішінде

Лаулап оттай жанып ең

Батыр болсаң басында,

Төле бидің түйесін

Сонда неғып бағып ең?

Қалмақпенен соғысып

Қолға түсіп қалғанда

Ажыратып алып ем....- дейді.

– Мұнда мен мінетін ат жоққой,- дейді Байғозы. Нағашы атасы тағы да бір айғыр үйір жылқыны өрістен алдырады. Соның ішінен Байғозы бір торы тайға құрық салады. Байғозы ерлігімен ел көзіне ерте түссе керек. Бұхарда болған үш күнге созылған ұзақ қырғын соғыстан кейін қолын дем алуға алып шыққан қолбасы түнгі күзетке кім шығады десе, ешкім ықылас білдіре қоймапты. Сонда Байғозы қолбасыға:

• 
  Түнгі күзетке мен шығамын, әскеріңізбен алаңсыз дем ала беріңіз! -депті. Ертесіне риза болған қарт қолбасы «Менен кейін қолды сен баста!» - деп батасын беріпті.
  

1. Орфоэпия заңдылықтарын сақтап, сөзді орынды қолдану.

2. Қолды сермеуге, қатты күлуге, мәнсіз майысуға, аса қатты сөйлеуге немесе

міңгірлеуге болмайды.

3. Өзің туралы айта беру, барлық сөзді өзіңнен бастау – әдепсіздік, білмейтін

нәрсе туралы айтудың қажеті жоқ.                               

4. Қатты сөйлеп тұрған адамға қатты жауап берудің қажеті жоқ, байыппен сөйлеу

керек.   

        Бір жылы сөз бітірер, мың көңілдің жарасын.

        Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді.

        Сәлемі жараспағанның, сөзі де жараспайды.

        Сөйлей білмеген кісіден үре білген ит артық.

        Сөйлей білмес жаманның – cөзі өтпес бір пышақ.

     Сөз білетін адамның –  әр сөзіне бір тұсақ.
Көпшілік алдында сөйлейтін сөздің құрылымы ойдың дами беруінің ішкі заңдылықтарын ескере отырып жасалатын бірнеше бөліктің бірлігінен тұрады.Мазмұны тұтас бір сөздің бөлшектерін құрайтындықтан, олардың орналасуын анықтау автордың өз еркінде.Сөз құрылымы кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерден тұрады. Көпшілік алдында сөйлей білу үшін қандай талаптар қойылады? 

• 
  Тапқырлық – ойда-жоқта сөз тауып кететін шешен, тілге бай болу керек. 
  
• 
  Батылдық – «ойымды жеткізе алам ба, жоқ па?» дегендей қорқақсоқтық емес, мүдірмес жүректілік керек. 
  
• 
  Сабырлық – ештеңеден саспайтын, өз-өзіне, ойының нақты екеніне көз жеткізетіндей салмақтылық, тыңдарманның психологиясын білу керек. 
  
• 
  Сенім – менің ойым тыңдарманға қажет, мен ойымды жеткізе аламын деген ой болу керек. 
  
• 
  Интонация – тыңдарманның көңілін аударатындай дауыс ырғағы болу керек. 
  
• 
  Эмоциялық бірлік – тыңдаушыларға көңіл бөле, көз тастап, жылы жүзбен, жұмсақ дауыспен сөйлеу керек. 
  
• 
  Ойы жүйелі – сөйлегенде ойың тыңдаушыларды жалықтыратындай шашыраңқы емес, жинақы, бір-бірімен байланысқан жүйелі болу керек. 
  
• 
  Сөз қолданысы - сөздерді орнымен қолдану деген сөз. 
  
  
  

Шешендік өнердегі ең негізгі-шешеннің өзі. Шешеннің сөзі – монологтардың бірі. Бұның өзі іскерлік, ғылыми, көркем стилінде болуы мүмкін. Шешенге қойылатын талаптар – қабілет-қарымын, білім-білігін шығармашылықпен байланыстыра алуында. Шешенге төмендегідей талаптар қойылады. Белгілі бір тақырып бойынша білім жинау:

• 
  қажетті әдебиеттер іріктеу;
  
• 
  жинақталған әдебиеттерді оқып игеру;
  
• 
  жоспар жасау;
  
• 
  сөздің жазбаша мәтінін әзірлеу;
  
• 
  аудиториямен жұмыс істей білу;
  
• 
  уақытты дұрыс пайдалана алу;
  
• 
  тыңдаушылар сұрақтарына жауап беру;
  
• 
  қазіргі техника құралдарын қолдана білу.
  

• 
  дауыс күші-жағымды дауыс;
  
• 
  сөз арасындағы екпін, кідірістің дұрыс қойылуы;
  
• 
  ым-ишараны орнымен қолдана алуы;
  
• 
  өзін-өзі әдепті ұстай білуі де шешеннің тыңдаушылармен арасын жалғастырады. Осы аталған ерекшеліктерді толығымен игеру еңбекті, төзімділікті, ақылды, білімді қажет етеді.
  

Қарсыласқа тойтарыс берудің шарттары, тәсілдері:

1. Сұрақтың дұрыс қойылуы.

2. Логикалық заңдардың басшылыққа алынуы.

3. Ойды баяндау тәсілдерінің ұтымды қолданылуы.

4. Ой тығырығына тіреу амалдарын ойластыру.

5. Логикалық қателіктер жібермеу.

Қарсыласқа тойтарыс берудің ұтымды тәсілдері ретінде оның ойын жоққа шығару, тұжырымын сынау, өз сөзімен өзін ұру, сұрақпен төпелеу аталады.Психологиялық қыспаққа алуда әзіл, сықақ, мысқылды қолдану қажет.

8

Шешендік өнер және көркем әдебиет

Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің күрделі де көркем бір саласы болып табылады. Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздерін: шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау деп шартты түрде үшке бөлуге болады. Шешендік арнауға біреуге арнап айтылған шешендік сын, сәлем, бата-тілек, алғыс, естірту, көңіл айту сөздер, шешендік толғауға жалпы жұртқа арналған өсиет-насихат, өнеге мысал, мақал-нақыл сөздер жатады. Ал шешендік дау жерге, жесірге талас, мал-мүлік дауы, өмір-ождан қорғау мәселелеріне байланысты туған шешендік-тапқырлық сөздерді қамтиды. Мазмұны халыққа таныс, құрылысы қалыптасқан терең ойлы,көркем тілді жүйелі, үлгілі сөздер ғана шешендік сөз бола алады. Шешендік – кез келген нақтылы бір нәрсе туралы шебер сөйлеу өнері және сонымен ол туралы өзгелерді өз пікіріне ойыстыру деген сөз. Ең алдымен, халық шешендігі-түгел сөз емес, тұтас сөздің түйіні, бір түйір дәні. Оның үстіне ондаған, жүздеген адамның өңдеуінен өтіп, халық арасына кең таралып «қанатты сөзге» айналып кеткен сөздер. Халық шешендігінің тілі ұста, көлемі қысқа, мазмұны айқын келеді, даналық мақал-мәтелге, нақыл-мысалға бай болады. Шешендік сөздер- өзінің сөздік қоры, грамматикалық құрамы жағынан әдеби тілімізге жақын жанр. Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп, халық мойындаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің, әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан,толғауынан өтіп,шешендік сөз «тілге жеңіл, жүрекке жылы» тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады. Мазмұны терең, тілі көркем, ақылға қонымды, сезімге әсерлі сөз ғана шешендік сөз немесе аталы сөз деп аталады. Қазақ тарихынан белгілі батыр-билердің, ақын-жазушылардың акталы, үлгілі сөздерден үйренбеген, үлгі алмағаны жоқ. Әдеби мұрасы бізге ауызша жеткен Бұхар жырау мен Махамбет ақынды айтпағанда, қолжазбалары, кітаптары сақталған Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев шығармаларының өзінде шешендік сөздердің ықпалы, әсері байқалады. Ыбырай Алтынсарин ақындық, шешендік өнерді қуған жоқ. Бірақ оның ғибраттық өлеңдерінде, әңгімелерінде, аудармаларында, қазақтың мақал, нақыл сөздерін табу, шешендік сөздердің ықпалын, кейбір нұсқаларын байқау қиын емес. Қазақ халқының тіл байлығын, әсіресе ақындық, шешендік өнерін жетік білген және білгенін өзінің шығармаларында шебер қолданған ақын-Абай Құнанбаев. Шешендік сөздерге тән мақал-мәтел,нақыл,ақыл сөздер Абайдың қай өлеңінен болса да табылады. Халық ауыз әдебиетінде мұндай ақылды, ақын, шешен арулар бейнесі аз емес. «Қозы Көрпеш-Баян сұлудағы» Мақпал мен Күнікей, «Қыз Жібектегі» Аналық, «Қобыландыдағы» Қыз Құртқа, «Ер Тарғындағы» Ақжүніс, Қарашаш сұлу, ақын Сара – міне, сондай шешен арулар болатын. Шешендік өнердің үлгісін тек әдеби шығармалардан ғана емес, сын мақалалардан, ғылыми еңбектерден, баяндама мен дәрістерден де көп ұштастырамыз.

9

Қазіргі шешендіктің түрлері

Қазіргі шешендік сөздер мақсатына, мазмұнына, сөйлеу шарттарына қарай

бес топқа бөлінеді.
1. Әлеуметтік-саяси шешендік сөздер. Бұларға осы тақырыптарға

жасалатын баяндамалар, сөйленетін сөздер, митинг, конференция, съезд

сессияларда айтылатын сөздер, хабарламалар, радио, теледидардан ауызша

жүргізілетін саяси-әлеуметтік шолулар жатады.

лекциялар, ғылыми баяндамалар, хабарламалар, шолулар құрайды.

әлеуметтік айыптаушылар мен қорғаушылардың сөздері, адвокаттың сөзі,

айыпкерлердің қорғану сөзі.
4. Әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздерге мерейтойларда, салтанатты

дастарқан басында, қабір басында көпшілік алдында айтылатын сөздер

жатады.
5. Діни қызметте жұмсалатын шешендік (уағыз). Бұл топтағы шешендік

сөздер қазақ топырағында енді-енді дәстүрге айналып келеді. Оған уағыз,

иман сөздері жатады.
Шешендік сөздерде айтушы мен тыңдаушыны жалғастыратын құралдар

сан алуан. Шешендік сөздер мен шешендік өнер қазақтың мәдени дүниесінде

дәстүрі мол, болашағы зор әлеуметтік құбылыс болып танылады.

Шешендік сөздердің кез келгенінде жалпылама қолданылатын сөздердің

үлесі мол, сондықтан олардағы стильдік нормалар да қатып қалған жүйеде

көрінбейді, керісінше олар араласып та келеді. Дегенмен, шешендік

сөздердің әр түрінің негізін құрайтын тілдік сипаттар болады. Бұл сипаттар

бірыңғай стилистік бояулар жүйесіне тірек болады.

Шешендік сөздердің арасында өзара тығыз байланыстылық бар, олардың

шекаралары да қозғалмалы сипатта келеді. Мысалы, академиялық шешендік

пен әлеуметтік-саяси шешендіктің арасында көбіне ақырыптық ортақтық жиі

кезедеседі. Мәселен, халықтың әлеуметтік жағдайы ресми баяндамаға да,

лекцяиға да өзек бола алады.

Таным мен білімнің, рухани дүниені дамыту мен адамгершілік қасиеттерді

қалыптастырудың, адамзатты ізгілікке, қайырымдылыққа үндеудің тәрбиелеудің құралы ретінде қызмет ететін шешендік сөздердің шынайы үлгілері қашан да біздің тарихымыздың, қоғам мен мәдениетіміздің дамуының айнасы іспетті болып қала бермек.

10

Күміс көмей, темір жақ шешендер

(XIV соңы – XV басы)