Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

542
ге бағытталған практикалық психо-
логиялық-педагогикалық ұсыныстар 
белгілеуде пайдаланылады.
ТҮЙСІК
– материалдық дүниедегі 
белгілі адамның тиісті сезім ағзала-
рына әсер ететін заттар мен құбы-
лыстарлың жеке сапаларын бейне-
лейтін қарапайым психикалық үрдіс. 
Термин 4 түрлі мағынада қолданыла-
ды: 1) берілген биологиялық түрге тән 
алынбаған реакция; 2)
 
белгілі бір түр-
ге тән белгілі тәсілмен жауап қайтара 
алуға бейімділік. Бұл бейімділік ба-
қыланатын мінез-құлықтың негізі 
болып табылады; 3) дамудың белгілі 
бір шартында, әуестену күйінде, сти-
мулды жағдайларда пайда болатын 
күрделі әрекеттер жинағы. Бұл мағына 
көбінесе этологияда қолданылады, 
мысалы, белсенділіктің тіркелген пат-
терндері; 4) алынбаған, тұқым қуалау 
арқылы берілетін тенденциялар, мі-
нез-құлықтың күрделі модельдерінің 
мотивациялық күштерінің функция-
ларын орындайды.
Бұл мағына классикалық психоана-
лизде қолданылады. Фрейдизм мек-
тебі үшін Т. негізгі термин. Фрейд 
алғашқы еңбектерінде түйсіктің екі 
класын көрсетті: эготүйсік немесе 
өзін-өзі сақтау түйсігі және жыныс-
тық немесе репродуктивті түйсік. 
З.Фрейд кейінгі еңбектерінде бұл 
термиңді Танатос (өлім түйсігі) мен 
Эросқа (өмір түйсігі) дейін шектеді.
Алайда бұл екі сұлбада да Фрейд 
түйсіктің мінез-құлықтың мәнді мо-
тивациялық күші екенін, бірақ мі-
нез-құлықтың ерекше көрінуін анық-
тамағанын айқын көрсетті. Яғни түй-
сіктің 1), 2), 3) мағыналары ескеріл-
меді. Ағылшын-американ психологі 
У.Мак-Дугаллдың (1871-1938) гор-
микалық психологиясында Т. ұғымы 
1), 2) және 4) орталық теориялық тұ-
жырымдама ретінде қолданылды. 
Барлық мінез-құлық мақсатты ба-
ғытталған және мотивацияланған Т.
деп қарастырылды. Алдымызда тұр-
ған бір затты, мысалы, үстелді кө-
руіміздің арқасында біз оның түсін, 
формасын, көлемін белгілейміз; си-
пай сезіну арқылы оның қатты,
 
тегіс 
екенін; қолымызбен қозғап көріп 
оның салмағын т.с.с. білеміз. Мұның 
бәрі – сол материалдық заттың жеке 
қасиеттері, олар туралы мәліметтерді 
бізге Т. хабарлайды. Т. материалдық 
дүниедегі заттар мен құбылыстардың 
жеке сипаттары мен қасиеттерерінің 
біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, 
миымызда бейнеленуі.
Т- біздің айналамызда, ішкі жан дү-
ниемізде не болып жатқанын хабар-
лап отыратын қарапайым педагоги-
калық үрдіс. Т. адамды қоршаған 
шындықты бейнелеуден пайда бола-
ды. Т. таным үрдістеріне жатады, өйт-
кені адам соның арқасында дүниені 
таниды. Т. басқа психикалық үрдістер-
ге – 
қабылдауға, еске, ойлауға, қиялға 
материал жеткізеді. Т.-тің табиғи фи-
зиологиялық негізі ағзаның арнаулы 
жүйкелік механизмі
–
талдағыштар 
арқылы жүзеге асады. Мыс. көз то-
рына түскен жарық сәулесі қызу ту-
ғызады, ал ол жүйке талшығы арқы-
лы үлкен ми сыңарларының қырты-
сына келген кезде адамда 
көру түйсі- 
гі 
пайда болады. Адамда пайда бола-
тын Т.-терді үш топқа бөлуге болады. 
Бірінші топқа 
біздің денеміздің 
сыртқы жағында болатын сезім ағ-
заларының қозуынан туатын Т.-
тер 
(экстроцепторлар – 
сыртқы 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: