Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

543
қабылдаушы дегенді білдіреді) жа-
тады. Бұл Т.-тер бізден сырт заттар-
дың қасиеттерін бейнелейді. Бұған 
көру, есту, иіскеу, дәм, тері және си-
пай сезу Т.-тері жатады. 
Екінші топ- 
қа 
рецепторлары ішкі ағзалардағы 
сезім органдарының қозуынан туа-
тын Т.-тер 
(интероцепторлар) 
кіреді. 
Органикалық түйсіктер (ашығу, шөл-
деу) дейтіндерді осыған жатқызуға 
болады. 
Үшінші топқа 
қозғалыстар 
мен дененің кеңістікте орналасуымен 
байланысты болатын қозғалыс (не-
месе кинестетикалық) Т.-тері кіреді. 
Қозгалыс анализаторларының рецеп-
торлары 
(проприоцепторлар) 
бұлшық 
еттерде және сіңірлерде болады.
ТҮЙСІКТІҢ АБСОЛЮТТІ ТА-
 
БАЛДЫРЫҒЫ
– кез келген модаль-
дықтағы тітіркеңдіргіштің сәл ғана 
сезгіштікті тудыратын, минимальды 
шамасын (сәулелік, дыбыстық т.б.) 
білдіреді. 
Тітіркендіргіштердің бай- 
қалар, байқалмас түйсік туғызатын 
ең аз мөлшерін түйсіктің абсолюттік 
табалдырығы деп атайды. 
Бейнелеп 
айтқанда, анализаторлар – бұл адам 
миының «ашық тұрған есігі», бұл 
арқылы оған қозулар барады. Бірақ 
өте әлсіз тітіркендіргіштер түйсік ту-
ғызбайды. Түйсіктер табалдырығы 
неғұрлым төмен болса, қандай да бір 
ағзаның сезгіштігі соғұрлым жоғары
болады. Адамның анализаторлары-
ның сезгіштігі өте жоғары және бұ-
дан да әрі дами алады. Егер ауада 
көруді төмеңдететін су буы, тозаң жә-
не басқа қоспалар болмаса, біз жа-
нып тұрған шамды (әдеттегі мөлшер-
дегі) 25 километр жерден көрер едік.
Адамның ми түйсігінің соншалықты 
сезінгіш екенін 1 л ауаға 0,000 000 
005 г мускусты (ерекше күшті иісі 
бар, хош иісті зат) ерітсе адамның 
оның иісін түйсінетінін білуге бола-
ды. Түйсіктің абсолюттік табалды-
рығынан басқа, 
айыру табалдырығы 
да болады. 
Тітіркендіргіштің түйсік 
мөлшерін байқалар-байқилмас етіп 
өзгертетін ең аз өзгеруін айыру та- 
балдырығы деп атайды. 
Жарық сәу-
лесі үшін бұл табалдырық бастапқы 
тітіркеңдіргіштің 1/100-не тең; ды-
быс үшін – 1/10; қысым үшін – 1/30. 
Біздің көруіміздің тітіркендіргіштер-
дің айырмашылығын сезінуі өте зор.
Адамның көзі түстердің жарты мил-
лионға жуық реңкін айыра алады.
Кейбір мамандықтар үшін айыру та-
балдырығының төмен болуы маңыз-
ды. Мысалы, әртүрлі тамақ өнімдері-
нің дәмдік сапасын белгілейтін ма-
ман (дегустатор – лат. 
degustare 
дә-
мін тату деген сөзінен) түйсігінің жо-
ғары сезімталдығының арқасында 
шайдың, шараптың, кофенің сан алуан 
сорттарын айыра біледі және дәміне 
қарай олардың қай жерде өскенін жә-
не қашан даярланғанын біледі.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: