Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

234
орны ерекше. Оқыту мен оқуда, 
жетістікке жету, зерттелетін объекті-
ге зейін қоюдан басталады. Адамның 
кез келген мақсатты іс-әрекеті З. ар-
қылы жүзеге асады. З-нің келесі түр-
лері бар: ырықсыз (еріксіз), ырықты 
(ерікті) және үйреншікті З. Еріксіз З. 
адамның мақсатынсыз-ақ сана заттар 
мен құбылыстарға бағытталады. Ерік-
ті З. мақсатты іс-әрекеттерді орын-
даумен байланысты.
Ал үйреншікгі З. адамның іс-әре-
кетінің өмір тәжірибесінде қалып-
тасып отыратын түрі. З. келесі қа-
сиеттерімен сипатталады: көлемі, 
бөлінуі, шоғырлануы, тұрақтылығы, 
ауысуы, толқуы. З-нің мұндай қа-
сиеттері бір-бірімен тығыз байла-
нысты және іс-әрекет кезінде олар-
дың өзара үйлесімділігі болады. З. 
басқа процестерді сүйемелдейтін 
субъективтік фактор. З-ді кейде ат-
тенционалды әрекеттер деп те атайды.
З. (А.Р. Лурия) – субъекттің қажетті 
ақпаратты таңдап алу, қимыл-қозға-
лыс-тардың таңдамалы бағдарлама-
сын сүйемелдеп, қамтамасыз ету жә-
не осы бағдарламаның ағымын қа-
дағалау процесі. З.-нің негізі ретінде 
тұлғаның қызығушылықтары мен
қажеттіліктері, бағдарлары мен ба-
ғыттылығы тұрады. С.Л.Рубинштейн-
нің пікірінше, зейінде сананың зат-
пен байланысы көрініс табады. З. 
мен объект өзара әсерде болады. Бір 
жағынан, зейін затқа немесе объек-
тіге бағытталады, екінші жағынан, 
объект зейінді өзіне аудартады. З-нің 
нақты бір объектіге бөлінуі субъек-
тіге, яғни адамға ғана байланысты 
емес, сондай-ақ зейінді тудырған 
объекттің қасиеттері мен сапаларына 
да байланысты. З-нің оянуы – бағдар-
лық-зерттеудің бастамасы. В.И.Стра-
ховтың тұжырымдауынша, шынайы 
зейін мен шынайы зейін емеспен 
қатар, адамда зейінді болып көріну 
және зейінді емес болып көріну де-
ген қасиеттер кездеседі.
Оны ол зейіннің сыртқы формасы
мен оның шынайы күйінің кейде 
сәйкес келмеуімен түсіндіреді.
Зейін тітіркендіргіштердің келесі қа-
сиеттерімен ынталандырылады: 1) ин-
тенсивтілігі; 2) жаңалығы; 3) аффек-
тивтілігі.
П.Я.Гальпериннің тұжырымы бо-
йынша: З. – бағдарлық-зерттеулік 
іс-әрекеттің негізгі шарты. Өзінің 
қызметі жағынан, зейін өзі бағыттал-
ған феноменнің мазмұнын қадағалау 
болып табылады. Зейінде қадағалау 
белгілі бір белгі, өлшем, үлгі арқы-
лы жүзеге асады.
Ал Л.С.Выготский бойынша, ырық-
ты зейін ұғымдардың, түсініктердің 
дамуына байланысты, яғни берілген 
жайтта қалай әрекет ету қажеттілігін 
түсінуге, жалпы, жағдайды түсіне бі-
луге байланысты. Адамның психи-
калық ұйымдасуының құрылымына 
сүйене отырып, зейінді: 1) процесс 
(немесе психикалық процестің жағы: 
сенсорлық және т.б.) ретінде; 2) күй 
(зейіннің шоғырланған күйі) ретінде; 
3) тұлғалық қасиет (зейінділік) ре-
тінде анықтауға болады. З-нің функ-
циялары – 1) қазіргі сәтте қажетті 
психологиялық және физиологиялық 
процестерді белсендіріп, қажетті 
еместерін тежейді; 2) ортадан келе-
тін ақпараттың мақсатты, ұйымдас-
қан түрде сұрыпталуын қамтамасыз 
етеді; 3) белсенділіктің бір объектіде 
ұзақ уақыт шоғырлануын қамтама-
сыз етеді.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: