Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

554
не Орта Азия көшпелі халықтары-
ның ерекше қасиеті. Қазақ тілінде
араб тіліндегідей жасама бояу сөздер 
жоқ, ол нағыз таза тіл».
Ғұлама ғалымның осы пікірлерін 
кең-байтақ өлкемізде болған орыс, 
украин, поляк зиялылары да қостай-
ды. Олар халқымыздың салт-санасы 
мен әдет-ғұрыптарындағы өнегелі де 
айшықты жақтарын, атап айтқанда, 
сөз өнеріне жетіктік, шешендік пен 
парасаттылық, суырыпсалмалық, на-
қыштап сөйлеуге жаны құмарлық, 
тағы басқа қасиеттеріне аузының суы 
кұрып таңданған. Мәселен, «Өлең-
жыр, – деп жазды П.И.Пашино, –
қазақтардың жан серігі, қарапайым 
адамдардың өзі суырып салып айту-
ға бейім тұрады». Ал А.Брем: «Қазақ-
тар сөз өнеріне жетік келеді – бұл 
жұрттың бәріне, оқыған адамдарға 
да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге де,
байға да, жарлыға да тән қасиет», –
дейді. Белгілі ғалым В.Радлов «Қ-
зақтар нақышты сөйлеуді бар өнер-
дің алды деп біледі, сондықтан да 
олардың поэзиясы дамудың жоғары 
сатысына жеткен», – деп түйіндеген.
Алғыр ойлы, сезімтал Уәлиханов көп
заманнан бері қазақтармен аралас-
құралас Орта Азия, Шығыс Түр-
кістан халықтарының тіршілік-тұр-
мысындағы өзіндік өзгешеліктерін 
де шұқшия зерттеп, бұларды ғылыми 
әлемге паш етіп анықтап берді. Мұ-
ны ол сырттан жорымай, солармен 
мидай араласып, ел арасында жүріп 
ерінбей зерттеді. Сондықтан да Шо-
қанның бұл саладағы пікірлері тайға 
таңба басқандай анық, ғылыми мә-
ні әрі тұжырымды да оралымды. 
Мәселен, ол қашқарлықтардың (ұй-
ғырлардың) психологиясын, әдет-
ғұрпын, тіл өзгешеліктерін алғаш 
рет зерттеушілердің бірі болды. Ол 
осы халықтың ата мекені Шығыс 
Түркістанға ғылыми сапармен екі рет
барып қайтқаннан кейін ұйғырлар-
дың өзіндік ерекшеліктері, көне 
тарихы мен мәдениеті туралы құнды 
еңбектер жазды. Ғалым ұйғырлар-
дың бостандық пен тәуелсіздік жо-
лындағы ерлік істерін, өз Отанын жан-
тәнімен сүю сезімінің жоғары екенді-
гін көрсете келіп, «патриотизм – 
олардың ең тамаша қасиеті» екенді-
гін ерекше атап өтті. «Қашқарлық-
тардың мінезі жайдары, елгезек, 
адамға жұғысқыш, еңбеккер және
өте кішіпейіл», – деп жазды ол бірде.
Ғалым Шығыс Түркістанды мекен-
деуші көптеген халықтардың (қыр-
ғыздар, түрікпендер, өзбектер, қы-
тайлар, т. б.) психологиялық ерек-
шеліктерін, олардың әрқайсысына 
тән әдет-ғұрыптары мен салт-дәс-
түрлерін де өте білгірлікпен көрсете 
келіп, бұларды ерекше дәріптемей, 
психологиялық жағынан бір-бі-
рімен тең түсіп отыратындығын ай-
та келе, ұлттық томаға-тұйықтық 
көзқарасқа да соққы беріп отырады. 
Шоқан аталған халықтардың эко-
номикасы мен мәдениетіндегі арт-
та қалушылықты, әсіресе туған хал-
қы – қазақтардың бұл арадағы ке-
шеуілдеген жағдайын баса айтып, 
одан шығудың жолдарын көрсеткісі 
де келді. Бірақ Шоқан көрсеткен
жолдың түп-төркіні – тек ағартушы-
лық жол еді. Шоқанның психология-
лық пікірлерінде материалистік са-
рын ерекше байқалады. Оның ең-
бектерінде адам психологиясы сырт-
қы ортаға, әсіресе географиялық, 
табиғат жағдайларының әсеріне бай-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: