Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

Әйтпесе Танабай әлгі тебе үстінде тұрыңқырап 
ңалған екен. Ңолын бір сілтеді де, төмен түсіп, қораға 
беттеді. Жұмыс дегенің басыңдағы шашыңнан көп, аз 
да болса ақырындап ңимылдай берген артық.
Кейінірек Ыбрайым келді, ұн алып келіпті, арсыз 
неме... Е, мен сендерге хан сарайын ңайдан тауып 
беремін? — дейді. Колхоздың бір қорасы осы. Басқасы 
жоқ. Коммунизмге әзір жетө қойған жоқпыз,— дейді.
Танабай оған жұдырығын тіреп бір салайын деп, 
әрең шыдап тұр.
— Сенің келемежіңнің керегі не? Мен саған жағ- 
дайды айтып тұрмын, тірлікті ойлап тұрмын. Жауап 
беретін менмін.
— Сіздіңше, мен ойламаймын ба жағдайды? Сіз 
небары бір отарға ғана жауап бересіз, ал мен бәрі 
үшін, сіз үшін де, басңалар үшін де, барлық мал 
шаруашылығына жауап беремін. Мен ойнап жүр ғой 
деп ойлайсыз ба? — Кенет Танбайды таң ңалдьірып 
әлгі алаяң алаңанымен бетін басып тұрып жылап жі- 
бергені! Жылап тұрып міңгірлейді:— Мен сотңа кете- 
мін! Сотқа! Бір жерден бір бұрау таппайсыз. Жалынып- 
жалпайсаң да ешкім саңманшы боп барғысы келмейді. 
Ал, өлтіріңдер мені, талап жеңдер, кәне! Менің еш 
лажым жоң. Менен ештеңе де күтпеңдер. Әй, сорлы 
басым, бұл жұмысқа неге бардым, неге бардым...
Сөйтті де тайып отырды. Аңңау Танабай байғұс тағы 
да ыңғайсызданып қала берді. Ңайтып Ыбрайым төбе- 
сін көрсеткен жоқ.
Әзірше жүз ңаралы саулың ңоздады. Алңаптың бас 
жағын ала ңоныстанған Эшим мен Бектайдың отарла- 
рында әзір төл алу басталған жоқ. Біраң бір сұмдықтың 
таяп келе жатңанын Танабайдың іші сезеді. Сақманшы 
боп жүрген бір кемпірді ңоспағанда, үш ересек адам же­
не Танабайдың алты жасар үлкен қызы бәрі жабылып 
жатып, аяқтарынан тік тұрып, сансырап жүріп, жаңа 
туған ңозыны шаранасынан аршып алып, іріктеп, ене- 
сінің бауырына салып, әйтеуір қолға іліккен нәрсемен 
жылылап жауып, қи шығарып, төсеніштік ңурай та- 
сып, әрең-әрең үлгіреді. Ашыққан ңозылардың ащы 
дауысы әлден-ақ ңұлаңты жей бастады. Сүтке жары- 
майды. Енелері көтерем, беретін жем жоқ. Алдыда елі 
өлдеқандай заман бар?
Күндіз-түні зыр жүгірген шопанға бір тыным жоқ. 
Төл алудыц тауқыметін тартып, мұрындарынан ңан ке- 
тіп жатқан сарлау науқан.
1 12

Кеше күннің қорқытқанын айтсаңшы! Кенет күн 
суып, ңорғасындай ауыр бұлт қаптап, ңап-ңатты ңиыр- 
шың ңар саулап берсін. Дүниені мұнар басып, түнек 
түсті...
Біраң артынша бұлт ыдырап, күн жыли бастады. 
Ауадан сыздауыт көктем иісі сезіледі. «Е, ңұдай, көк- 
тем шыңса екен. Біржолата шыңса еқен, бір мүйіз, бір 
киіз боп ауытңығаннан өткен азап жок, ңой»,— деп ой- 
лады Танабай айырмен қойдың жалңық шуын іліп 
алып сыртңа шығарып бара жатып.
Сөйткен көктем келуін келді, біраң Танабай күткен- 
дей болмай шықты. Ңапелімде бір түннің ішінде жаң- 
бырлатып тұмандатып, ңарлатып жетті. Жаңбыр мен 
ңар аралас мұп-мұздай жауын ңой ңора мен киіз үйге 
ңотанға айнала төңіректің бәріне төгіп берді. Ңораның 
шіріген төбесінен жауын өтіп кетті, ңабырғадан сорға- 
лап су аңты, ңашардың іші көк су басып, ңой қозы ая- 
ғынан тік тұрып, суық ңысып қалшылдап барады. Су 
ішінде ңозылар үйме-жүйме боп ңалды, тікесінен тік 
тұрып ңоздап ңалған саулыңтардың жан даусы шыға 
маңырайды. Көктем сөйтіп жаңа туған ңозыларды суың 
сумен ауыздандырды.
Плащ киіп, фонарь ұстаған адамдар әбігерге түсіп, 
ңараң-ңұраң жүгіріп жүр. Танабайда жан жоң. Аяғын- 
дағы дәу керзі етіктері батпаң пен садыраны шалп- 
шалп кешіп, аласұрып жүрген әлдебір ңұбыжық аңдар 
сияңты. Плащының етегі топшысы сынған құстың ңа- 
натындай далбаң-далбаң етеді. Өзіне де, өзгелерге де 
қырылдап жанұшыра айңайлап жүр:
— Тез сүйменді әкел! Күрек! Мына жерге қи төк! 
Суды бөге!
Ңораға лаңылдап кіріп жатңан су тасңыньін тым 
болмаса жылғалап басңа жаңңа ағызып жібермекші. 
Тоң жерді тоңпақтап, аласұрып атыз ңазады.
— Жарың ңыл! Мұнда жарық түсір! Неменеге мел- 
шиіп тұрсың!
Түн тұманға ұласты. Қар аралас жаңбыр төпеп бер- 
ді. Бұл топанды тоңтатар күш жоқ еді.
Танабай киіз үйге жүгіре кірді. Шырағданды жақ- 
ты. Мұнда да тамшы өтпеген жер жоң. Біраң қорадағы- 
дай емес. Ңыз балалар ұйыңтап жатыр, көрпелері су-су. 
Танабай оларды көрпе-төсегімен ңоса құшаңтай көте- 
ріп алып, үйдің бір түкпіріне жатңызды. Ойы ңозылар- 
ға орынды молыраң босатпаң. Су өтпесін деп ба-
113

лаларының үстіне көрпөнің сыртынан текемет жауып 
тастады. Далаға атып шығып өйелдерге.
— Ңозыларды үйгө өкел! — деп айңай салды. Өзі 
де солай жүгірді.
Бірақ, киіз үйге ңанша ңозы сияды? Жарым-жарты- 
сы ғана. Ал қалғанын ңайда ңояды? Апырай, амалдай- 
тын ©штеңе де жоқ-ау...
Таң да атты. Аспанның түбі түсіп кеткен бе, жауьш 
сірө толастар емөс. Сөл саябырлап барып, ңайтадан 
кейде жаңбыр, кейдө ңар, кейде жаңбыр, кейде қар ал- 
ма-кезек жауады да тұрады.
Киіз үй толы қозы, ине шаншар жер жоқ. Жағы сем- 
бей ңаңсайды. Сасың иістөн дем ала алмайсың. Жүктің 
бөрін бір жерге үйіп, үотін брезентпен бастырды да, өз- 
дері сақманшылардың палаткасына барып паналады. 
Балалар тоңып, жылайды.
Шопанның нөубат күндері еді бұл. Басына түскен 
ауыртпалыңты қарғап сілейді. Дүние-әлемгө лағынет 
айтады. ¥йңы бетін көрмейді, оразасын ашпайды, үоті- 
басы малмандай саулыңтар мен арам ңатңан қозылар- 
дың арасында аласұрып жанталасады. Көрден дө суың 
ңорада ңой ңырылып жатыр. Ажал деген анталап кел- 
се — кедергі жок,: шірік төбеден немесе, өйнексів пере­
веден түсе ме, үңірейген есіктен кіре ме, еркі біледі. 
Анталап келіп жаңа туған қозылар мен көтерөм қои- 
ларды қырып салады-ай келіп. Шопан сорлы қақаЙып 
қалған өліктерді сүйреп шығарып, ңораның сыртына 
үйе береді, үйе береді...
Ал далада, ашық ңотанда, қар мен жаңбырдың ас- 
тында буаз саулықтар тұр. Бүгін-ертең ңоздайтын қой- 
лар. Жаңбыр сабалап, жақтары қарысып барады. Мал­
мандай малінынған жүні уыс-уые болып жидіп түсіп 
жатыр, түсіп жатыр...
Қойлар енді өріске қарай аяқ баспайды. Осы құдай- 
дың ңу мүйіз суығында жайылымнан не жейді? Басына 
қап жамылып алған сақманшы кемпір қойларды өріске 
карай таяңтап айдайды, малы түскір қорада жұмаң кү- 
тіп тұрғандай, кейін ңарай қашады. Кемпір байғүв шы- 
дай алмай жылап жүріп, өлгілерді өрең жинап алып, 
тағы да өріске айдайды, қойы бар болғыр, көрі қашады. 
Аласұрып айқайлап Танабай жүгіріп шығады. Мына 
мақұлқтарды таяңтың астына алайын десе бөрі буав. 
Басңа ейелдерді көмекке шақырады. Бөрі жабылып 
жатып ңойларды жайылымға өрең айдап шыга- 
рады.
114

Осы бір апат басталғалы бері Танабай уаңыт есебі* 
кен, көз алдында ңырылып жатқан төлдің есебінен жа- 
ңылып қалды. Күйдіргенде, егіз көп болар ма, тіпті 
үшеуден туып жатңан саулықтар да бар. Қып-қызыл 
байлық ңолдан сусып кетіп жатыр. Есіл еңбек еш кетті. 
Жаңа туғаы қозылар сол күні-ақ садыра сатпақтың 
устінде қаңайып қалып жатты. Ал, тірі ңалғандары жө- 
теліп, қырылдап, іші өтіп, бірін бірі былғап, тышқақ 
болды. Ңозысынан айырылған саулыңтар зар ңағып 
маңырап, бірін-бірі кимелеп, толғатып жатңан ңойлар- 
ды таптап аласұрады. Осының бәрі жаратылысңа жат, 
вұлым-зұлмат бір сұмдық сияқты. Әттең, Танабай бұл 
төл науңанының сәл кешірек келгенін тілеп-аң еді, амал 
жоң!..
Біраң мына саулықтар бір бірімен уәделесіп қойған- 
дай-аң бірінен соң бірі, бірінен соң бірі қоздап берді-ай 
дейсің!..
Содан да Танабайдың қаны ңарайып, көкірегіндө 
бір сұмдық ыза беріш боп қатып ңалды. Сол запыран 
ыза өрши түсіп, дүниенің бәрін, мына қырғынды да, ші- 
ріген ңораны да, ңырылған ңойды, өзін де, өзінің өмі- 
рін де иттің етінен де жек көріп кетті. Ңайранда ңалған 
балыңтай бұлқынып, күндіз-түні жұлқынып істеген 
жұмысы да бұған ңазір жиркенішті. Көзінің алды тұтас 
толған жиіркеніш.
Дені дұрыс емес кісідей қалшиып ңала береді. Түр- 
лі-түрлі жаман ойдан есі ауытңығандай болады, құры- 
сыншы, ойламайын десе де болмайды, жаман ой жаны- 
нан қалмайды, басынан шықпайды. «Бұның бәрі кімгө 
керек? Нө үшін керек? Саңтай алмасақ, қой өсіріп нө- 
міз бар? Бұған кім кінөлі? Кім? Айтсаңшы, кім? Сен, 
сен сияңты даурықпа мылжыңбайлар. 0, біз бөрін көтө- 
реміз, ңуып жетіп, басып озамыз, сөз береміз! Сайрай- 
мыз-ай келіп. Ал, көтер енді арам қатқан қозыларды, 
шығар далаға, Сүйрет анау лайда серейіп өліп жатқан 
саулықты. Көрсет, көне, өзіңнің кім екеніңді...»
Әсіресе түн ішінде лай мен садыраны тізеден кешіп 
жүріп Танабай небір запыран, залым ойлардан буынып 
кете жаздайды. Ай, төл науқанының ұйңысыз өткен 
түндері-ай! Аяғыңның асты аласапыран садыра, үстің- 
нен құдайдың күні төгіп тұр. Ңораның ішінде жел уіл- 
деп, фонарыңның отын өшіре береді. Танабай ңараңғы- 
да жан-жағын соңыр адамша қолымен сипалап, сүрі- 
ніп-ңабынып, жаңа туған қозыларды мыжып кетпейін 
дөп еңбектеп жүріп фонарьды әрең тауып алады. Білтө-
115

сін тұтатады, сонда өзінің ңағанаңтың ңаны мен сады- 
рага былғанған, қарайып, домбығып кеткен ңолдарына 
көзі түседі.
Көптен бері айнаға ңарамап еді. Осы соңғы күндер- 
дің ішінде-ақ шашы ағарып, ңаусап ңартайып, қалға- 
нын да білген жоң. Бұдан былай оны жұрт шал дейтінін 
де әзір сезбейді. Оны біліп, сезіп жататын кез емес еді 
қазір. Тамаң ішуге, жуынып-шайынуға мұрша жоң. Өзі- 
не де, өзгелерге де бір минут тыныштың бермейді-ау, 
бермейді. Опаттың ойранға айналып бара жатңанын 
сезген Танабай саңманшы әйелдердіц жастауын атңа 
отырғызды д а:
— Шораға шап. Тез жетсін де. Айтңын, егер де кел- 
мейді екен, енді қайтып менің көзіме көрінбесін! — 
деді.
Саңманшы әйел суыңтан ерні-басы көгеріп, үсті мал- 
мандай боп, кешке әрең оралып, аттан сүйретіліп сұлап 
түсті.
— Шора ауырып жатыр, Танеке. Төсекте жатыр. 
Енді екі-үш күннен кейін өлсем де жетемін деді.
— Жатңаныңнан тұрмағыр! — деді Танабай тіс- 
теніп.
Жайдар «тек» деп тастамақшы еді, біраң күйеуінің 
түрін көріп, қоя ңойды.
Үшінші күн дегенде ғана ауа райы ашыла бастады. 
Бұлт жалңау жылжып, тұман тауға ңарай түрілді. Жел 
тынған. Не керек, істерін істеп кетті. Осы бір сұрапыл 
күндер ішінде буаз қойлар адам көргісіз боп арықтап, 
қу сүйегі ғана қалды. Аяңтары шидей, іштері салбырап 
қалған ңу сүйек. Соны да саулық дейді-ау! Төлдеген 
саулыңтар мен жас қозылардың тірі ңалғандарының 
қаншасы көкке ілінерін құдай білсін өлі? Ертө ме, кеш 
пе, көтеремнен бөрібір көтеріле алмас. Тірі қалғанның 
өзінде де не қырңып жүні жоң, не сойып еті жоң қыр- 
шаңңы болады...
Күн ашыла беріп еді, тағы бір кесапат кез келе кет- 
ті,— мұздаң ңата бастады. Көктайғақтан көрерсің өлі 
көресіні. Әйтеуір, түске таман, жер жібіді. Танабай: 
үмітсіз шайтан болсын, деп ңуанып қалды. Тағы да ку­
ренке, айырға жармасып, өембіл көтерді. Титтей де 
болса ңораға жол салмаса, лайсаңнан бір басып болмай- 
ды. Бұган да уақыт жөтпейді. Жетім қалған ңозылар- 
ды қозысы өлген саулықтарға теліп, жанын саңтамаса 
тағы болмайды. Саулығы түскірлер жетім қозыларды 
жатырңап бауырына алмай өлек қылады. Қошақан бай-
116

ғұстар түртінектеп, сүт тілейді. Мұп-мұздай ауызымен 
адамдардың саусағына жармасып, сорып ала жөнеледі. 
Итеріп тастасаң, плащтың ңасаң етегін жалмай бастай- 
ДЫ . 
Ңу тамақ. Еңірегенде етегі толып, зар қаңңан же- 
тім баладай соңынан ңалмай шұбырады. Мейлің жыла, 
мейлің құла, енді етер амал жоң. Мына бишара өйелдер 
мен бесіктен белі шықпаған қыз баланы қашанғы қинай 
беруге болады? Ңұлайын деп әрең жүр. Ңанша күн бол- 
ды — үстерінен су шекпен түспейді. Танабай оларға тіс 
жарып, ләм демейді. Тек бір рет өзін өзі ұстай алмай 
қалды. Саңманшы кемпір бір жолы ңойларды қораға 
талтүсте айдад ңайтып келіпті, Танабайға ңолғабыс ет- 
сем десе керек. Тағабай қойларды көрейін деп далаға 
жүгіріп шықңан. Шыға келген беті, ңаны басына лың 
ете қалды :ңойлар бірінің жүнін бірі жалмап тұр. Де- 
мек, отарға аран ауруының қаһары төнді деген сөз. Та­
набай сақманшыға дүрсе қоя бергені:
— Мұның не, қақбас! Көрмей тұрсың ба? Here үн- 
демейсің? Жоғал көзімнен! Айда отарды. Тоқтатпа кой- 
ларды. Жүнін жегізбе. Жайылып жүрсін. Бір минут те 
тоңтамасын. Әйтпесе өлтіремін!
Жау жағадан алғанда, бөрі етектен. Бір саулың егіз 
ңозысына емшек бермей шатқаяқтап шыға келсін. Ңо- 
зыларын сүзіп, жанына жолатпай, аяғымен тепкілей- 
ді. Ңошаңандары болса емшегіне ұмтылып, сүрініп-жы- 
ғылып, маңырап, зар ңаңсайды. Мұндай сұмдың өзгө 
өлсе де өзім тірі ңалсам деген соқыр сөзімнің күші, аш- 
тыңтағы табиғаттың ңатыбас заңы. Бұл да бір індет 
іспеттес сұмдық-ты. Бір ңой бастап берсе болды, соны 
көріп басңалары да жери бастайды. Танабай жаман 
састы. Ңызы екеуі екеулеп әлгі аштықтан араны ашыл- 
ған ңойды қозыларымен қоса, ңорадан әрең сүйреп шы- 
ғарып, ңотанға кіргізді. Екеулеп, зорлап тұрып енесіне 
ңозыларын алдырмақ болды. Әуелі ңойды Танабай 
мойнынан өзі басып ұстап тұрды да, ңызы ңозыларды 
өнесінің бауырына салды. Біраң әлгі топалаң тигір ты- 
ныш тұрмай, тыпырлап, шатңаяңтап, көне, көнсеші. 
Ңыз ңозыларды ңойдың бауырына сала алмай-аң 
ңойды.
— Әке-ау, олар еме алмайды.
— Емеді, тек сенің ңолыңның ебі жоқ.
— Міне, көрсеңілі, тұра алмай ңұлап жатыр,— деп 
жыларман болады ңыз.
— Кәне, қойды ұста, мен өзім емізейін!
Ңұдай-ау, ңызда не қауқар бар дейсің. Танабай қо-
117

выларды енесінің бауырына енді апарып, ңоэылар енді 
еме бастағаны да сол еді, елгі топалаң келгір жұлқы- 
нып кеп қалды да, ңызды ңұлата-мұлата қаша жөнелді. 
Танабай таре жарылды. Қызды жақтан шапалақпен са- 
лып ңалды. Ешңашан баланы шекесінен шартпеуіні еді, 
бұ жолы күйіп кетті. Ңыз мұрнын тартып үнсіз жыла- 
ды. Танабай тентіреп кеткісі келді. Бәрін де талақ қыл- 
ғандай тастай жөнелді.
Ңайда барады, жүріп-жүріп ңайтып келді. Қызынан 
ңайтіи кешірім сұрарын білмей тұр еді, ңызы жүгіріп 
келіп:
— Әке, қой қозыларын алды. Апам екеуміз алдыр- 
дың. Енді ңуаламайды ңозыларын,— деді.
— Жақсы болған екен, қызым. Вәрекелді.
Бірден жаны жадырап сала берді. Көрген қорлығы
соншалықты ңұңай да емес сияқтанды. Қалған тұяң- 
тарды өлі де болса аман сақтап шығар. Күн райы да 
оңалып келеді! Кенет көктем шындап шығып кетер, шо- 
панның басынан сөйтіп қара бұлт арылар да? Сөйтіп, 
Танабай жұмысңа тағы да жегіледі. Ңимылда, істе жұ- 
мысты, істе, сонда ғана жаның қалады...
Атқа мініп есепші бала келді. Қойшыларды да із- 
дейтін жан бар екен-ау. Шығын жоң па, бар ма деп сұ- 
райды. Танабай ө дегенде оны әке-шешеден жіберіп, 
қуып шықиаңшы еді, бірақ бұдан не сұрайсың. Мұның 
қолында не тұр.
— Бұрыныраң қайда ңалдың?
— Қайда қалушы ем? Отарларды аралап жүрмін. 
Жалғыз өзім үлгірмеймін.
— Басқалардың халі ңалай екен?
— Мәз емес. Өткен үш күннің ішінде көбі қырып 
алды.
— Шопандар не дейді?
— Не деуші еді. Лағынаттайды. Біреулері тіпті сөй- 
леспейді де. Анау Бектай деген мені қуып жіберді. Дү- 
лейленіп алған, жанына жолай алмайсың.
— Иө-ө. Оған жүгіріп бара қоятын менің де сіңбіру- 
гө мұршам болған жоқ. Ңолым қалт өтсе, барып қайтар- 
мын. Ал сен неғып жүрсің?
— Неғып жүруші ем? Санақ алып жүрмін.
— Ал, бізгө жөрдем деген бола ма?
— Болады. Шора жұмысқа шықңан көрінеді. Атқо- 
радагы шөп, сабанның бөрін сыпырып-спырып, арба- 
ларды отарларға жөнелтіпті. Өлсе — аттар өлсін, қой 
қырылАіасын деп< Біраң өлгі арбалар орта жолда ти-
118

тыңтап жатңан көрінеді, жолдың ңандай екенін өзіңіз 
білесіз ғой.
— Жол дейдіі Бұрыныраң не ойлаған? Өмір бойы 
осы. Енді ол жіберген шөптен дө күдер үзө бер. Ңап, бэ- 
лем, бір жетермін сендерге! — деп ңаһарланды Танабай. 
Сұрама менен. Бар өзің көріп, санап, жазып ал. Маған 
енді бәрібір! Сөзді шорт үзді де, ңораға кіріп кетті. Бү- 
гін тағы он бес саулық төлдеді.
Танабай ңозыларды теріп алып жүр еді, есепші бала 
келіп, қағазын тықпалай берді.
— Шығын туралы актіге ңол қойыңыз.
Ңарамастан ңол ңоя салды. Ңатты тартқаны сонша
ңарындаш сынып кетті.
— Көріскенше, Танеке. Айтатын не сәлеміңіз бар?
— Айтарым жоқ.— Дерін деп алды да, есепші бала- 
ны тағы тоңтатты.— Бектайға соға кет. Ертең түске қа- 
рай амалдап барып қалармын деп айтты де.
Танабай текке уайым жеген екен. Бектайға барып 
ауре болған жоқ. Бектай өзі келді, келгенде де ңалай 
келді десеңші...
Сол күні түнде тағы да желтең тартып, ңырбыңтап 
қар жауды. Біраң таңертең жердің беті аппаң болып қа- 
лыпты. Түні бойы аяғынан тік тұрып шыңңан ңойлар- 
дың үсті де аппақ. Ңойлар енді жатпайды. Бір біріне 
тығылып, ұйлығып, мәңгіріп тұрады да ңояды. Ашар- 
шылық тым ұзаңқа созылып барады, көктем ңыспен 
тым ұзаң шайңасты-ау.
Ңораның іші азынап тұр. Жаңбыр шайып кеткен 
ашық төбеден қылаулап қар түсіп, фонарьдың күңгірт 
жарығында ңұйңылжып ұшып жүріи, ңалықтап барып 
жаурап тұрған ңой мен ңозының үстінө ңонып жатыр. 
Танабай болса соғыстан соң өліктерді жинап жүрген 
жерлеу командасының солдатына ұсап, қойлардың ара- 
еына кіріп алып, өз міндетін атқарып, тыным табар 
емес. Ауыр халден, ауыр ойдан алдақашан еті өліп кет­
кен, бойын кернеген ашу-ыза, үнсіз дүлей кекке айнал- 
ған. Сол дүлей бауырға біткен беріштей жібімей қатып 
ңалған. Етігімен салпылдатып садыра кешіп, жұмысын 
істей жүріп ара-тұра осы бір түн ішінде сонау бір өткен 
өмірін де есіне алды...
Бір заманда ол ңой соңьгада жүгірген бала еді. Бір 
бай жамағайынның ңойын Құлыбай ағасы екеуі баға- 
тын. Арада жьгл өткен соң ңараса, тапңан табыстары 
ішкен-жегеніне артылмапты. Бай алдап соғыпты. Аға- 
йынды екеуі арыз айтып көріп еді, тыңдаған да жоң.
119

Сонымен екі байғұс көн шоқайлары шұрқ тесік, арңала- 
рында бос дорба, екі ңолын мұрындарына тығып кете 
барсын. Кетерде Танабай байға дегенмен тісін аңситты: 
«Бәлем, өскен соң көрсетермін» деген. Ал, Құлыбай ләм 
деген жоң. Ол Танабайдан бес жас үлкен еді. Байды қор- 
қыта алмайтынын біледі. Онан да өзің ңарманып, әре- 
кеттеніп, әлденіп, мал жиып, жерге ие болған көп 
артық деп ойлады .«Бай болсам, малшының ақысын же- 
меспін»,— деп қойды ішінен Ңұлыбай. Сөйтіп ағайын- 
ды екеуі сол жылы екі жаққа кетсін. Құлыбай басңа 
бір байға жалданды да, Танабай Александровкадағы 
Ефремов дейтін орысңа батыраң болды. Бұл мұжық бай 
дейтін бай да емес, екі өгізі, екі аты, егіндік жері бар 
орта шаруа еді. Бидай егетін. Бидайды Әулие-Ата ңала- 
сына апарып диірменге ұн ғып тарттырып алатын. Әлгі 
Ефремов таң атып, қас қарайғанша тыным таппай жұ- 
мыс істейді. Танабай болса көбінесе оның егіздері мен 
аттарын бағады. Ефремов ңатал еді, біраң әділ болатын. 
Кісі аңысын жемейтін. Ол кездегі қырғыз кедейлері, 
бай туыстарынан турашылдың таппай, үнемі аңысын 
жегізе берген соң, орыс байларына жалдануды артык, 
көретін.
Танабай орысша сөйлеуді үйренді, арбакеш болып 
Әулие-Ата ңаласына қатынап тұрды, ананы-мынаны 
көріп, көзі ашылып ңалды. Артынша революция да ке- 
ліп жетті. Төңкеріс басталды. Танабайлардың заманы 
туды.
Танабай айылға ңайтып оралды. Өзгеше өмір бастал­
ды. Басты айналдырып ағымына салып ала жөнелді. 
Бірден жарылқап жер де, еркіндік те, шындық та тиді. 
Танабай батыраңтар комитетіне сайланды. Сол жылда- 
ры Шорамен жолы тоқайласңан. Шора сауатты еді, 
жастардың сауатын ашып, хат танытты. Сауат ашу Та- 
набайға өте-мөте керек еді, ңанша дегенмен батырак- 
комның мүшесі ғой. Комсомол ұясына кірді. Мұнда да 
Шорамен бір болды. Партияға да екеуі бірге өтті. За- 
ман өз сарынымен алға басты, кедейлердің еңсесі көте- 
ріле берді. Ал, коллективтендіру кезеңі басталғанда бүл 
іске Танабай білек сыбана кірісті. Шаруаның жаңа 
өмірі үшін, жер, мал, еңбек, арман — бәрі де ортақ болу 
үшін Танабай күреспей кім күреседі. Кулактардың көзі 
жойылсын! Үрдіс, қаурыт кезең алды-артына қаратпа- 
ды. Күндіз ат үстінде, түнде — мәжіліс, яки жнналыс. 
Байлар, молдалар, басңа да ңанаушылар арам шөптей 
түп тамырымен жұлынып жатты. Жаңа көк қаулап кө-
120

терілуі үшін, арам шөптің бәрін аластау керек еді. Ку- 
лактардың тізіміне Ңұлыбай да ілініп кеткен екен. 
Танабай күндіз-түні аттан түспей, мәжілістер мен 
жиналыстарда тыным таппай жүрген кезде, ағасы 
ауңаттанып та үлгеріпті. Бір жесір өйелге үйленіпті, 
дөп-дөңгелек шаруашылық құрап алыпты. Қойлары, 
сиыры, екі аты ңұлынды биесі, соңа-тырмасы, тағы сол 
сияқты ңұрал-сайманы бар екен. Егін орағына кісі жал- 
дайтын болыпты. Оны бай деп айту артық болар еді, 
біраң кедей деуге тағы келмейді. Аянбай жұмыс істеп, 
ауқатты тұрады екен.
Сельсоветтің мәжілісінде кезек Ңұлыбайға келгенде 
Шора:
— Жолдастар, ойланайың,— деген Ңұлыбайды ку­
лак; қатарына жатқызамыз ба, жоң па. Ңұлыбай сияң- 
тылар колхозға керек те болар еді.
Ол кедейден шыңңан ғой. Зиянкес үгіт ісімен шұ- 
ғылданған емес.
Әр түрлі пікірлер айтылды. Біреу жаңтайды, біреу 
ңарсы. Сөз Танабайға тірелді. Ол қоразша қоңиланып 
отырған. Шешесі басңа болғанымен, әкесі бір. Аға ғой. 
Ағаға қарсы шабу керек болды. Бұл уаңытңа дейін ан- 
да-санда көріскені болмаса, араздасңан да емес. Әркім 
өз тіршілігімен болған. Ңұлыбайға тимеңдер дейін десе, 
басңалардың да жанашыр туысқаны табылады. Өздерің 
шешіңдер дейін десе, бой тасалап отырсың деп тағы 
айып тағады.
Жұрт Танабайдың аузын бағып отыр. Жұрт оның 
аузын бағып отырғандықтан да ол ашына түсті.
— Сен, Шора, ылғи солңылдайсың да отырасың! — 
деп салды ол орнынан тұрып.— Газетте әлгібір кітаби 
жандар туралы, өлгібір қандай еді, энтеллегенттер тура- 
лы жазып жатады. Сен де энтеллегентсің. Сен ұдайы 
шүбәланып, не болар екен деп ңорңаңтайсың да отыра- 
сың. Шүбәланатын не бар? Тізімде бар ма — бар, де- 
мек — кулак! Ендеше аяу болмасын! Совет өкіметі үшін 
туған өкем болса да аямаймын. Менің ағам екен деп 
аямай-аң ңойыңдар. Сендер батпасаңдар, мен өзім-аң 
оның мал-мүлкін сыпырып алып, ортаға саламын.
Ертесінө оған Ңұлыбай келді. Танабай ағасын ыз- 
ғарлана ңарсы алып, ңолын да берген жоң.
— Менің нө үшін кулакңа жатңызасың? Ау, екеу- 
міз бірге батырақ болып жүрмеп пе едік? Есіңнеи шық- 
ты ма, бай екеумізді де қуып жібермеп пе еді?
— Ол өтіп кеткен әңғіме. Сен өзің байсың енді.
121

— Ay, мен ңайдағы бай? Өз еңбегім, табан аңыммен 
тапңан малым ғой. Көпсінсең, оны да ал. Бөрін алың- 
дар. Тек мені кулак ңатарына ңосып нелерің бар? Құ- 
дайдан ңорыңсаңшы, Танабай.
— Жоң, бөрібір. Сен жау тапсың. Колхоз ңұру үшін 
алдымен сені құртуымыз керек. Сен біздің жолымызда 
көсе көлденең тұрсың, сондыңтан сені жолдан алып тас- 
тауымыз керек...
Бұл олардың соңғы сөзі өді. Содан бөрі өткен жиыр- 
ма жылдың ішінде бір біріыө лөм деп тіл қатысып кэр- 
ген емес. Ңұлыбайды Сібірге айдап жібергендө айылда 
қанша гу-гу өңгіме болды десеңізші!
Әркім өр түрлі сацңа жүгіртіп жүрді. Екі салт атты 
милиционер Құлыбайды айылдан айдап алып бара 
жатқанда, ол басы салбыраған күйі, жан-жағына мо- 
йын бұрмастан, ешкіммен дө қоштаспай кетіпті деген 
ңауесет те шыңты. Айылдан едөуір ұзаған соң, олар 
егістікті бойлай кетіп жатңан жолға түскен екен, Ңұ- 
лыбай кенет колхоздың жайкалып тұрған күздік бида- 
йына ңойып кетіпті-міс, сонан қаңпанға түскен қасқыр- 
дай өз-өзіне аласұрып, көкпеңбек бидай сабақтарьін 
тамырымен ңопарып, жұлып, таптап, езгілепті-міс. Ай­
дап бара жатқандар әрең бағындырып, әзер дегенде әрі 
ңарай бет түзепті. Жұрттың айтуына ңарағанда, айда- 
лып бара жатңан Ңұлыбай сонда еңірегендө етегі жасқа 
толып, Танабайды оңдырмастай ңарғаған құсайды.
Танабай бұған онша сенө ңойған жоң. «Дұшпанның 
өсегі... мені сөйтіп бір табалағысы келөді ғой. Мейлі, 
іші күйгендер тұз жаласын, менің бірдеңем қисаяр! 

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: