’ ШКМ — отызылшы жылдары шпруа жастарына арналған

самарңау аққан судың тыныштығын бұзбайын дегендей 
маужырап қапты.
Содан бері талай жылдар өтті. Екеуі де майданнан 
бірге ңайтты, мұраб болып бір уақытта қызметке ара- 
ласты. Ңаратайдың тұйық, морт мінезіне қарамастан 
екеуінің достың бейілдері бұрынғыдан да нығая түсті. 
Біраң бір күндері, ңайдан шыққанын кім білсін, «Са- 
бырбек Ңаратайдың ңалыңдығы Ңанымгүлді сүйеді 
екен» деген өсек ауыл арасына тарап жүрді. Күбір- 
сыбыр әңгімелер көбейді. Осыдан-аң Ңаратайдың досы- 
па деген көңілі суып, бойын тарта бастады. Ңаыымгүл- 
ді алғаннан кейін де Ңаратай Сабырбекке жылы шы- 
рай бермеді. Ңаратай өгінше топшылап, істің анығын 
барламады. Ондайға Ңаратайдың шыдамы да, сабыры 
да жетпеді. Оған себеп, сырттай жұрт көзіне сездірме- 
1
’внмен Ңанымгүлді іштей сүйетін. Сондықтан болу 
керек, ңызғаншаңтығы әр сәт білініп қала беретін. Ңа- 
кымгүлге біреу күле ңарады дегеыше — ол мейлі жан 
ңимас досы болмақ түгіл, бірге туғаны болса да ызғар 
шашып, шатынап, кейде ңанын ішіне тарта сазарып, 
әзіл, шынын ажыратпастан, кім болса да сойып салуға 
даяр тұратын.
О бастан күдікшіл, морт мінез Ңаратай Сабырбек- 
тің әрбір басқан қадамынан арамдың іздеп, күннен- 
күнге күдігі молайып жек көріп кетті. Мұны сезген 
Сабырбектің көптен бері сөйлесіп, сырласпай кеткеніи, 
өзінше жорып, менің ошағыма өрт салғысы келіп жүр 
деп таныды. Бара-бара Ңаратайдың іші тарлығы Ңа- 
нымгүлмен ғана шектелмей, енді Сабырбектің өзіне ау- 
ды. Сырттай Сабырбектің табыстарына мән берменген- 
сіп жүргенмен, шындығына келгенде, іштей кіжініп 
тісін ңайраумен болды. Ңаратай Сабырбектен артта 
қалайын деген жоқ, не пайда ісі оңға баспай-ақ қойды. 
Бұған Ңаратайдың онан сайын іші күйіп, зығырданы 
ңайнайды, бұрынғы досынан үлгі алуға, жәрдем сұрау- 
ға, «мен осыған бас нем бе» деген татымсыз тәкаппар- 
лың жүгендеп жібермей-аң қойды. Сабырбек болса, 
өдейі өшіккендей ел аузынан түспей мақталып, барған 
сайын абырой-атағы өсіп барады. Оның абыройының 
соншалыкіты көтерілгенін ел былай тұрсын, кейінгі кез- 
де, Қаратай өз әйелінен де байқап қалды. Бір күні Са- 
бырбектің суреті басылған газеттен Ңанымгүл маңала 
оңып отыр екен. Ңаратай ә дегенде сыр алдырғысы кел- 
мей, үндемей біраз тұрды да, кейін шыдай алмай:
— Ие, сонымен сенің Сабырбегің газеттен түспейтін
325

мықтының езі болып алды ғой! Көне, тағы да не деп 
маңтаған екен,— деп өртенген ішінің алай-түлей қал- 
пын сездірмей, ажуаға айналдырғысы келгендей кекете 
сейледі. Сонау бір күндері Қанымгүл келіншектермен 
бірге Сабырбектің аулына киноға барған-ды. Соэда 
Сабырбек Ңанымгүлдің жанында кино көрместен я:а- 
бырласып отырыпты. Осыны естігенде Қаратай өйелі- 
мен ашық сөйлескісі келіп еді, бірақ әрі-бері ойланып: 
«Біздің ауылда осы күнге дейін клубтың жоқтығына 
кім айыпты» дегенге жауап таба алмай үн шығарма- 
ған-ды.
Бастан өткендерді осылай ой сарабына салып келе 
жатңан Ңаратай, «Үштөбеге» ңалай жеткенін аңғарпай 
да қалды. Жүгерілерінің қандай халде екенін екді 
көріп, енді түсінді. Сенбегендей ңайта-ңайта көэін уңа- 
лап ңарап еді, сол көрініс өзгермеді. Байқамай сірекко 
шағып жіберсең шаңы шығып жатқан жер ду етіп өр- 
теніп кеткелі тұр. Жүгерілер өлдеңашан сарғайып, бой 
ала алмай ңалған. Сары жапырактар ңағаздай қауды- 
рап тұр. Ңурай бастаған жапырақтар ширатылып ора- 
лып түтіктей көрінеді. Өсімдікке өмір беретін жер-ана- 
дан ңайран кеткен. Ңазір егей шешедей сазарып жа- 
тыр. Жетімсіреген жүгері собыңтары сүт алмастан 
солып салбырап қалған. Олар аса аянышты үнмсн 
«бізге, су, тезірек бір тамшы су* деп зар илеп түрган- 
дай. Ңаратайдың жүрегі емірінде осы жерде бірішиі 
рет сыздап шаншығандай болды, тұла бойы түршігіл 
қоя берді. Сабырбектің, бар күйіне айтқан сөздерін енді 
ұққан тэрізді. Кенет, құлағына «сен мұрабсың, сен су­
ды ц иесісің, өнім үшін, елің үшін сен жауап бересің. 
Есіңде болсын, елдің табан ақы, маңдай тері сенің мой- 
ныңда, Ңаратай*, деген Сабырбектің үні келгендей 
болды.
Дөл осы кезде от шалқығандай ыстың жел шаргл 
бастады. Бұл ыстың жел жер бойында қалған азды- 
көпті ылғал-дымңылды ашңарақтана жұтып бара жат- 
қан айдаһардай Ңаратайдың аза бойын ңаза қылды.
— Аптап желі,— деді Қаратай бар даусымен,— ап- 
тап желінің өзіі — Енді аттың жалын құшақтап бүктү- 
се, өлсіреген үнмен сыбырлап:
— Бүйткенше бір тамшы су көрмей кетсемші! Мы- 
наны көргенше бір тамшы су татпай өлсемші!..
Аәдан кейін басып жүлып ала арық-атыэға қара- 
мастан атыи борбайлап ауылга қарай шаба жөнелді.
82Ө

Аттың төрт тұяғынан шыңңан шаң созылып ңала бер- 
ді. Сол бойымен тізгінін тежемей шауып келе жатқан 
Ңаратай, сиырларды көшеде күтіп жүрген Қанымгүл 
мен Тоқанды көргенде ғана тізгінін жиған-ды.
3
Бұл кездері түн ортасына дейін тастай қараңғы бо- 
лады. Ай да ңырқа басына тым кеш шығады.
Сушылар үшін түн ең бір тиімді мезгіл. Сабырбек 
егіннің ңалай суғарылып жатқанын тексеріп жүрді. 
Бәрі де өз орнында. Сушыларға күндіз тапсырма бері- 
ліп, әрқайсысына жер бөлініп ңойған. Енді, егін жие- 
гінен, әлі де ала-құла ңалып койғаны бар ма екен де, 
Сабырбек аралап келе жатты. Біруақытта:
— Сабырбек, ay Сабырбек,— деп айңайлаған бі- 
реудің үні шьщты.
— Уа, немене, мен мұндамын!
— Су жоқ. Су азайып барады,— деп әлгі сушы та­
ры айғайлады. Сабырбек оған жақындай бергенде, ар- 
ғы жақтан тағы айқай шықты.
— Ау, мұраб, су азайды гой. Су ңайда!
Шынымен арықтардан су азайып төмен түсіп бара­
ды, енді мүлдем жылжьшай қалды. «Бас арықты біреу 
арқалап кетті ме, мұнысы несі» деп Сабырбек солай қа- 
рай шаба жәнелді. Арық орнында, біраң көз алдыңда 
су күрт төмен түсіп, аздан кейін түбіндегі тастары 
жылтырап көріне бастады. «Япырай, бұ несі> деп таң- 
данған Сабырбекке «әлде, каналдың бір жерін су бұ- 
зьіп ауып кетті ме екен» деген ой can ете қалғанда, де- 
несі түршігіп қоя берді. Енді қайтпек, бұл каналдан 
Сабырбектер ғана емес, «Бешташ» колхозы да су ішеді. 
Канал бұзылып кетсе оны бөгеу де осал сауда емес. 
Уақыт алуы былай тұрсын, байлау беруі де ңиын. 
Оның үстіне ңазір егін суғарудың ңызу уакытында су> 
сыз ңалу деген, бар өнімнен айрылғанмен бара-бар. «Не 
де болса тезірек әрекет жасау керек» деп Сабырбек түн 
қараңғысына қарамай, бұрынғысынан жан ұшыра ша­
ба жөнелді.
Міне, ол каналдың басына да жетіп келді. Мұнда 
екі колхозға су бөлетін үлкен шлюз орнатылған. Са­
бырбек жиектегі талға атын байлай салды да, қанал 
жағасына жүгіре шықты. Шлюздің үстімен жүріп бара 
жатып, бір кезде кілт тоқтап ңалды. Көзің жамандық 
көрмесін,— Сабырбектің бас арығына баратын шлюз 
ңақпасы жабылған. Каналдан арыққа бір тамшы су
327

бармай тұр. Оның есесіне Ңаратайдың арығының қаң- 
пасы аянбай ашылған. Су солай қарай төндіріле жөң- 
кіп жатыр.
«Мұнысы несі, мұны істеп жүрген кім» — деп, Са- 
бырбек өгіне-өзі сауал беріп, оған жауап таба алмайды. 
Дәл мұндай оқиғаны ол бұрын-соңды кездестірген емес. 
Ңаратайдың арығына құлап жатңан су сарылы Сабыр- 
бектің сөйлеген сөзін естіртпей жұтып кетіп жатыр.
«Жоқ, бұл бір жаңылыс окиға шығар, әйтпесе, мүм- 
кін емес» — деп, Сабырбек өзін өзі жұбатумен болды.
Ол атының жанына барып қанжығасында байлау- 
лы жүрген, шлюздің кілтін шешіп алды да кайтып ке- 
ліп, өз арығының қақпасына салып, тиісті суын жығып 
алайын деген мақсатпен енді ғана бұрай бергенде, жа- 
қын жерден әлдебіреудің өктем үні шыңты.
— Тарт қолыңды!
Сабырбек селк етіп жалт қарағанда, көпірдің үстін- 
де канатын керген бүркіттің бейнесіндей, арбиған өлде- 
неге көзі түсті. Ңазір бүре түсетіндей, басы мен денесі 
бірдей қарауытңан бірдеңе жақындай берді. Бетінен 
ажыратып тануға мүмкін емес, түн.
— Сен кімсің?
— Тарт деймін ңольіңды.
— Қаратай, сенбісің ей!
Ж а у а п
жоқ.
— Мынаны істеген сен бе? Біздің суды аударып ал- 
ған сен бе деймін?
— Су түгелдей маған керек!
— Ондай правоны кім берді.
Ңаратай адымдай басып Сабырбекке жақын келді.
— Жоғал қазір, көрінбе көзіме!
— Денің сау ма? Есіңді жи, Қаратай!
— Өзім үшін емес! Бермеймін, кет деймін саған! 
Колхоз үшін, колхоз үшін алып жатырмын! Жерім ку- 
рап, егін өліп барады, маған осы с\ дың бәрі де керек! 
Тірі тұрганда кет деймін, бермеймін, болды!
— Басңалардың егіні су ішпесін бе? Мұның барып 
тұрган заңсыздық! Сен ұрысың!
— Men ұрымын ба? Жағыңды карыстырайын се- 
нің! — деп Ңаратай жетіп барып Сабырбектің ңолын- 
дагы темірді жұлып алды. Ол шегіне беріп, бар күші- 
мен сілтсй бергенде Сабырбек Қаратайдың екі қолын 
шапшаң қапсыра үстаіі алды. Бар қуатын жнып, Қара*
328

тайдың білегін темірдей күшті саусақтарымен кыса 
түсті. Акырында шлюз ашатын кілт суға түсіп кетті. 
Ңаратайдың беті қайтатын емес. Шамасы келгенше әлі 
де айқасып, Сабырбекті көпір шетіне ығыстырып суға 
құлатпаң. Мұны сезген Сабырбек бір ңолымен шлюздің 
темірінен мықтап ұстап, орнынан жылжымай қойды. 
Екеуінде де «суға түсіп кетпейік» деген ңауып бар. Те- 
ке тірес айкасып қапты. Жан қиыспас достық деп жүр- 
генде де екеуі дәл осындай етене ңұшақтасып, бетпе- 
бет тиісіп, көзбе-көз жақындасңан жоқ шығар. Айнала 
жым-жырт. Тастай ңараңғы. Екеуінен басқа тірі жан 
жоң. Ңырдың ар жағынан қылтиып шығып келе жат- 
кан ай, алысып жатңан кімдер екен дегендей, мойнын 
соза түскен тәрізді. Ай да асығыс көтеріліп келеді, 
шлюзден орғыған су арық табанына түсіп алды-артына 
ңарамай, сарқырап жатыр.
Егерде күндіз бслса Сабырбек Қаратайдың күтыры- 
нып қанталаған көзін көрер еді. Шекесіндегі білеулен- 
ген тамырларынан жүрегінің қалай соғып тұрғанын се­
вер еді, оның ңарыса тістенген түрі мен қан-сөлсіз өңін 
таныр еді. Бірак, қараңғыда Қаратайдың ашу буған ыс- 
тың денесін ғана сезіп, жанталастан шыкқан ашумен 
аузынан анттай шыққан сөздерін ғана естіп тұр.
— Бермеймін! Суды бермеймін! Бүгінгі түн менікі. 
Егіндерім өртеніп барады!..— Бір уақьіт болды-ау де- 
генде Ңаратайдың күші кайтып әлсірей бастады. Са­
бырбек осы сәтте Ңаратайды әрі итеріп жіберіп:
— Орныңнан қозғалма! Жылжушы болма,— де- 
ді.— Сен осындай болып шықтың ба! Өнім үшін, озу 
үшін осылай күреседі екенбіз ғой! Мен саған кіммін?
— Сен маған қас дұшпансың,— деді Ңаратай енті- 
гін баса алмай.— Сен маған дұшпансың... Сен менің 
сүйгеніме көз саласың. Сен мені мұқату үшін жина- 
лыстарда жамандап сөйлейсің. Талқыға салып әшкере- 
лемекші боласың... Біраң мені алдай алмайсың... Егін- 
ді елден бұрын суғарып жаңсы көрініп жүргеніңнің 
сырын білемін, өйткені сен түн болысымен менің суым- 
ды жығып алып жүргенсің...
— Не дейсің? — деп Сабырбек буынып, басңа сөз 
айтуға мұршасы келмей ңалды. Ңаратайдың жағасы- 
нан қос қолдап ңапсыра ұстап өзіне қарай жұлқып қал- 
ды. Ңыбыр еткізбей, көзінде не бар екен деген кісіше 
оған үңіле тіктеп қарап тұрды да, сәлден соң өкінішпен 
басын шайқап:
329

— Енді түсінІктИ Мен кеттім. Бірақ есіңде болсын, 
сенің арықтарың мұнша суға төтеп берө алмайды... Сен 
өзіңе өзің дұшпансың... Бір ұрттам су осыдан далаға 
кетсе жүзі ңара бол...
Сыбырбек кеткен соң, Ңаратай көпір үстінде тұрып, 
ай жарығымен шағылысқан Сабырбектің көйлегінің 
ағараңдап бара жатқанына ұзаң ңарап тұрды. Сабыр- 
бекте жеңілдім деген ой жоқ. Ол кеудесін кере, жеңген 
кісінің кейпінде ның басып бара жатыр. Ңаратайдың 
болса басы айналып денесі дел-сал болып қапты. Осы 
сәтте ол кетіп бара жаткан Сабырбекке: «Тоқта, суың- 
ды ала бер» деп, айкайлай жаздап аузын баса қойды...
Өз қылығын аңтау үшін, Ңаратайға әлде не жетпей 
тұрған сияқты. Ңаналдың биік жарынан жүгіріп түскен 
Ңаратай арыңтың жиегіне келіп жүресінен отыра ңал- 
ды да, «жанымды салып тапқан су осы ма» дегендей, 
әбден таңдайы тобарсыған адамдай, ңос ңолымен кай- 
та-ңайта құмарта жұтып, өзіне өзі әлденені күңкіл- 
деді:
— Саспай тұра тұр, мен саған әлі көрсетем көресі- 
ні. Міне, су дегенің менің қолымда... Бүгін түнімен бә- 
рін суғарып бітем, Су ішпеген ұлтарақтай жер қалмай- 
ды. Мен ұры емеспін, ұры деп кім айта алады. Мен ұры 
емеспін! Олар егіндерін үш қайтара, бес қайтара суға- 
рып алған, бір түнде ештеңесі кетпейді. Біздің жеріміз 
шөліркеп тұр.
Жоң достым, жалған айтасың, бізге алты емес, 
он — он бес ңұлақ су керек... «Үштөбедегі» жүгерігө 
осы ескі арықтарыммен-ақ су жеткізе алам. Арығың 
шыдамайды дегені өтірік-жала...
Арыңтағы су шынымен мол ағып жатты. Ағыстың 
күштілігіне Ңаратайдың көзі ілеспейді. Жазғы сөл си- 
яқты, арыңты кернеп аққан суға алаңаныңды тоса қал- 
саң, серпіні тайша теуіп қолыңды сыртқа лақтырады. 
Білегіңе дейін салсаң, өзімен бірге сүйреп жөнелетін- 
дей, жұлып әкете жаздайды. Су еркіндікті сүйеді. Қа- 
зір құлағыңды тоссаң, арықтың жағасын кеміріп бара- 
ды; сусылдай ықңан құм дыбысы да естіліп ңалады. 
Бірақ, Қаратайдың ойы басқа жақта. Ол бүгінгі түні 
қандай болмасын бар жерін суғарып алуға тністі. Су- 
дың дөл көзір «Үштөбеге — жеткенін, күні бойы даяр 
тұрған сушылардың жан сала суғаруға кірісіп жатқа- 
нын көзіне елестетіп, Қаратай орнынан ұшып тұрды, 
қуанғанынан үнсіз күлді. Егіске су жаю басталды. Ен- 
ді тезірек өрокетке кірісу керек...

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: