Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

ра жатпаған сияңты, өлдебір тылсым дүниеге ңатарла- 
оып ңатып ңалған тас сияңты бір сәткө. Гулсары қатар 
шапқан аттардың көздөрін, кекшиген бастарын, ауыз- 
дыңтарын, жүгендерін көріп келеді. Қара көктің көз 
і^арасы — аласапыран, ңасарысқан көзқарас; ал жирен 
ат қобалжып, көзі тайңақси береді екен. Дегендей-ақ, 
алдымен сол жирен ат ңала бастады. Өуелі тайңак,сь|- 
ған көздері, онан соң делдиген танауы көрінбей кетті 
де, ат ңатардан мүлде шықты. Ал ңара көк жанын ңи- 
нап, ңасарысып көпке дейін ңалыспай, аңыры кейін 
ығыса берді. Ол шауып келе жатып жайлап жан тап- 
сырған жануардай, дөрменсіз ызадан көзі қозғалмай 
шишаға ұңсай берді. Жеңілгенін мойындағысы келмей 
о да ңалды.
Әлгілер артта ңалған соң, жорғаның тынысы кеңиін 
деді. Алдынан жалтырап өзен иірімі, дөңгелек саз көрі- 
ніп, алыстан адамдардың азан-қазан даусы естілді. 
Бөйге десе ішкен асын жерге ңоятын жанкүйерлер ал- 
дақашан жолға шығып күтіп тұр екен. Ңиңулап, ұран 
салып, олар ңос бүйірден қосыла шапты. Сонда барып 
жорға кенет өзінен өл-дәрмен кете бастағанын сезді. 
Алыс жол алңындырмай қоймады. Арттағылар ңуып 
жетті ме өзін, жеткен жоң па — Гүлсары оны біле ал- 
мады. Мұнан әрі көсілуге дәрмен жоң, тұла бойдан 
күш кетті.
Біраң алда адам толқыны теңселіп, аттылы-жаяу 
қаң айырылып, ңұлаң тұндыра айңайлап бері ұмтыл- 
ды. Кенет: «Гүлсары! Гүлсары! ГүлсарыІ» деген ащы 
айңай жорғаның ңұлағына анық шалынды. Сонда жор- 
га өлгі айңай-шудан тың күш алғандай, ширатылып, 
алға оңша атылды. Әй, адамдар-ай, өйтеуір... Адамдар- 
дың ңұдіретін ңойсаңызшы бұл...
Жер-әлемді жаңғырыңтырған дауысты жарып өтіп, 
мөреге жетіп жорға дөңгелек сазды бір айналып 
шыңты.
Онымен де тынған жоң. Енді жорғаны да, Танабай- 
ды да ңаптаған жұрт ңаумалап өкетті. Жорға сөл-пәл 
тыныстап, тынши бастағанда қаумалаған көпшілік ке- 
йін шегіншектеп, бас бәйге алған тұлпар мен шабандоз- 
дың кұрметіне орын босатты. Ңаптаған халың: «Гулса­
ры! Гүлсары!» деп жорғаны, «Танабай, Танабай!» деп 
оның иесін көкке көтере дауыстады. Сайыпңыран, тө- 
каппар Гүлсары көзі от жайнап, бір бүйірлеп билей ба- 
сып ортаға шыңты. Ол өзінің ңұдіреттілігін, сұлулы- 
ғын, даңңты екенін сезгендей еді.
47

Танабай жеңімпаз ретінде екі қолын айңара жайып, 
ңоршаған көпшіліктің алдынан бір айналып шықты. Со 
кезде тағы да ңалың елдің о шеті мен бұ шеті бір кісі- 
дей бата тілеп: «Аумин» — деді. Тағы да жүздеген ңол 
жайылып, бет сипасып, мыңдаған саусақтар маңдайдан 
төмен қарай төгілген судай лыңсыды.
Сонда Гүлсары көп арасынан баяғы таныс әйелді 
көріп ңалды. Әйел алақанымен бетін сипап бола бере, 
жорға оны бірден таныды. Бұ жолы ңоңыр орамал емес, 
басына аң орамал салған екен, Гүлсары сонда да танып 
ңойды. Ол ңалың топтың алдыңғы қатарында ңуанышы 
қойнына сыймай толқып тұр екен. Сарңырама су түбін- 
де күн сәулесіне шағылысып ойнаған асыл тастай 
жалт-жұлт еткен көздерін Танабай мен Гүлсарыдан бір 
алмайды. Гүлсары бұрынғы әдетінше әлгі әйелге қарай 
ығыса берді. Соның жанына барып тұрғысы келді, әдет- 
тегіше онымен ңожайын сөйлессе екен дейді, сонда әйел 
аң домалақ торы төбел байталдың ерініндей жұмсаң, 
өдемі, әсем қолдарымен жалымды тарап, мойнымды 
ңасыса екен дейді. Бірак, Танабай, неге екені белгісіз, 
тізгінді басңа жақңа тарта береді. Ал, сары жорға иесі- 
нің қылығын түсіне алмай, әйелге ңарай ығыстап, ай- 
налшыңтай береді. Әлде оны иесі көрмей тұр ма екен? 
Ңалайша көрмейді? Ңалайда бір сөйлесуі керек емес 
пе онымен ңожайынның? Гүлсары түсіне алмай дал.
Келесі, екінші май күні де Гүлсарының дәуірлеген 
күні болды. Түс ауа бере мидай далада көкпар бас­
та лды.
Дала төсін тағы да әруаңты айқай-ұран кернеп кет- 
ті, жердің үсті барабанша дүбірлейді. Тау тасқынындай 
салт аттылар қиңулап, айңай салып, дода басында ала- 
сұрып жүр. Бұ жолы да Гүлсарының бағы жанды. Ке- 
шегі бәйгенің даңқымен жұртқа танылған жорға қазір 
де көпшіліктің назарында. Көкпардағы ңараның маң- 
дай алдысы осы Гүлсары. Біраң Танабай оны зорың- 
тырмай, көкпардың ақыр аяғына дейін тың ұстады. 
Көкпар салым аяқтала бере, аламан-бөйге басталады. 
Кімнің аты додашыл, әм жүйрік, кім қайратты әм ай- 
лакер болса, сол адам көкпарды тақымға басып, өз 
ауылына қарай тура тартады. Аламан-бөйгені жүрттың 
бәрі күтулі, ойыішың ең қызығы да сол, әрі десе оған 
кез келген адам қатыса алады. Әркім-ақ өз бағын сы- 
нап көрмекші.
48

Жұрт көкпар салымның қызығымен жүргенде күн 
еңкейіп, сонау көз ұшында көсіліп жатқан қазақ дала- 
сының көк жиегіне мамырлап барып ңонайын деді. 
Күннің көзі жұмыртңаның сарысындай дөп-дөңгелек, 
қоймалжың көрінді. Ыстығы ңайтқан сол күнге қазір 
көзді көлегейлемей-ақ тіке ңарауға да болады.
Ңырғыздар мен ңазақтар андыздап, шауып келе 
жатып, ер үстінен еңкейіп, жерде жатңан көкпарды іліп 
алып, бірінен бірі жұлңа тартып, қатарласып, қақтығы- 
сып, айқайласып, қайтадан қанат жазып, кең даланың 
төсінде тарыша шашырап кетеді. Сөйтіп жүргенде кеш 
те болды.
Кеш түсіп, ала-ңұла көлеңкелер ебедейсіз ұзарып 
кеткенде ғана, ақсақалдар жағы аламан-бәйгеге рұхсат 
берді. Көкпар серке ортаға тасталды. «Аламан!»
Көкпаршылар тұс-тұстан лап қойды. Қалың дода, 
серкені жерден жұлып алмаққа ұмтылған қолдар. Мұн- 
дай додада көкпарды көтеріп алу оңай емес. Ақиланып 
алған аттар шыр көбелек айналады, ауыздың шайнап 
бірін-бірі тістейді. Мына ңалың додада Гүлсарының 
дегбірі кетіп, еркін көсілетін айдаланы аңсады. Біраң 
Танабайдың қолы серкеге жөндеп бір ілікпей-ақ қойды. 
Кенет бір ащы дауыс айқай салды: «¥ста-а, әкетті, қа- 
заңтар әкетті!» Айбатты күрең айғыр мінген, үстіндегі 
гимнастеркасы дал-дал болған бір жас қазақ ңайнап 
жатқан ңалың доданы қақырата қаң жарып, суырылып 
шықты. Көкпарды тақымына баса-маса сол қазақ күн- 
батысңа ңарай зымырап берді.
— ¥ста-а! Күрең кетті! — деп соңынан қуғыншы- 
лар тұра ұмтылды. Тез, Танабай! Оны сен ғана ңуып 
жетесің!
Күрең айғыр мінген қазақ тақымында көкпары са- 
лаңдап, тұп-тура қызарып батқан күнге қарай тіке тарт- 
ты. Енді болмаса сол алаулап тұрған күнге барып қо- 
йып кетіп, алқызыл түтін арасына сіңіп, ғайыпңа айна- 
латындай.
Танабай тізгінді неге тартып тұрғанын Гүлсары тү- 
сіне алмады. Ал, Танабайдың өз есебі бар еді. Ңазір ғой 
күрең айғырлы қазақ жігітін бір топ жерлестері соңы- 
нан ңаумалап қорғап барады, әрі десе ңырғыздар жа- 
ғынан ңуғыншылар тасқыны да толастаған жоқ. Күрең 
айғыр солардың бәрінен қарасын үзіп, жеке шығар 
сөтті күтулі Танабай. Танабайға жекпе-жек керек, сон- 
да ғана үміт үзбеуге болады.
49

Күрең айғыр оңша атылып, оңшау шыңты-ау деген 
кезде Танабай жорғаның басын қоя берді. Өз еркі өзіне 
тиген Гүлсары бетегеден биік, жусаннан аласа боп сы- 
напша сырғығанда жердің танабы ңусырылып, қызар- 
ған күнге ңарай зымырап бара жатты. Айқай-шу, тұ- 
яңтар дүрсілі артта қалды, ал Гүлсары мен күрең ай- 
ғырдың арасы бірте-бірте жаңындай берді. Күреңнің 
жүгі ауыр ғой, сондыңтан оны ңуып жету аса қиын да 
болған жоқ. Танабай жорғаны күреңнің оң жағына бұ- 
рып салды. Өйткені көкпар ңазақ жігіттің оң жаң та- 
ңымында болатын. Танабай күреңмен ңатарласа келе, 
көкпарға қол созып, ерден еңкейе берді. Бірақ көкпар- 
шы ңазаң серкені сол жаң таңымына сарт дегізіп 
аударып салды. Ал, екі ат ңұлақ түйістіріп тура күннің 
көзіне ңарай қатар сілтеп барады. Енді ңазактың сол 
жағына шығу үшін Танабай Гүлсарыны тежеңкіреп ба- 
рып күреңді ңайта ңуып жетуі керек болды. Жорға 
жазған күреңнен ңалғысы келмей, бас бермей өлекке 
салып, әрең көнді. Бірақ гимнастеркасы дал-дал болған 
қазаң көкпарды сарт дегізіп оң жаң таңымына лезде 
аударып алды.
— Бәрекелде! — деп Танабай сүйсінгеннен айқаіі- 
лап жіберді.
Екі ат болса өлі ңатарласып, тұп-тура күн көзіне ба- 
рып күмп беріп ңойып кететіндей, ұрып келе жатыр.
Енді ұзай берсе, жағдай ңиындай түспекші. Танабай 
неде болса деп жорғаны күрең тұлпармен қабыстыра 
ңатарласып, ңазаңтың ерінің басына кеудесін арта 
асылды. Ңазақ жігіт жігін ажыратып әкетпек боп көріп 
еді, Танабай жібермеді. Жорға жануар осы жерде бір 
жарап берді. Ңожайынның ыңғайына қарай лыпып тұр- 
ған Гүлсарының арңасында Танабай күреңнің жалына 
жатып алды. Сөйтіп барып ңазақтың арғы тақымында- 
ғы серкеге қолы ілікті-ау. Танабайға оң жақтан тарту 
оңтайлы өді, врі десе екі ңолы да бос, қос қолдап көк- 
парды зордан тарта бастады. Серке жарым-жартылай 
бері ңарай аунады.
— Уа, ңазак туған, енді қапы қалмаі — деп Тана­
бай айңайлап жіберді.
— Бөспе, көршіі 
Бермеймін!— деп 
ңаеарысты 
қазаң.
Екеуі де құйындай шауып бара жатып, аламат ар- 
пал ыс бастады. Бір жемтіккө таласқан екі бүркіт сияқ- 
ты, бірімен бірі айқасып, жан дөрменде айқаплясып, бі- 
ріне бірі сес қылып арыстандай ақырып, қырылдасып,
60

қырңысып барады. Екеуінің қолдары айқасып, тырнақ- 
тарының көбесі сөгіліп, содан ңан сорғалады. Екі көк- 
паршының ерегескен ересен күшімен қабысып, қатарла- 
са көсілген қос тұлпар шиңан ңызыл күн көзіне жетуге 
асыңңандай ақиланып, арқырап келеді.
Бізге осынау көзсіз батырлардың көкпар ойынын 
мұра етіп қалдьірған қасиетті бабаларымыздың жаны 
жаннатта болғай да!
Серке енді ңосарлана шапқан екі аттың ортасында 
созылып барады. Түйін шешілейін деп ңалды. Шабан- 
доздар енді үн шығармай тістеніп, көкпарды тақымға 
басуға күш салып, тартысып-аң баңңан. Ңазаң өтө күш- 
ті екен. Тарамысты бұлшың еті бұлтылдаған, жұдыры- 
ғы балғадай, өрі десе Танабайдан өлдеқайда жас. Біраң 
өккі айла-тәсілдің жөні бөлек. Танабай ңапелімдө оң 
аяғын үзеңгіден шығарып алып, күрең айғырдың бүйі- 
ріне тіреді. Көкпарды өзіне тартңан кезде оң аяқпен 
күреңді әрмен итеріп баңты. Ңазақтың ңарысқан сау- 
саңтары бірте-бірте жазыла берді.
— Байңа! — деп ескертіп үлгірді көкпардан ңолы 
шығып кеткен қазаң.
Танабай көкпармен қоса ерден үшып кете жаздап 
барып өрең қалды. Ңуанғаннан жүрегі жарыла жаздап, 
кеудесін бір ңиңу жарып шықты. Жорғаны шұғыл бу­
рый, жекпе-жекте жеңіп алған серкені тақымға баса- 
маса, қырғыздар жаққа ңарай сорғалай жөнелді. Оған 
қарсы ңиқуласып, опыр-топыр орғытып, ңалың ңол 
шауып келе жатыр.
— Гүлсары! Гүлсары өкетті!
Қаптаған қазаң ңаңпақылдап, Танабайдың алдын 
кес-кестей шапты.
— ¥ста, ойбай, Танабайды ұста!
Енді ең бастысы, қолға түсіп ңалмай, ңырғыздар- 
дың тобына жетіп үлгеру керек.
Танзбай ңуғыншылардан құтылу үшін жорғаны та­
ры да шұғыл бұрып, орағыта қашты. «Жарайсың, Гүл- 
сары бауырым, рахмет!» — деді жорғаның сезімтал 
ұшңырлығына риза болған Танабай. Гүлоары иесінің 
сөл ңимылынан оның ойын танып, бұлт-бұлт өтіп ирөк 
қашып, адастырып, ңуғыншының амалын құртты.
Жан-жақтан ңамаларан ңаңпаннан жер бауырлап, 
мысыңтай төселе шауып өрең ңұтылып, Гүлсары тұп- 
тура ңасқа жолға шыңты. Әні-міне дегеншө Танабайдың 
жерлестері жетіп үлгерді де, оны ңаумалап, қамал ңұ- 
рып, бөрі ұмар-жұмар ңаша жөнелді. Біраң ңуғыншы-
51

лар тағы да кес-кестеп алдыдан шықты. Тағы да жалт 
бұрылып, тағы да жалтарып қашуға тура келді. Ңаш- 
кындар мен ңуғыншылар аспанда бәрі бірден бір ңана- 
тынан бір ңанатына жапырыла жантаятын топ-топ ңұс- 
тар құсап, кең даланың төсінде аударылып-төңкеріліп 
бара жатты. Будақ-будақ шаң аспан астын көрсетпей 
жіберді, азынаған айңай-шу... Әлдекім ат-патымен 
омаңаса ңұлап, аттың басынан аса ұшып кетті. Әлдебі- 
реу ақсаңдай басып, атын ұстай алмай жүр. Өлген-ті- 
рілгеніне қарамай, бір адам ңалмай тартыстың қызы- 
ғына елітіп, еліріп алған. Көкпарда ңұн жоқ. Тәуекел 
мен көзсіз ерлік бір анадан жаралған...
Күннің дені ұясына батып, ңылтиып бір қиығы ға- 
на қалды, қарауытып елең-алаң уақыт келді. Аламан- 
бәйге болса көгілдір кештің салқын самалымен толңын- 
толқын толықсып, ңара жерді дүбірлетіп әлі кетіп ба- 
рады. Бұрынғыдай айңай-ұйңай, азан-қазан қиқу естіл- 
мейді, енді ешкім бірін бірі ңуып та бара жатқан жоң. 
Бірақ аттылардың бәрі де көкпар ңұмарлықтың кызы- 
ғына түсіп, өйтеуір шауып келеді. Қапталдай қанат 
жайған шабандоздар тобы лек-лек лекілдейді, шабыс- 
тың ырғағы мен әуеніне теңкеріліп, бір белестен бір 
белеске лықсыған қара көк толқындар сияңты. Шабан­
доздар дәл қазір неге үндемейді, бет-әлпеті неге сіресіп 
ңалган, не тыңдап келді? Ңазаңтың домбырасы мен 
ңырғыздың қомызынан күмбірлеп шығатын күй дәл 
осы лек-лек тасқын шабыс емес пе екен!
Күркіреп жатңан өзен де жақын қалды. Қарауыт- 
қан қалың жыныстың ар жағынан ағараңдап аң көбік 
шашқан асау өзен көрінді. Тағы да әудем жер. Өзеннен 
өтті — болды, ойын тәмам, арғы бетте қырғыздардың 
айылы. Танабай мен оны қоршап алған көкпаршылар 
өлі жұбын жазбай шауып келеді. Гүлсары жан-жағын 
қарауыл қайыңтар ңоршаған бас кемедей наң ортада.
Сөйтсе де, Гүлсары қазір ңатты ңалжырап келеді, 
аса бір ауыр күн арпалыспен өтті. Жорға зорығып қал- 
ды. Екі жағынан екі жігіт ауыздығынан алып, алға 
сүпреп барады. Қалғандары Танабайды қугыншылар 
келе жатқан жақтан қорғап, ңос өкпеден де қоса ша­
уып келеді. Танабаіі болса алдына өңгерген серкені кеу- 
десімен басып алған, басы бүлгақтап, ат үстіндө өрең
Ь2

отыр. Зәуеде қазір ңастарында қорғаныш болмаса Гүл- 
сары да, Танабай да қозғалуға дәрмен жоқ, талықсып 
ңұлар еді. Бағзы бір замандарда барымтаны осылай 
алып қашып, жаралы батырларды жау ңолына түсір- 
мей ңауіп-ңатерден осылайша қаумалап алып шықңан 
болар-ау...
Мынау өзен, мынау саз, малта тасты кең өткел міне. 
Іңір ңараңғыда жалтырап көрініп жатыр.
Аттылар өзенге бірден қойып кетті. Асау өзен бұрң- 
сарқ қайнап, буырқанып сала берді. Тасңа тиген таға- 
лардың шақыр-шұқырынан құлақ тұнады, су шашы- 
рандысынан ештеңе көрінбей кетті. Не керек, ер жігіт- 
тер жорға тұлпарды арғы бетке сүйрелеп, алып шыңты- 
ау, әйтеуір. Бітті! Жеңіс!
Бір жігіт Танабайдың алдындағы серкені өңгеріп 
алып, айылға шаба жөнелді.
Ңазақтар өзеннің арғы бетінде аңтарылып тұрып 
ңалды.
— Рахмет, туғандар, көкпар тартысқандарыңа! — 
деп айқайлады ңырғыздар бергі беттен.
— Сау болыңдар! Алдағы күзде кездесеміз әлі! — 
деп жауап ңатты қазаңтар арғы беттен. Сөйтіп, Ьлар 
аттарының басын өз ауылдарына бұра берді.
Көзге түртсе көргісіз қараңғы. Танабай мейман бо- 
лып отыр, жорға жануар басңа аттармен бірге мама 
ағашта байлауда тұр. Асаудан үйретілген күннен кейін 
ешуақытта мұндай талыңсып болдырған емес. Ңазір 
тұлпар тұлғасымен салыстырғанда асау тай кезінде 
шыбықтай нәзік екен ғой. Ңазір көкпаршылар жинал- 
ған үйде де әңгіме сол Гүлсары туралы.
— Ал, Танабай, Гүлсары үшін алып ңоялың: ол 
болмаса бүгін бізге бәйге жоқ еді.
— Иә, күрең айғыр арыстандай алпауыт екен. Үс- 
тіндегі жігіт те жатқан бір дүлей күш ңой. Әлі көрер- 
сіңдер, ол өлі алысқа шабады.
— Оның рас. Ал, менің көз алдымнан Гүлсарының 
кес-кестеген қуғыншыдан ңұтылғаны көтер емес: жер 
бауырлап, жусаннан аласа боп көтті-ау, жануар. Ай- 
хой, айызыңды ңандырады-ау, ңарап тұрсан.
— Айтпа деймін. Ваяғының батырларына жауға 
шабарда осындай ат мінгізер ме еді. Ат емес, дүлдүл 
ғой.
53

— Уа, Танабай, Гүлсарыны биелерге қашан сала- 
сың?
— Ой, ол осы күннің өзінде-аң айғырлык жасап 
жүр. Бірақ өлі ерте сияңты. Ал, келер көктемде үйірга 
салуға әбден болатын кезі. Осы күзден бастап бос ңоя 
бермекшімін, ет алсын...
Масаңдау кісілер аламан-бәйгенің бүге-шігесін. жор- 
ғаның қасиетін қазбалап айтып көпке дейін отырысып 
алды. Гүлсары болса сыртта тері ңатып, ауыздығын 
шайнап қойып ңаңтарулы тұр. Ол енді осыдан таң ат- 
ңанша нәр татпай суытылады. Бірақ оны қинаған аш- 
тың емес. Иығы қаңсайды, аяқтары бөтен аяқ сияңты, 
ыстыңтан май табаны ңызып барады, ңұлағынан ала- 
ман-бөйгенің айңай-шуы өлі кетпей гуілдеп тұр. Кек- 
паршылар ңиңулап өлі ңуып келе жатңандай көрінеді. 
Гүлсары оқтын-оңтын селк-селк етіп, пысңырып ңойып, 
ңұлаңтарын тігеді. Көкке жата ңалып ayifan алып 
сілкініп, сілкініп, қайта тұрып кетіп, жайылымдағы 
жылңылардың арасында жүргенді бір аңсады дейсің. 
Бірақ қожайын шығар емес.
Түннің бір кезінде өйтеуір шыңты-ау. Қараңғыда 
теңселе басады. Аузынан бір мүңкіген ащы, өткір иіс 
шығады. Оның аузынан мұндай иіс шығатын кез не- 
кен-саяң. Өлі арада бір жыл өтер, сонан соң Гүлсары 
аузынан мұндай иіс үнемі шығып тұратын адамның 
тақымына түсер. Ңайран жорға сонда әлгі адамды да, 
мына жексұрын иісті де жек көріп кетер.
Танабай жорғаға таяп келіп, шоңтығынан сипалап, 
терліктің астына қолын салып көрді.
— Біраз суыдың ба? Волдырдың ғой? Мен де елер- 
дей шаршадым. Сен маған оңшиып қарама, сенің құр- 
метіңе деп ішкенім рас. Мейрам ғой. Аздап қана ауыз 
тидім. Сен байңа, мен өз шамамды білемін. Майданда 
жүргенде де шамамнан асқан емеспін. Қой, Гүлсары, 
оңшима. Кетеміз қазір табынға, өйда, демаламыз...
Танабай тартпаны мықтап тартып болып, үйден 
шыңңан кісілермен сөйлесіп біраз тұрды. Содан соң 
бәрі де атқа ңонып жан-жаққа тарасты.
Айыл түгел ұйқыға кеткен. Айнала жым-жырт. 
Терезелерден от көрінбейді. Аулаңтағы айдауда жүрген 
трактордың тырылы ғана еміс-еміс естіледі. Тау шоқы- 
ларының үстіне ай көтеріліп қалыпты, бауда алма 
ағаштардың ақ шаңқан гүлдері ағараңдайды, өдек а ft- 
дан бұлбұл сайрайды. Неге екені бслгісіз, күллі айылда 
жалгыз-ақ бұлбұл. Сайрап алады да, өз өніне өзі қүлаң
64

түріп үнсіз біраз отырады, содан соң ңайтадан ңұйңьіл- 
жыта жөнеледі.
Танабай аттың басын тежеңкіреді.
— Пай-пай, кереметін-ай! — деді ол дауыстап.—■
Жым-жырт қой. Бұлбұл ғана сайрауық. Сен түсінемі- 
сің, Гүлсары? Ңайдан болсын. Сен табынға барасың, 
мен ше...
Екеуі темір дүкеннің тұсынан өтті, енді шеткі кө- 
шемен жүріп отырып өзенге шығу керек, ар жағын- 
да — жылқы жатыр. Біраң қожайын тізгінді басңа 
жаңқа бұрды. Орталық көшеге түсіп алып, аяғына де- 
йін барды, таныс өйел тұратын үйдің ауласының алды- 
на кеп тоқтады. Осы үйдің кішкене ңызының ңасында 
жүгіріп жүретін күшік шабаланып шықты да, ңұйры- 
ғын бұлғаңдатып үргенін ңоя қойды. Ңожайын ердің 
үстінде әлдене ойлап үн-түнсіз едәуір отырды да, күрсі- 
ніп салып, тізгінді амалсыздың күнінен ңаңңандай 
болды.
Жорға жортып берді. Танабай тізгінді етектегі өзен- 
ге қарай бұрды, жолға шықңан соң аттың жүрісін жыл- 
дамдатты. Гүлсарының тілегені де сол еді, жылқыларға 
косылғанша асың. Шабындық саздан өтіп, өзенғе түсті. 
Жағадағы малта тасқа тиіп, аттың тағасы шақылдай- 
ды. Сарқырама су тастай екен. Өткелдің ортасына жетө 
бергенде кенет ңожайын тізгінді кілт тартып қалып, ат- 
тың басын кері бұрсын. Ңожайын қателескен шығар 
дегендей, Гүлсары басын шұлғып, ауыздыңты сүзгілел 
алға тартты. Кері қайтып не керек? Ңашаңғы осылай 
жүре бермек? Біраң бұған жауап ретінде, қожайын 
аттың сауырына камшымен салып қалды. Қожайын- 
ның ңамшы басңанын Гүлсары ңаламайтын. Ашумен 
ауыздықты қарш-ңарш шайнап, амалсыз көніп, кері 
бұрылды. Шабындың саздан тағы өтті, тағы да жолға 
түсті, тағы да таныс әйел үйінің алдына кеп тоқтады.
Ат үстінде тұрып қожайын тағы да ңобалжысын, 
тізгінді біресе былай тартады, біресе былай тартады, кө 
ңалайтынын білмейсің. Ңақпа алды. Ңақпа дейтін қақ- 
па да емес, қисайып тұрған діңгектер ғана. Әлгі күшік 
шәуілдеп тағы жүгіріп шыңты да ңұйрығын бұлғаңда- 
тып ңоя ңойды. Үйдің терезелері ңараңғы, тым-тырыс.
Танабай аттан түсіп, Гүлсарыны жетектеген күйі 
аулаға кірді де, үйдің терзесіне жаңындап барып, сау- 
сағымен тықылдатты.
— Бұл қайсьщ? — деді іштен дауыс.
— Бұл мен, Бүбіжан, аш. Естимісің, бұл мені
66

Іштен от жарң етті де, терезеден көмескі сәуле кө- 
рінді.
— Сенбісің? Кештетіп қайдан жүрсің? — деп Бүбі- 
жан есік ашты. Үстінде жағасы ашың ақ көйлек, ңолаң 
шашы иығынан төмен төгіліп кеткен. Өйел денөсінің 
бусанған исі мен ңалампырдың исі аралас сезіледі.
— Сен кешір,— деді Танабай сыбырлап.— Көкпар- 
дан кеш қайтып ек. Шаршадым. Ат мүлде болдырды. 
Суытпаса болмайды, өзің білесің, табынға жету әлі 61- 
раз жер.
Бүбіжан үндемеді.
Көздері айлы түндегі суат түбінің асыл тасындай 
жалт етті де, қайта сөніп калды. Жаңындап келіп мой- 
нымнан сипар деп жорға дәмеленіп еді, бірақ Бүбіжан 
келмеді.
— Іш-ай, суығын-ай,— деді Бүбіжан иығы дір-дір 
етіп.— Неғып тұрсың енді? Ішке кір, келген соң. Өтірі- 
гіңе болайын, деп сыңылыңтап күліп жіберді.— Бала 
құсап бата алмай, атың үстінде әлі тұрсың шыдай ал- 
май күйіп-жанып мен жатырмын...
— Мен қазір... Атты байлай ңояйын.
— Анау дуалдың бұрышына апарып байла.
Ңожайынның ңолы ешқашан мұндай қалтыраған
емес. Асығып-үсігіп аттың ауыздығын алды, тартпаны 
босата алмай көп әуреленді. Ақыры бір тартпаны бо- 
сатып, бір тартпаны сол күйі ұмытып кетті.
Бүбіжан екеуі ішке кіріп кетті де, шам сөнді.
Бөтен ауланы жорға жануар жатырқап тұр.
Ай сәулесін аямай-ак төгіп тұр екен. Гүлсары басын 
дуалдан асыра ңарап еді, айлы түнде көгілдір сәулеге 
шомылған асқар таулар көрінді. Жорға құлағын қай- 
шылап қойып, елегізіп тұр. Арықта сылдырап су ағып 
жатыр. Аулаңтығы айдауда манағы бір трактор әлі ты- 
рылдап жүр, бау ішінде манаты бір бұлбұл әлі саіірап 
отыр.
Алма ағаштың бұтақтарынан ақ гүлдер үн-түнсіз 
үзіліп түсіп, Гүлсарының жалына, кекіліне қонып жа­
тыр.
Түн нұрлана түсті. Жорға жануар денесінің салма- 
ғын бір аяғынан бір аягына алмастырып, аяқтарын ке- 
зек-кезек көтеріп қойып, қожпйындм көп күтті. Дәл 
осы жерде өлі талай-талай түп қатып, таң атырарын 
жорға қазір білген жоң.
60

Таң ңұлайиектене Танабай үйден шығып, жып-жы- 
лы ңолдарымен аттың ауыздығын сала бастады. Енді 
оның ңолынан да әлгі бір ңалампырдың ерекше исі се- 
зілді.
Бүбіжан Танабайды аттандырып тұрып, оның кең 
құшағына тығыла түсті. Танабай оны ұзаң-ұзаң сүйді.
— Қойшы, Танабай, мұртың ңытықтап жіберді,— 
деп сыбырлады Бүбіжан.— Асыға гөр, күн жап-жарық 
боп кетті, тез аттан.— Үйге кірмек боп бұрыла берді.
— Бүбі, бері келші,— деп Танабай оны қайтадан 
шақырып алды. Иегімен жорғаны нұсқады: — Сипалап 
былай, аяласаңшы жорғаны. Сен бізді ренжітпе.
— Ойбу, ұмытып кетіппін ғой,— деп күлді Бүбі- 
жан.— Ңарашы, үстінің бәрін алманың гүлі жауып ңа- 
лыпты.— Еркелетіп, жылы-жылы сөздер айтып, Гүлса- 
рыны домалаң, торы төбел байталдың ерніндей сезім- 
тал, жұп-жұмсаң әдемі қолымен сипалай бастады...
Өзеннен өткен соң қожайын әндетіп қоя берді. Ңо- 
жайын ән салған кезде Гүлсары да көңілденіп, жа- 
йылымдағы жылңыларға тезірек жеткісі келіп, жұлқы- 
на жорғалады.
Осынау май түндері Танабайдың жолы болып жүр- 
ді. Дәл осы маусымда жылқының түнгі кезегі Танабай- 
ға тиген. Жорға үшін түн жорығы басталды. Күндіз 
оттайды, дем алады, түнде қожайын мініп алып, жыл- 
қыларды тепсеңге айдап салады да, дереу Бүбіжанның 
үйіне шапңылап жетеді. Таң қылаң бере, елең-алаңда, 
жырындылар ңұсап, көзге түспес көне соңпақпен сонау 
тепсеңде ңалған жылқыларға қарай салып ұрып сабы- 
лады. Ңожайын жылңылардың бас-аяғын жинап, қай- 
та-ңайта түгелдеп барып, көңілі жай табады. Гүлсары 
бұл түндері тәуір-ақ сабылды. Ңожайын Бүбіжанның 
үйіне жеткенше асығады, ңайтадан жылқыларға жет- 
кенше тағы асығады. Түнделетіп жолсызбен жорту 
жайсыз-аң, бір қожайынның қалауы солай.
Гүлсарының аңсары басңа. Ерік өз басында болса 
ешуаңытта жылңыдан шықпас еді. Айғыр затының ке- 
мелденіп келе жатқан кезі-ді. Әзірге үйірдегі айғырмен 
сиысып жүр. Әйткенмен күн өткен сайын екеуі бір 
биені жағалап қаңтығысып қала беретін болды. Гүл- 
сары мойнын ңаздай иіп, құйрығын көкке шаншып, 
үйірдегі биелерге қырындауды көбейтті. Күмбір-күмбір 
кісінеп, биелерді сауырынан қыршып, қызбалана бере- 
тінді шығарды. Байтал-биелерге Гүлсарының мұнысы 
ұнайтын болса керек, олар айғырдың қызғанышын
67

ңоздырып, жорғаның бауырына тығыла береді. Үйір 
басы азынаған қаһарлы кәрі айғыр еді, талай рет Гүл- 
сарыны шайнап тастай жаздаған-ды. Біраң, түні бойы 
Бүбіжанның ауласында ңақайып тұрғаннан гөрі, та- 
бында жүріп, бие қуьіп, азбан айғырдан жапа шеккені 
жаңсы. Мұнда байлауда тұрып байталдарды аңсайды. 
Тықыршып, тұяғымен жер тарпыл, тағаты таусылады, 
аңырында көндігіп тыныш табады. Кім біледі, бұл 
түнгі жортуылдар әлі қаншаға созылар еді, егер дө 
мына бір жағдай болмаса...
Сол бір түні жорға әдеттегіше аулада қаңтарулы 
тұрып үйірді аңсап, қожайынды күте-күте мүлги бас- 
таган. ІПылбыр ауланың төбесіндегі бел ағашқа байлан- 
ғандықтан жата алмайды: басы төмен салбырай бзрсе- 
ақ, ауыздық езуін жыртып кете жаздайды. Сонда да 
ұйңы-дұшпан ңыстайды. Аспанды бұлт торлап, ауа 
тымырсық тартты.
Гүлсары қалғып-мүлгіп тұрған бойы ұйқылы ояу 
ңалпында кенет ағаштарды біреу жапырып, құлатып, 
ңиратып жатқандай шуылды естіп қалды. Қүтырған 
жел ауланың апан-топанын шығарып, бос тұрған т е ­
леки даңғыр еткізіп құлатты да домалатып ала жөкел- 
ді, жаюлы тұрған кірлерді жұлып алып, ұшырып экет- 
ті. Күшік байғұс қайда тығыларын білмей шыр 
айналып, ңыңсылап-ңаңсылап қоя берді. Жорға жану- 
ар шатынап, осқырынып алып, құлағын қалт тігіп 
қалшиды да ңалды. Басын дуалдан асыра кекшіггіп, 
бұрң-сарқ қайнап бара жатқан ңараңғылыққа, сокау 
жылқылар жатңан дала жаққа тесіле қарады. Сол дала 
жақтан өлдебір сұрапыл күркіреп-сарқырап жақындай 
түскен. Ңас-қагым арасында қараңғы түн қақырап 
сынған ағаштай шатыр-шұтыр етті де, аспан күркіреп 
ңоя берді, найзағай бұлтты паршалап өтті. Жойқын 
жаңбыр төгіп-төгіп жіберді. Гүлсары біреу қамілымен 
осып жібергендей шылбырды жұлңа ыршып түсті. Ца- 
лада қалған үйірге бола қорқыныштан жан-дәрмсн 
дауыспен кісінеді. Өз тұқымын хауіптен қорғау мәнгі- 
ден келе жатңан табиғат заңы, жоргаиың жан-дүннесін- 
де сол ессіз түйсік оянды. Түйсік оны хауіпте қалі ін 
үйірге қарай жетеледі. Еліре есі кетіп, өзін тырп еткіз- 
бей тұтқында ұстап тұрған жүгенді, ауыздықты, қыл 
шылбырды яіұлңылап, байлаулы хллде аяусыз арпа- 
лысты. Аласұрып, тұяғымен жерді жүндей түтіп, жагы 
тынбай ашына азынаи кісінөй берді. Үйірдегі жылқы- 
лар естіп, дыбыс берер ме екен деген үмітпен шүрқырай
58

кісінеді. Бірақ оған жауап ретінде тек дауыл ғана ыс- 
ңырынып, ұлып берді. Әттең, сол жолы ол қыл шыл- 
бырды үзіп кетсе ғой...
Иесі үйден тек ақ жейдешең атып шықты, артынша 
зш көйлегі ағараңдап әйел де жүгіріп келді. Екеуінің 
де үсті-басы жаңбырдан лезде су болды. Найзағайдың 
көгілдір оты жарқ еткенде екеуінің жаңбыр шайған 
жүздері, үрейлі көздері, үйдің жел жұлмалаған есігі 
бір сөтке жап-жарың боп көрінді.
— ТоқтаІ Тоңта! — деп аңырды Танабай атқа, шыл- 
бырды шешіп алмақ болып. Бірақ ат оны танымай кал­
ган сияңты, тыңдар емес. Қожайынның өзіне ңарсы 
аіклып, тұяғымең дуалды жапыра теуіп, байлаудан 
жұлңына берді, жұлңына берді. Танабай енді басын қо- 
Лымен жасқап, дуалды бойлай ұрлана басып барды да, 
жүгеннен ұстаған күйі катты да қалды.
— Тез шеш! — деп айқайлады әйелге.
Өйелдің шылбырды шешіп үлгергені де сол еді, 
жорға атылып кетіп, Танабайды сүйрей-мүйрей жө- 
нелді.
— Ңамшы, тез!
Бүбіжан жалма-жан ңамшыға жүгірді.
— Тоқта! Арам ңатңыр, өлтіремін, тоқта! — деп 
Танабай атты бастан қамшымен аямай тартып-тартып 
жіберді. Тезірек атқа қонып, жылқыға жету керек қой. 
Жылқылар не болды? Дауыл үйірді қайда ықтатып 
әкетті екен?
Жорғаның да жан дәрменде асыққаны үйір еді. 
¥шарға ңанаты жоқ, әйтпесе қазір жетпек. Мына ңия- 
мет сетте сезімнің ңұдіретті өмірі жетектеген жерге 
көзді ашып-жұмғанша жеткісі келеді. Сондықтан да 
азынап, аспанға шапшып, сондыңтан да бой бермей 
жұлңына береді.
Жаңбыр болса шелектеп, төпеп тұр, ңараңғы түн 
ңабырғасын ңаңырата сөгіп аспанда жасын ойнайды.
— ¥ста! — деп бұйырды Танабай Бүбіжанға. Бүбі- 
жан тізгіннен ұстай берген кезде Танабай ерге қарғып 
мінді, өлі мініл болмай аттың жалынан қармана бер­
ген! сол еді, Гүлсары өйел байғұсты шалшың үстімен 
сүйрөте-мүйрете ауладан атып шыңты.
Енді ол тізгінгө де, ңамшыға да, айңайға да бағын- 
бай, жолды тек соқыр сезіммен бағдарлап, дауылды 
түнді қақ жарып, сабалаған нөсердің астымен зымы- 
рап келеді. Ауыздыққа елі келмей аманат боп қалған 
ңожайынды ол буырңанған өзеннен, сарқыраған судың,
59

күркіреген күннің өтінен, ұйысып қалған дүлей жыныс 
арасынан, жарлар мен орлардан алып өтіп, алға қарай 
ңұстай ұшып келеді. Ол бұған дейін небір ұлы бәйге- 
лерде небір жойңын жарыстарда сол бір дауылды түн- 
дегідей ешңашан шауып көрген емес.
Ақиланып алған ат ңайда, ңалай бара жатңаны 
Танабайға беймәлім. Жаңбыр оған бет-аузын, өне бо- 
йын алаулатып алып бара жатқан жалынға ңұсап кө- 
рінді. Жалғыз ой миын шағып жүйкелетіп келеді «үйір 
ңайтті екен? Жылқы қайда ңазір? Е, құдай, ылдиға 
ығып темір жолға шығып кетпесе не ғылсын! Ңақтығы- 
сып, пойыз ңұлап жүрмесе! Е, алла, жар бола гөр! Иә, 
әруаң, ңолдай гөр! Сүріне көрме, Гүлсары! Мені жыл- 
қыға алып жет!»
Ылдидағы жазықта қараңғы түнді ақ жалынмен 
арбап, ак, бауыр жай оттары ойнаңтайды. Ңараңғылық 
қайтадан ңаусырылып, күн күңірене күркіреп, жел 
аралас жаңбыр сабалайды.
Бір қараңғы, бір жарық, бір қараңғы, бір жарық...
Сары жорға аспанға шапшыя, аузын арандай ашып, 
езуі жыртылғанша кісінеп, ышңына гулеп келеді. 
Үйірді іздеп, шарқ ұрып, дыбыс күтеді: «Ңайдасың-
дар! Ңайдасыңдар! Кісінеп, дыбыс беріңдер!» — деп 
келеді. Оған жауап ретінде тек күн күркірейді. Тағы 
да шаба береді, тағы да іздейді, тағы да дауылды түнді 
тітіретіп арқырайды кеп.
Бір қараңғы, бір жарың, бір қараңғы, бір жарық...
Дауыл тек таңға жуық толастады. Бірте-бірте бұлт 
сөгіліп сетіней бастады, бірақ шығыста әлі күн күркі- 
реп, өксігін баса алмай жатқан сняқты. Ңасқыр тала- 
ған қойдай болған ңара жерден бу көтеріле бастады.
Ығып кеткен жылқыларды қайырып, ойда-қырда 
бірен-саран жылңышылар қызылмай боп шапқылап 
жүр.
Ал Танабайды әйелі іздейді, іздеген емес-ау, күтіп 
отыр. Ол түн ішінде-ақ көрші-қолаңмен бірге атқа қо- 
нып, күйеуіне көмекке асыққан. Жылқы жарқабақтың 
ернеуінен табылды. Енді болмаса кеткелі окен. Ал Та- 
набай табылмады. Адасқан шығар, десті. Бірақ өйелі 
түскір оның адаспағанын білді. Көрші үйдің баласы: 
«Әне, өне, Жайдар-апа, Танекем келө жатыр!*— деп 
қуана айқайлап, алдынан шыға шапқанда. Жандар
60

тұрған орнынан ңозғалған жоң. Адасып қайтңан күйе- 
уіне ат үстінен үнсіз ңарап қалған.
Түні бойы түтесі шыңқан жорғаның үстінде үн-түн- 
сіз, түрі адам көргісіз Танабай келеді. Үстіндегі лыпа- 
дан іш көйлегі су-су, бас киімсіз. Гүлсары оң аяғынан 
сылтып басады.
Біз сізді іздеп жүрміз! — деді алдынан жүгіріп 
шықңан бала қуанышы қойнына симай.— Жайдар- 
апам сізді не боп қалды,— деп уайымдап еді...
Ай, бала, бала...
— Адасып кеттім,— деп міңгірледі Танабай.
Сөйтіп ол әйелімен осылайша кездесті. Бір-бірінө
ләм деген жоң. Әлгі бала жылқыны жарқабақтан қа- 
йыруға кеткенде, әйелі аңырын ғана:
— Киініп те үлгермегенсің бе, байғұс. Дамбалың 
мен етігіңнің барына да шүкір. Үялмайсың ба? Желіге 
тін жас та емессің. Балаларың ержетті, сен болсаң...
Танабай үндемеді. Не десін?
Әне-міне дегенше бала да жылқыны қайырып кел 
ді. Ңұдай жарылқап, құлын-тайға дейін барлық тұяң 
түгел екен.
— Алтыке, жүр үйге,— деп шақырды баланы Жай- 
дар.— Бүгін сендерге де, бізге де жұмыс жетеді. Үйлер- 
ді жел құлатып кетті. Барып жинап алайық.
Танабайға сыбырлап:.
— Сен осы жерде тұра тұр. Жейтін, киетін бірдеңө 
өкелейін. Жұрттың көзіне қайтып көрінесің мына тү- 
ріңмен? — деді.
— Мен анау төменде тұра тұрамын,— деп бас изе- 
ді Танабай.
Әлгілер кетіп ңалды. Танабай жылқыны тепсеңге 
айдап, көп ңуалады. Күн көтеріліп, ауа жыли түсті. 
Дала бусанып, жандана бастады. Жаңбыр мен балауса 
көктің исі білінеді.
Жылқылар асықпай борт-борт желіп, жыралар мен 
өзектерден өтіп, тепсең қабаққа көтерілді. Танабайдың 
алдынан өзге бір дүниенің өңірі ашыла бергендей кө- 
рінді. Ңаз бауыр бұлттар сонау көкжиекте қаз-қатар 
ңонақтап қалған. Зеңгір көк аспан мөп-мөлдір. Көз 
ұшында, кең даланың төсінде түтіні шұбатылып поезд 
кетіп барады.
Танабай аттан түсіп, көкті кешіп біраз жүрді. Аяң 
астынан бозторғай пыр етіп ұшып, биікке көтерілді де, 
шырылдап қоя берді. Танабай басы салбырап келе жа­
тый кенет жерге гүрс етіп құлай кетті.
61

Гүлсары ешуақытта өз ңожайынын мұндай халде 
көрмеген. Етпетінен түсіп, солқылдап жылағанда иығы 
дір-дір етеді. Үят пен ңапа ңысып жылайды, ғұмырын- 
да аңырғы рет көрген бақытынан айрылғанын біліп 
жылайды. Ал, бозторғай болса шырылдауын ңой- 
майды...
Арада бір күн өткен соң жылңы тауға қарай бет 
алды. Енді мұнда тек келесі жылғы көктемде ғана 
оралады. Көш өзен бойлап, айылдың жанын жағалап 
кетіп барады. Отар-отар ңой, үйір-үйір жылқы... Жүк 
артқан тү-йелер мен аттар, атқа мінген әйелдер мен ба- 
лалар... Жүндес маңтөбеттер ңатарласа жүгіріп келеді. 
Адамдар айқайлап, жылқылар кісінеп, ңой-ңосылар 
маңырап, көш бойы у да шу...
Танабай жылңыны жалпақ сазбен айдап отырып, 
күні кеше халық мейрамға қарақұрым боп жиналған 
дөңеске шыңты. Артта қалып бара жатқан айыл жаққа 
ңарамауға тырысады. Гүлсары ескі әдет бойынша айыл 
шетіндегі үйреншікті үйге бұра тартып еді, сонысы 
үшін ңамшы жеп қалды. Домалақ торы төбел байтал- 
дың ерніндей елгезек, жұп-жұмсақ, таңғажайып қол- 
дары бар әйелдің үйіне сөйтіп олар соқпай-аң өткені...
Жылңылар шашырамай бөкен желіспен келеді.
Гүлсары қожайын ән салса екен деп еді, өн салма- 
ды. Айыл артта ңалды. Ңош, айыл. Алдыда таулар. 
Көріскенше, кең дала, келесі көктем келгенше. Алды­
да таулар.
в
Түн ортасы жақындап ңалды. Гүлсары бұдан әрі 
жүре алмады. Мына сайға жеткенше ілбіп басып мың 
тоқтады. Бірақ сайдан шығуға дәрменсіз еді. Бұдан әрі 
атты ңинаудың ңисыны жоң екенін Танабай да түсінді. 
Гүлсары азаптағы адам құсап ңатты ыңырсыды. Ат 
аяғы бүгіліп жата кетіп еді, Танабай оған тимеді.
Суық жерге жатңан соң да жорға басын жан-жа- 
ғына аударып салып, ыңырси берді. Жаурап тұла бойы 
ңалшылдап бара жатты. Танабай үстіндегі тонды шө- 
шіп алып аттың үстіне жапты.
— Йемене, халің нашар ма? Өте нашар ма? Жаура- 
дың-ау, Гүлсары. Сен сшуақытта тоңбаушы едің ғой.
Танабай тағы бірдеңе деп міңгірледі, бірақ жорға 
енді оны естіген жоқ. Енді оның жүрегі тура басына 
шауып кеткендей басының ішін күңгірлөтін, үзіліи ба- 
рып, шашалып қалып, қуғыншы көрген жылқыдай есі
62

шығып жүрегі дүрс-дүрс, дүрс-дүмп, дүрс-дүмп, деп 
тарсылдады.
Ай туып шоңы төбесіне көтерілді. Айналасы мұнар- 
тып ңұлақтанып тұр. Бір жұлдыз үнсіз ағып барып 
соніп қалды...
— Сен жата тұр, мен ңурай жиып келейін,— деді 
шал.
Ол былтырғы ңара сораның қурайын жинап төңі- 
ректі тінткілеп көп жүрді. Бір құшақ отын алғанша 
ңолыиа кірмеген тікен ңалмады. Тағы да ңурай іздеп 
сайдың табанына түсті. Керек болар деп бәкісін қолы- 
на алды. Түртінектеп жүріп бір шоң тасжарған тауып, 
ңуанып кетті. Нағыз маздаңтың отыны бұл.
Гүлсары ылғи да жаңыннан жанған оттан сеске- 
нуші еді. Ңазір ңорыңңан жоң: оттың жылуы мен 
түтініне сүйсініп жатыр. Танабай отқа тасжарған мен 
қара сораны алма кезек тастап қойып, қаптың үстінде 
отңа ңарап, қолын жылытып, үнсіз отыр. Оқта-текте 
тұрып, аттың үстіндегі тонды қымтап жауып ңойып, от 
басына ңайта отырады.
Гүлсарының бойы жылып, қалшылдағаны басылды. 
Бірақ көз алдынан сары сағым айықпайды, кеудесі 
ңысылып, тынысы тарылды. Алаулаған жалын біресе 
жалп етіп өшіп, біресе желмен шалңыіі бара жатады. 
Ңарсы алдыида отырған шал, өзінің ежелгі иесі, бір 
көрініп, бір көрінбей кетеді. Есеңгіреп жатңан жорғаға 
сонда иесі екеуі күркіреген нөсерлі түнде ен далада 
шауып келе жатқандай көрінеді. Аспанға шапшып 
кісінеп, үйірді іздейді, жылқылар табылмайды. Алыс- 
тан аң алау бір жарңылдап, бір сөнеді.
Бір жарық, бір түнек, бір жарың бір түнек...
7
Малшы ңауымға жарың дүниеде ғұмыр кешу сон- 
шалыңты ңиямет емес екенін білдіргісі келгендей қыс 
өтіп, алты ай жаздың жүзіне шегініс жасады. Енді күн 
жылиды, мал ңоңданып, ағарғанға ауыз жарып, ет мо- 
лаяды. Мейрамдар келіп, бөйге, жарыс та болар, мал 
төлдету ,жүн ңырқу, төл өсіру жайлауға көшу, ет ком- 
бинатына мал айдау сияңты күнбе-күнгі, шаруа тұр 
алда. Ара-арасында өркімнің басынан ңилы-қилы жағ- 
дайлар өтіп жатар: біреу ғашың болады, біреулер
ажырасады, біреу өмірге келеді, біреу дүниеден өтеді. 
Баласы жақсы оқыса қуанып, интернаттан жаман оқи-
63

ды деген жайсыз хабар жетсе ңапаланар малшы жаз- 
ған. Кім біледі, өз ңолында жүріп оңыса жақсы оқыр 
ма еді... деп те ойлар. Айтып-айтпай не керек, жұмыс 
жетеді, сөйтіп біраз жаз айының қызығы мен қыстың 
қиыншылығы да ұмытылар. Жұт, малдың өлім-жітімі, 
көктайғақ, жыртық үй мен суың ңоралардың қорлығы, 
енді келер жылға дейін тек ақпарлар мен есепті баян- 
дамаларда ғана ңалмақ. Әне-міне дегенше аң борасын- 
ға мініп ақырып ңыс келеді қайтадан, ойда жүрсе 
де, қырда жүрсе де қоймай малшы жазғанды тауып 
алып, ақ жынын сонда көрсетеді. Аз күн жазға мәз 
болып ұмытып кеткен қорлығының бәрін қайтадан 
малшының есіне түсірмек. Ңыс-екем баяғыда қандай 
болса, жиырмасыншы ғасырда да еондай.
Былтырғы көктем қайталанғандай. Арың-тұрақ, 
көтерем шыңқан мал таудан түсіп, ауызы көкке ілін- 
гендей. Көктем. Ңыс артта ңалды.
Бұл көктемде Гүлсарыны үйірге салды. Танабай 
енді оны сирек ерттейтін болды. Аяйды, жә, көп міну 
де жарамайды, биелерді айғырға қосатын уақыт та жа- 
қындап ңалды.
Не керек, Гүлсары жақсы айғыр болайын деп-ақ 
тұр. Оны жабағыларды қорғаштағанынан көрсең. Ене- 
сінен сәл ажырап қалса-ақ, Гүлсары құлыншақты орға- 
жарға құлатпай, үйірден адастырмай бас-көз болып 
ңаңпайлап жүргені. Гүлсарының тағы бір қаспеті: 
адамдар жылңының мазасын алғанын ұнатпайды-ақ. 
Ондайда үйірді аулаңқа айдап алып кетеді.
Сол жылы қыста колхозда біраз өзгеріс болды. Ау- 
дан жаңа бастық жіберді. Шора істі өткізіп, аудандық 
ауруханаға түсті. Жүрегінің ауруы тым асқынып кетті. 
Танабай досының көңілін сұрап қайтпақшы болып 
тырысып-ақ бағып еді, ңу тірліктен шыға алсын ба? 
Малшы да бір көп балалы ана сияқты ғой, қолы бір 
босамайды, әсіресе ңыс пен көктемде. Мал жарықтық 
машина емес, моторын тоқтатып қойып, кете беретін. 
Ақыры сөйтіп Танабай аудандық ауруханаға бара ал- 
май-ак, ңойды. Енді оның кезекші жылқышысы да жоқ. 
Кезекші болып әйелі саналады: еңбеккүнге жарытып 
ештеңе бермесе де, әйтеуір бір адамның тапқанынан 
гөрі екі адамдыкі артьщ қой, күн көрістің қамы да 
баяғы.
Бірақ Жайдардың емшекте баласы бар. Ол қайдан 
жылңы бағады? Күндіз-түні ңызылтанау болатын Та- 
набайдың озі. Көрші жылқышыларға: қарай тұрыңдар,
64

өке-көке, деп көндіргенше, Шора ауруханадан шығып, 
айылға келіпті деген хабар да жетті. Сонымен өйелі 
екеуі Шораға таудан түскен соң бірге барып ңайтуға 
келісті.
Ал, таудан түсіп, жазықтағы жайлауға енді қонып 
жатқаңда кенет бір жағдай тап бола кетті. Есіне түссе 
Танабайдың әлі күнге дейін зығырданы ңайнайды...
Жорғаның даңқы — өзінің соры. Даңқы алысңа 
жайылған сайын бастыңтардың сұқтана түсетін әдеті.
Сол күні Танабай жылқыны таңғы салқынмен 
жайылымға айдап тастап, сәскелік шайға үйіне қайтып 
келген. Ңызын тізесіне алып, әйелімен үйдің майда- 
шүйде тіршілігін шүйіркелесіп шай ішіп отырған Ин- 
тернатта оқып жүрген баласына барып қайту керек 
екен, жолай станциядағы базарға соғып, балаларға, 
өйеліне киім-кешек ала келмек болды.
— Ондай болса, Жайдар, мен жорғаны ерттей ңояй- 
ын,—деді Танабай шайды ұрттап бола беріп.—Әйтпесе 
бүгін оралып үлгірмеспін. Жорғаға соңғы рет мініп 
барғаным болсын онан кейін тимеймін.
— Байқа, өзің білесің,— деді әйелі.
Сырттан аттылардың дүбірі естілді, біреулер келе 
жатңан сияқты.
— Шықшы,— деді Танабай әйеліне.— Біреу кел- 
ді ме?
Әйелі тысңа шығып, қайтып кірді:
— Ыбрайым завферма келді, ңасында бір бала 
бар,— деді.
Танабай орнынан қинала тұрып, қызын көтеріп да- 
лаға шыңты. Ол жылқы фермасының меңгерушісі 
Ыбрайымды ұнатпаушы еді, біраң кісі келген соң күтіп 
алу парыз. Не үшін ұнатпайтынын Танабай өзі де біл- 
мейді. Басқалар сияқты емес, Ыбрайым ылдым-жыл- 
дым, ағаны — аға, ініні — іні, деп-ақ тұрады. Әйтсе де, 
ңұрығыр құр жылпос па, қалай. Әйтеуір жұмыс істе- 
мейді, мал санаңта ғана болмаса, аты бар да, заты 
жоң. Жылңы фермасына лайық әрекет жоң, өр жылқы- 
шы өз күнін өзі көріп, жүріп жатыр, өйтеуір. Партия 
жиналыстарында Танабай мұны талай рет айтты да, 
бәрі бас изейді, Ыбрайым мінін мойындап, сынағаны 
үшін рахмет те айтты. Бірақ бәрі баз баяғы қалпында 
ңалды. Жылқышылар, болса мың болғыр, оңды адам- 
дар, бәрін де Шора өзі таңдап қойған.
3-1690
65

Ыбрайым аттан түсіп, қос ңолын ұсына ұмтылды:
— Ассаламағалейкүм, бай! — Ол жылқышылар- 
дың бәрін бай дейтін әдеті.
— Өлейкүмүссалам! — деп Танабай ыңылассыз сә- 
лемдесіп, қол алысты.
— Мал-жан аман ба? Жылқы ңалай, Танеке? Өзі- 
ңіз ңалайсыз? — Ыбрайымның жалпақ беті күлкіден 
жайыла түоіп, жаттанды сауалдарын жаудыра бастады.
— Шүкір.
— Құдайға тоба. Сіз барда менің уайымым жоқ.
— Үйге кіріңдер.
Жайдар кісілерге жаңа текемет салып, оның үстіне 
бөстек төседі. Ыбрайым Жайдарға да жалпаңдап жа- 
тыр:
— Амансыз ба, Жайдар-бәйбіше. Дені-ңарныңыз 
сау ма? Бай кісінің жағдайына жаңсы қарап жүр- 
сіз бә?
— Аманбыз, жоғары шығыңыздар, төрлетіңіздер.
Бәрі жайғасып отырды.
— Ңымыз өкел,— деді Танабай өйеліне.
Ңымыз ішіп, ананы-мынаны әңгімелеп отырысты.
— Ңазір ең қызығы осы мал шаруашылығы ғой. 
Жазда, тым ңұрыса, еті, сүті дегендей,— деп сілтеді 
Ыбрайым,— ал егін шаруашылығын, яки басқа жұ- 
мысты алыңызшы — түк тамбайды. Сондыңтан осы 
жылңы мен ңойдан жарылқай берсін деңіз. Солай емес 
пе, Жайдар бәйбіше?
Жайдар басын изеді, Танабай тіс жарған жоқ. Ол 
мүны өзі де біледі, малшының жағдайы жаман емес, 
оның қадірін білу керек дегенді құлаққағыс қылып 
Ыбрайым реті келген жерде айтып қалатын. Елдің бәрі 
еті мен сүті бар жерді жағалап кетсе, одан жақсылың 
шамалы дегісі келді Танабай. Сонда басқалар қайтіп 
күн көрмек? Жұрт ңашанғы тегін жұмыс істенді? Со- 
ғысқа дейін мұндай болып па еді? Күзде үй сайын екі- 
үш арбадан астың түсіріп алатын. Енді ше? Енді қабын 
қолтығына қысып, қай жерден дөн табылар екен деп 
жүрген жұрт. Астыңты өздері өсіріп, өздері ас-сусыз 
отыр. Осылай да іс бола ма? Тек жиналыспен, құрғаң 
сөзбен халықты қашаңғы асырайсың?! Адамдардың ең- 
бекақысына сылдыр сөзден басқа ештеңе бере алмаған- 
дыңтан да Шора жарымжан болып, жүректен қалды.
Бірақ бұл бітеу жараны Ыбрайымға айтқаннан 
пайда жоқ. Әрі десе Танабай қазір өңгімені ұзартқысы 
келмеді. Мыналарды тезірек шыгарып салып, жорғаны
66

ерттеп, күн жарықта қайтып оралу үшін ертерек жү- 
ріп кетпекші болып отыр. Не шаруамен келе ңалды 
екен? Сұрап жату ыңғайсыз.
— Сені таныңқырамай отырғаным, інішек. Абалақ 
марңұмның баласы емеспісің? — деді Танабай бағана- 
дан бері үндемей отырған жас жігітке.
— Иә, Танеке, мен со кісінің баласымын.
— Зулап бара жатқан заман-ай десеңші. Жайлау- 
ды бір көріп ңайтайын деген екенсің ғой? Ңызық қой?
— Жоға, біз...
— Бұл жігіт менімен бірге келді,— деп сөзді Ыбра- 
йым бөліп кетті.— Біз бір іспен келіп едік, кейін айта 
жатармыз. Ңымызыңыз ңымыз-аң екен, Жайдар бәй- 
біше. Исін айтсаңшы. Енді бір ңұйып жіберіңіз.
Тағы да ананы-мынаны әңгімелеп біраз отырысты. 
Бір жайсыз өңгіменің боларын Танабай сезді, бірақ 
Ыбрайымның дәл неге келгенін біле алмай дал болды. 
Ақыры Ыбрайым ңалтасынан бір қағаз шығарды.
— Танеке, біз сізге мына бір шаруамен, міне мына 
бір ңағазбен келдік. Оқыңыз.
Танабай ішінен ежіктеп тұрып оқып шыңты да өз 
көзіне өзі сенбеді. Айбақ-сайбақ әріппен былай деп жа- 
зылған екен.
«Бұйрың.
Жылқышы Бақасовқа.
Гүлсары жорға мініс көлігі үшін атқораға жіберіл-
сін. к-з бастың (қолы түсініксіз)
5 март 1950 ж.»
Үн-түн жоқ, қағазды төрт бүктеп гимнастеркасы- 
ның төс ңалтасына салып цойды да Танабай күтпеген 
жерден біреу төбесінен ңойып ңалғандай боп, басын 
көтөрместен көпке дейін отырды. Іші-бауыры қалты- 
рап, бей-жай халге түскендей болды. Түптеп келгенде, 
мұнда таңңалатын да ештеңе жоқ еді. Жылқыны ол не 
үшін бағып, не үшін өсіріп жүр? Эрине, колхоз үшін, 
көйін жұмыс көлігі, мініс көлігі ретінде басқаларға 
өткізу үшін бағып жүр. Осы жылқыда жүрген жылдар 
көлемінде ол бригадаларға талай атты таратып бермеп 
пе еді! Ал, Гүлсары! Оны беруге дәті шыдамас! Жорға- 
ны бермеудің амалын ңарастырып, жанталаса ойлап 
отыр. Дұрыстап қана уәж табу керек. Абдырап, ашуға 
алдырмау керек. Ыбрайым тықырши бастады.
3*
67

-— Солай, Танеке, осы шағын шаруамен келіп ек — 
деді лаждап қана.
— Жарайды, Ыбрайым,— деп Танабай оған баппен 
ңарады.— Бұл ешңайда қашпайтын жұмыс. Ңымыз 
алыңдар, өңгіме айтыңдар.
— Әлбетте, Танеке, түсінетін кісісіз ғой.
«Түсінетін! Атаңның басы. Сенің түлкі бұлаң сөзіңө
түсе ңоятын мен емесі* — деді Танабай ішінен ызала- 
нып.
Тағы да көди-сөди әңгіме кетті. Енді асығатын жұ- 
мыс жоқ.
Сөйтіп Танабай алғаш рет колхоздың жаңа басты- 
ғымен осылайша кездесті. Өзімен емес-ау, түсініксіз 
қойған ңолымен. Бастықтың бет-жүзін әлі көрген емес. 
Ол Шораның орнына келгенде, Танабай тауда жүрген. 
Бұрын ірі ңызмөтте болған екен, доңайбат кісі екен 
деген даңпырт жетіп жатты. Алғашңы жиналыстың 
өзінде-ақ жалқауларды қырамын да жоямын, еңбеккү- 
нін орындамағандарын сотқа берем деп қорңытыпты. 
Барлың бәленің бәрі колхоздардың ұсақтығынан, енді 
ірілендіріледі, жақында жағдай жаңсарады, мені сол 
үшін жіберіп отыр. Басты маңсатым, колхоздың жұмы- 
сын агротехника мен зоотехниканың озық әдістерімен 
жүргізу, депті. Ол үшін колхозшылардың барлығы 
агротехникалың және зоотехникалық 
үйірмелерде 
оңуға міндетті, депті.
Айтса айтқандай, оқу ісі оңалып, плакаттар ілініп, 
лекциялар оқыла басталды. Ал, енді сол лекцияда шо- 
пандар ұйықтап отырса да мейлі...
— Танеке, біз жүрелік,— деді Ыбрайым Танабай- 
дың бетіне күдіктене ңарап. Етігінің жнырылып қалған 
ңонышын тартқылап, түлкі тебетейін сілкіп, сипап, 
сипақтап отыр.
— Былай, завферма. Бастығыңа айта барғын: Гүл- 
сарыны бере алмаймын. Ол үйірге түскен айғыр. Бне- 
лердің айғырдан шығуы керек.
— Ойбай, Танеке, біз сізге оның орнына бес айгыр 
берейік, бір де бір бие қысыр қалмайды. Со да сөз боп 
па? — деп таң болды Ыбраііым. Ол Гүлсарыны алып 
қайтатынына сеніп отырган, кенет.... Әттең, бүл Тана­
бай емес, басқа біреу болса, сөз қысқа болар еді. Бірақ 
Танабайдың аты Танабай, ол туган агасын да аямаган, 
онымен санаспауга лаж жоқ. Сылап снпауға тура 
келеді.
68

— Сендердің бес айғырларыңның маған керегі 
жоң! — Танабай тершіген маңдайын сүртіп, бір сәт үн- 
сіз ңалды да, төтесінен бір-аң басты.— Немене, сенің 
бастығыңа мінетін басқа ат табылмай ңалды ма? Жоқ, 
атңорада ат құрып қалды ма? Гүлсары болмаса бол- 
май ма екен?
— Енді қалай, Танеке? Бастық біздіц жетекшіміз, 
сыйлау керек ңой. Ауданға қатынайды, оған шеттен 
кісілер келеді дегендей. Бастықтың жүргені де, тұрға- 
ны да халықтың көз алдында , ел арасында жүреді, 
былайша айтқанда...
— Немене, былайша айтңанда? Басңа ат ыінсе ңа- 
дірі түсіп қала ма? Халықтың көз алдында болса мін- 
детті түрде жорға мінуі керек пе екен?
— Міндетті болсын, болмасын, бірақ өзі жөні солай 
ғой. Мына сіз, Танеке, соғыста болдыңыз. Айтыңызшы, 
сіз жеңіл машинаға мініп, генерал жүк машкнасына 
мініп жүрді ме сонда? Әрине, жоқ. Генералға — гене- 
ралдікі, солдатңа — солдаттікі. Солай емес пе?
— Мұнда мәселе басқа,— деп Танабай кібіртіктеп 
қалды. Неге басңа екенін түсіндіріп жатңан жоң, сірә, 
түсіндіре алмас та еді. Жорғаның мойнына бұғалың 
түсе бастағанын сезген Танабай ызаланып әңгімені 
шорт кесті:
— Бермеймін. Ңаламасаңдар, мені жылңыдан ңуып 
жіберіңдер. ¥ста дүкенге барам. Онда менің ңолымнан 
балғамды тартып ала алмассыңдар.
— Өйтіп, не керегі бар, Танеке? Біз сізді сыйлай- 
мыз, құрметтейміз. Ал, сіз жас бала спяқтысыз. Осы 
мінез сізге жараса ма, айтыңызшіл? — Ыбрайым отыр- 
ған, орнында ңопалақтай берді. Масқара болатын бол- 
ды-ау. Бастықңа жорғаның барын айтып, уәде беріп, 
белсеніп кіріскен өзі еді, енді мына бір мойын неме 
бәрін бүлдірейін деп отыр.
Ыбрайым күрсініп салып, Жайдарға қарап жалын- 
ғандай сөйледі:
— Өзіңіз айтыңызшы, Жайдар бәйбіше, б:р ат деген 
не ол, жарайды, жорға болсын? Жылқы ішінде аттың 
неше түрлісі толып жүр — қалағаныңды ұстап мін. 
Өзі жаңа бастық болса, оны аудан жіберіп отырса...
— Е, сен неменеңе сонша өзеуреп отырсың? — деп 
ңалды Жайдар.
Ыбрайым аузына сөз түспей, екі ңолын жайды:
— Енді кәйт дейсіз? Тәртіп. Маған тапсырды, мен 
кішік адаммын. Өзім мінбеймін. Маған есек болса да
69

бөрібір. Сұраңыз, міне мына Абалаңтың баласын жор- 
ғаны алып кел деп жіберіп отыр гой.
Анау лөм деместен басын изеді.
— Дұрыс емес,— деп Ыбрайым қайта сөйледі. Біз- 
ге бастың етіп жіберіп отыр, біздің мейманымыз ол, ал 
біз болсақ букіл айыл болып оған тәуір ат тауып бере 
алмаймыз. Жұрт білсе не айтады? Ңырғызда жоқ жа- 
ман ырым жасамайың.
— Жұрт білсе білсін,— деп іліп әкетті Танабай,— 
бүкіл айыл білсін. Мен ІПораға барып айтамын. Сол 
шешсін.
— Шора берме деп айтады деп ойлайсыз ба? Шора- 
мен келісілген бұл мэселе. Тек оны ыңғайсыз жағдай- 
да ңалдырасыз. Арандатңан сияңты боласыз. Жаңа бас- 
тыңңа бағынбай, ескі бастыққа барып шағым айтамыв. 
Не болады сонда? Шора ауру адам. Бастықпен екеуінің 
арасын арандатып керегі не? Шора парторг болады, 
өлі бастықпен жұмыс істеседі. Кесір боп керегі не...
Өңгіме Шора туралы боп кеткен соң Танабай лөм 
деген жоң. Бәрі де үнсіз отырып ңалды. Жайдар ғана 
ауыр күрсініп салды.
— Бер,— деді ол күйеуіне.— Кісілерді жолынан 
қалдырма.
— Міне, ақыл сөз, алдақашан өсту керек еді, рах- 
мет сізге, Жайдар бөйбіше.
Сол жолы Ыбрайым Жайдарга ңайта-ңайта рахмет 
айтып, текке жалпылдамаган екен. Арада көп ұзамай- 
аң ол ферма меңгерушісінен өсіп, колхоз бастығының 
мал шаруашылығы жөніндегі орынбасары болып шыға 
келді...
Танабай ердің үстінде, жүзін томен салып әлгілер- 
ге ңарамай-аң, бөрін көріп отыр. Әне, олар Гүлсарыны 
ұстағанын, басына ңалай басқа жүген кигізгенін (өзі- 
нің жүгенін Танабай өліп кетсе де бермес) көрді. Гүл- 
сарының үйірден кеткісі келмегенін, Абалақтың бала- 
сының қолындағы шылбырды тарта жұлңынғанын, 
Ыбрайымның оны біресе мына жағына шығып, біресө 
ана жағына шыгып аямай ңұлаштап тұрып қамшыла- 
ғанын көрді. Өзін мына бөтен адам қайда, неге өкетіп 
бара жатңанын, үйірден, бпелер мен құлындардан, 
иөсінен неге ажыратып алып бара жатқанын түсіне 
алмай шатынаған Гүлсарының көзін көрді Ол ашына 
кісінеген кезде аузынан шыққан буды, оның жалын, 
арқасын, сауырын көрді. Арқасы мен сапьпта Ыбра- 
йымның қамшысынан түскен ізге денін көрді. ^ііорға-
то

ның бүкіл түр-тұлғасын, тіпті алдыңғы оң аяғының 
шашасына біткек қарақошқыл мүйізге дейін көрді. 
Оның аяқ тастасын, тұяғының іздерін, ашық сары 
жүнікің ақырғы қылына дөйін, бөрі-бәрін түгел көріп 
отыр. Күресергө дәрмен жоқ, ернін тістелеп, үксіз егіліп 
отыр. Басын көтеріп алып ңараса, өлгілер Гүлсарыны 
алып бектерден әрі асып түсіп бара жатыр екен. Тана- 
бай қышқырып ңалып, астындағы атты тебініп-тебініп, 
кеткендердің артынан қуа жөнелді.
— Тоқта, барма! — деп Жайдар үйден жүгіріп 
шықты.
Шауып бара жатып кеыет бір зымиян ой басына can 
етө қалды: әлгі бір жігітшілік түндер үшін Жайдар 
жорғадан өшін алды-ау. Танабай аттың басын шұғыл 
бұрып, қамшылап отырып кері шапты. Үйдің іргесінде 
тізгін тартып, аттан қарғып түсті де, түрі адам шошыр- 
лық әлемтапырық, ңұп-қу боп әйеліне жүгіріп келді.
— Неге сен?.. Неге сен бер дедің, а? — деп ысыл- 
дады ол әйелінің бетіне тік қарап.
— Болды. Түсір ңолыңды,— деп Жайдар өдеттегі- 
ше аспай-саспай күйеуінің арынын басты.— Мен ай- 
тайын, сен тыңда. Ау, Гүлсары сенің жекеменшік 
малың ба еді? Өзіңдікі ме еді? Сенің өзіңнің нең бар? 
Біздегінің бэрі де колхоздікі. Сонымен күн көріп 
отырмыз. Жорға да колхоздікі. Ал, бастың — колхоз- 
дың қожайыны: ңалай айтса — солай болады. Ал, өлгі 
күдігің бекер-ақ. Қазір кетсең де мейлі. Бара бер. Ол 
менен төуір, сұлу екен, жас екен. Жарамды өйел. Мен 
дө ол құсап жесір қалар ма едім, сен аман-есен келдің. 
Қанша күттім мен байғұс. Мейлі, оны бұлдап отырған 
мен жоқ. Үш балаң бар. Оларды ңайтесің? Кейін не 
дейсің? Олар не дейді? Мен не деймін? Өзің біл...
Танабай далаға безіп кетті. Кешке дейін жылқыдан 
шықпай, ал, кәне, ашуын баса алсашы. Табын жетім- 
сіреп ңалды. Көңіл, шіркін, құлазып, о да жетімсіреген. 
Жамандатқыр жорға көңілдің шырайын да өзімен 
бірге ала кеткен. Бәрі кетті сонымен бірге. Енді бөрі 
бекершілік, бәрі басқа. Күн де басқа, аспан да басқа, 
жә, Танабайдың өзі де өзгерген сияқты.
Қосңа қас қарая оралды. Түсі қарауытып, үн-түнсіз 
үйге кірді. Ңыздары ұйықтап қалыпты. Ошақта от 
жанып жатыр. Әйелі ңолына су ңұйды. Ac өкелді.
— Жемеймін,— деді Танабай. Онан соң:
— Шаңқобызыңды алшы. «Боз інген зарын» тарт- 
шы,— деді.
71

Жайдар шаңңобызды алып, ерніне таңап, жіп-жі- 
ңішке болат қылды саусағымен шертіп көріп, демін 
шығарып, қайтадан дем тартып қалған кезде бағзы 
заманғы көшпелілердің құдіретті күйін төгілтіп ала 
жөнелді. Аң ботасынан айырылған аруана туралы жыр. 
Ңұла түзде сау желгелі талай күн. Ботасын іздеп боз- 
дайды. Енді қайтып екі кештің арасында ботасын ертіп 
жар басына бара алмас, таңсәріде енді қайтып ботасын 
ертіп жазираға шыға алмас, енді екеуі бірге бұтадан 
жапыраң сыдырмас, енді бірге еспе құмды кеше алмас, 
енді біргө көктемнің көк майсасына жайылмас, енді 
ңайтып ақ сүтін иіп бере алмас. Ңайдасың сен, қара- 
қаткөз ботаңан? Үн қатшы! Желіннен саулап сүт ақты, 
исініп кеткен желіннен. Ңайдасың сен? Үн ңатшы! 
Желіннен саулап сүт ақты, иісініп кеткен желіннен. 
Анасының аң сүті...
Жайдар шаңңобызды жаңсы шалады. Танабай оны 
кішкентай қыз күнінде осы бір сиқырлы өнері үшін 
сүйіп еді.
Танабай басы салбырап тыңдап, көзін жұмып-аң, 
бәрін көріп отыр. Әйелінің ұзаң жылдар бойы ыстық 
пен суыңңа көмбістеніп, жұмыстан көнтеріленіп кеткен 
қолы, өне. Аң шалған шашы, мойнына, аузының, көзі- 
нің айналасына түсіп, шырмай бастаған әжім, әне. Сол 
өжімнің ар жағынан Жайдардың енді оралмас жастық 
шағы елес береді. Бұрымы беліне түскен ңара торы 
қыз көрінеді. Танабайдың өзі де уыздай жас, Жайдар 
екеуінің бір жүрген бозбала күндері келеді көз алдына. 
Ңазір Жайдар Танабайдың бары-жоғын байқамай, 
темір ңобыздың әуеніне, өз ойларының толқынына 
шомып отыр. Көзі жұмулы, көкірегі ояу Танабай оны 
да көрді. Танабай тағы да өз қайғысы мен қасіретінің 
жартысын Жайдар арқалап отырғанын да көрді. Та­
набай тартңан ауыртпалықтың жарымын ылғн да Жай- 
дар арқалап жүретін.
...Аруана сау желгелі талай күн, ботасын іздеп боз- 
дайды. Ңайдасың сен, қарақагкөз ботақан? Желіннен 
саулап сүт ақты, иісініп кеткен желіннен. Қайдасың 
сен? Үн қатшы! Желіннен саулап сүт ақты, иісініп кет­
кен желіннен. Анасының аң сүті...
Қыздар болса құшақтасып үйықтап жатыр. Үй сыр- 
тында қараңғы түннің қойнында шексіз дала тебірен- 
ген.
72

Дәл осы кезде алыста, атңорада тыныштың бермей, 
Гүлсары аласұрып, азынаулы еді. Тұңғыш рет атңора- 
ға — жылқылардың түрмесіне түсті Гүлсары.
8
Бір күні таңертең үйірде жүрген Гүлсарыны көріп 
Танабайдың ңуанғаннан жүрегі жарылып кете жазда- 
ды. Сағалдырығында шылбырдың үзігі салаңдап, жор- 
га ерттеулі жүр екен.
— Гүлсары! Амансың ба, Гүлсары! — деп Танабай 
ұшып жетіп, жаңындап келгенінде аттың басынан бө- 
тен жүген, үстінен үзеңгісі добалдай қолапайсыз бөтен 
ер-тоңым көрді. Бәрінен де ызаң келетіні, ердің үс- 
тіне барңытпен тысталған ңалың көпшік салынып- 
ты, ңұдды бір еркек емес, жуанбөксе ңатын мініп жүр- 
гендей.
— Tiny! — Танабай ыза болып түкіріп жіберді. 
Жорғаны ұстап алып, әлгі әлем-жәлемнің бәрін лақты- 
рып тастамаңшы еді. Гүлсары ұстатпай бұлтылдап кетө 
берді. Ңазір Танабайды таныр емес. Биелерге оқыра- 
нып, ойңастап жүр. Оларды ңатты аңсап ңалғаны сон- 
ша, өзінің бұрынғы иесін де байңамады.
«Шылбырды үзіп қашңан екенсің ғой, жазған. Жа- 
райсың! Ал, сайранда, сайрандап ңал, мөн ешкімге айт- 
пай-аң қояйын»,— деді ішінен Танабай. Сөйтіп жылқы- 
ны бір желпіндіріп алмаңшы болды. Артынан қуғыншы 
келгенше Гүлсары бір жасап ңалсын.
Танабай үзеңгіге аяғын тіреп, аттың үстінен көтері- 
ліп, жылқыны ңұрыңпен жаскап:
— Ңайт-ңайт-ңайт! — деп айңайлап, жылңыны ңу- 
ып ала жөнелді.
Ңұлындарын іЗдеп кісінеген биелер борт-борт желіп 
жөнелді, оларды ойнаңтай орағытып байталдар кетіп 
барады. Жалдары желмен желбірейді. Күн көзінен көгі 
тебіндей түскен жер жарыңтың жадырай берді. Гүлса- 
ры дүр сілкініп, бойын түзеп, мойнын ңаздай иіп, қоқи- 
ланып алды. Жылңының алдына шығып, жаңа айғыр- 
ды жасңап, артңа қарай ңуып жіберді де, өзі көсемсіп, 
пысқырынып, билей басып, табынның біресе мына 
жағына, біресе ана жағына шығып, үйірді бастап берді. 
Исінген бие сүтінің исінен, ңұлындардың жас исінен, 
жусан аралас самал исінен — күллі табын буынан 
Гүлсарының басы айналып, мае болғандай. Үстіндегі 
барқытпен тысталған көпшігі бар ебедейсіз ер-тоқымды
73

ұмытып кеткендей, рабайсыз улкен үзеңгілер салпыл- 
дап бүйірін ұрып келө жатңанымен де ісі жоң. Кешө 
ғана аудан орталығында ауыздығын шайнап үлкен ма­
ма ағашңа қақайып байлаулы тұрғаны ары-бөрі гүріл- 
өткен жүк машиналарынан ңайта-ңайта үркектегені 
енді есінен шыңңан. Онан кейін сасың сырахананың ал- 
дында сазарып тұрғанын да, жаңа иесі бір топ сыбай- 
ластарымен бірге сыраханадан шыққанын да, бөрінен 
бұрын аузынан сасың иіс аңңығанын да ұмытты. Жаңа 
иесі оған мініп жатып кекіргенін, пыс-пыс етіп, ыңқыл- 
дағанын да ұмытңан. Әлгі есірік топтың қайтарда 
лайсаң жолда дараңыланып ат жарыстырғаны да есінен 
шықты. Гүлсары жаңа бастьщты алып қашып ағызып 
келе жатңанда өлгі неме аузын буған қап ңұсап ңопаң- 
дап ңұлап қала жаздады. Жорғаның езуін айыра ауыз- 
дыңты тартып, басына ңамшымен сабалады-ай кеп. 
Гүлсары қазір мұны да ұмытты.
Бәрін дө ұмытты-ау жануар. Исінген бие сүтінің 
исінен, ңұльін исінен, жусан аралас самал исінен — 
күллі үйір буынан Гүлсарының басы айналды... Жады- 
рап шауып жүр жануар, артынан атойлап куғыншы 
келе жатқанымен дө жұмысы жоқ.
Танабай жылңыны ңайтадан тепсеңге айдап түсірді. 
Сол-ақ екен, айылдан ңос атты да келіп жетті. Гүлса- 
рыны ңайтадан жылңыдан алып кетті.
Біраң ол кешікпей-ақ ңайта қашып келді. Бұл жолы 
жүгенсіз ер-тоңымсыз келді. Ө дегенде Танабай мәз бо- 
лып күліп алды, содан соң сап болды да, ойлап тұрып, 
жорғаның мойнына ңұрың салды. Ұстап алып, ноқта 
тағып, жылқышы бір жас жігіт екеуі екеулеп Гүлсары- 
ны ңайтадан айылға апара жатңан жерде, жарты жол­
да қуғыншы аттылар жолыға кетті. Оларға Гүлсарыны 
тапсырып жатып, Танабай өздеріне жөкіп алды:
— Сендер немене өзі, қолдарың жоқ па, бөрің жиы- 
лып бастыңтың атына ие бола алмайсыңдар. Мықтап 
байлаңдар.
Ал, енді Гүлсары үшінші рет ңашып келгенде Тана­
бай шынымен ашуланды:
— Сен не, аңымақі Неменегө келе бересің, жаман- 
датқыр! Ақымақтың аты ақымақ! — деп құрықпен 
қуалап жүріп ұстады. Атшылардың қолына қайта апа- 
рып өткізіп, өздеріне тағы ұрысты.
Бірақ Гүлсарының ақылы кірө қоймады, қит етсв 
қашып келеді. Атшылаі) да мезі болды, Танабайдан да 
тыныштық кетті.
74

...Сол күні Танабай жайылымнан кеш ңайтып еді, 
кеш ұйықтады. Жаман айтпай жақсы жоң деп, жылқы- 
ны үйге жаңын жерге иіріп тастады да ұйңыға кірісті. 
Бірақ ұйңысы ауыр тынышсыз болды. Күні бойы діңке- 
леген болар. Ңилы-қилы түс көрді: қайтадан соғыста 
жүр ме, өлде бір құсханада жүр ме... Айнала ңан екен 
дейді. Ңолы да қан. Ұйыңтап жатып өзіне өзі: түете 
ңан көрген жақсылық емес-ау, дейді. Бір жерден қолын 
жуып алмақшы болады. Сөйтсе біреулер оны итермелеп, 
мазаң қылып күліп, ңарқылдасып, қиқылдасып жата- 
ды, өлдекім: «Танабай, қолыңды ңанмен жуып тұрсың, 
ңанмен. Мұнда су жоң, Танабай, мұнда айнала қан! 
Ха-ха-хо-хо, хи-хи!..» — дейді.
— Танабай, Танабай, тұр,— деп өйелі иығынан 
жұлңылап жатыр.
— Не боп ңалды?
— Тыңдашы, жылқыда бірдеңе болып жатыр. Ай- 
ғырлар таласып жатыр. Сірә, Гүлсары ңайтып келген 
шығар.
— Жамандатңыр, неге жамандатпайды. Сол-аң ма­
заны алып болды-ау! — Танабай жалма-жан киініп, 
ңұрыңты ала салып, арпалыс естілген сай жаңңа ңарай 
тұра жүгірді. Таң рең беріп қалған кез еді.
Жүгіріп келсе — Гүлсары. О тоба! Бұ не еұмдың! 
Жорғаның аяғында кісен, қосаяңтап ңарғып жүр. Кісен 
салдырайды, жорға байғұс шыр айналып аспанға ңар- 
ғиды, шыңғырған даусынан аза бойың қаза болады. 
Өлгі үйірдің сәурік айғыры оны тектен текке бас салып 
шайнап, аямай тепкілеп жатыр.
— Әй, ит жауыз! — Танабай ңұстай ұшып жетіп 
келді де, бар пөрменімен, салып өткені сонша құрың 
екі бөлініп түсті. Сәурікті қуып жіберді, көзінен жас 
ытып кетті.— Ңұдай-ау, не күйге салған сені? Кім сені 
кісендеп тастаған? Ақымақ сорлы, сонша жерден неме- 
неге сүйретіліп келіп едің?..
Өй, жазған-ай, сонша жерден, өзеннен, аңғардан, тү- 
біртек-томарлардан кісендеулі қалпымен секіріп өтіп, 
өйтеуір жеткенін айтсаңшы жылқыға. Сірә, түні бойы 
шоңаңдап жүрген-ау. Жападан-жалғыз, кісені салды- 
рап абаңтыдан ңашңан тұтқынға ұсап, жетіпті, жа- 
нуар.
— «Ой-ой-ой!» — Танабай басын шайқады. Жорға- 
ны аймалап, ерніне бетін тақады. Танабайдың қытығын 
келтіріп, Гүлсары ернін қыбырлатып көзін жұмды.
75

— Бұл не істейміз енді, а? Мұныңды ңойсаңшы, 
Гүлсары. Түбі жаңсы болмайды-ау өзіңе. Аңғалсың сен, 
аңғалсың. Еш нәрсе де білмейсің...
— Танабай жорғаның үсті-басын қарап шықты. Тө- 
белесте түскен жараңат жазылар-ау. Ал, мына кісен 
қиып кеткен аяғын айтсаңшы. Тұсаулығы қанталап 
тұр. Кісеннің киіз ңаптамасы күйе жеп ңойған шірік 
екен. Жорға судан өткенде киіз қаптама жидіп түсіп, 
жалаңаш темір ғана ңалған. Енді сол жалаң темір есіл 
жорғаның аяғын қажап ңызылшақа ғып тастапты. 
«Шалдардан сұрап тауып алып жүрген Ыбрайым-ау, 
сірә. Бұл соның істегені»,— деді зығырданы ңайнап 
Танабай. Одан басңа кім болушы еді? Кісен — ескінің 
көзі ғой. Әр кісеннің өзінің жеке ңұлпы болар еді, кілт- 
сіз ашу жоң. Бұрынғы кезде жырындылар өрістен ұр- 
лап кетпесін деп кісенді айтулы жүйрік аттарға ғана 
салатын. Жай жіппен тұсасаң пышаңпен ңиып жіберіп, 
атты алып тайып отырады, ал кісенмен алып кете ал- 
майсың. Ерте кезде солай еді, ал қазір кісен деген ілуде 
біреу. Ескінің көзі ретінде кейбір ңарт кісілерде ғана 
ңалған болар, ңалса. Енді мынаған ңараңыз, біреу айт- 
паса, ойға келмейтін іс. Жорға айылдың маңынан үзап 
кете алмасын деп, кісен салып құрсаулап тастапты. 
Сонда да қашып келіпті ғой, сорлың...
Гүлсарының аяғындағы кісенге Танабайдың үй-іпгі 
болып жабылды. Жайдар жорғаның көзін көлегейлеп, 
жүгеннен ұстап тұрды, кішкене қыздары төңіректеп 
ойнап жүр, Танабай темір-терсек салған ңобдишасын 
алып келіп, кісеннің құлпын ашатын сайман іздеп тер- 
леп-тепшіп, әуре-сарсаңға түсті. Ңанша дегенмен, темір 
дүкенде істеп ңалған емес пе, ңолын талқандай оты- 
рып, көп әуреге түссе де әйтеуір амалын тауып аш- 
ты-ау.
Кісенді көз көрмес аулаққа лақтырып жіберді. Жор- 
ғаның аяғындағы қанталаған жарақатты маймен май- 
лап болған соң, Жайдар оны мама ағашқа апарып бай- 
лады. Апалы-сіңлілі ңыздар да бірін-бірі арқалап үйле- 
ріне қарай беттеді.
Танабай шаршап қалған екен, ентігін басып әлі 
отыр. Сонан соң темір-терсегін жинап орнынан тұрды 
да, өлгі лақтырыи жіберген кісенді барып алды. Қайта- 
рып бермесең, өлі бөлеге қаларсың. Тот басқан кісенді 
өрі-бері қарап, мүны соққан ұстаның шеберлігіне таң 
ңалды. Үсталыгында мін жоқ, қиыстырып-ақ соққан.
76

Ертеде өткен ңырғыз ұсталарынан қалған мүлік. Ңазір 
бұл өнерден жұрнақ та жоң, біржола ұмыт болған. Енді 
кісен кімге керек. Біраң сол кісенмен ңоса көненің өзге 
көздері де ңұрып барады — сол өкініш. Күмістен, жез- 
ден, ағаштан, былғарыдан ңандай тамаша жиһаз, 
ыдыс-аяң жасар еді ертеде! Пәлендей қымбат та емес, 
бірақ әдемі заттар болушы еді. Бір біріне ұқсамайтын, 
дара дүниелік. Енді оларды таппайсың. Енді тостақты 
да, табақты да, ңасықты да, сырғаны да, кірленді де 
бәрін шетінен алюминнен долбарлай береді, ңайда бар- 
ма — бәрі сол. Некен-саяқ ңалды-ау. Шіркін-ай, ңандай 
ерлер соғушы еді. Кім соңңан кімге арнап соңңан, аңы- 
сына ұста не алған, деген сияқты. Сірә, енді аз уаңьгт- 
тан кейін сонау Европа елдеріне ұңсап, бізде де жұрт- 
тың бөрі машинамен жүрер болар. Бәрі бір келкі ма- 
шиналар, әйтеуір номерінен ғана танисың. Ал, ата-баба- 
мыздың өнерін ұмытып барамыз. Ескі кол өнерін мүлде 
жойып біттік-ау, сол ңолдың өнері адам жанының ай- 
насы — көнеден ңалған көз емес пе еді.
Кей-кейде Танабай өзінен-өзі отырып ойланып ңа- 
латын болды. Халыңтың ңол өнері жөнінде толғанып 
отырады да, соның құрып бара жатңанына кімді айып- 
тарын білмей, өзінен-өзі кіжінеді дейсің. Жас кезінде 
ескінің көзіне көр ңазушылардың бірі Танабайдың өзі- 
еді-ау. Әрберден соң сонда бір комсомол жиналысында 
киіз үйді жою туралы сөз де сөйлеген. Киіз үй жойылу 
керек, ол революцияға дейінгі тұрақ деген-ді, әлдеңай- 
дан естіп алып: «Жойылсын киіз үй! Ескіше тұрмыс 
жойылсын!» деп шыға келген.
Не керек, киіз үй «тап жауы» ретінде жойылды да 
кетті. Ңыш үйлер тұрғызыла бастады, киіз үйдің сүйегі 
сынды. Туырлығын турап көр-жерге жаратып құртты, 
керегесі мен уығынан мал қамайтын қора, шарбақ жа- 
сады, ңала берсе отын қылып отңа жаңты...
Сөйтсе мал жайылымындағылар киіз үйсіз күн көре 
алмайды екен. Енді Танабайдың өзі де таң: ңалай ғана 
аузы барып айтты екен, киіз үйді құрту керек деп. Ау, 
өлі күнге дейін адам баласы көші-ңон үшін киіз үйден 
артық ештеңе ойлап таба алған жоқ қой: киіз үй жа- 
рыңтық өз туған халқының таңғажайып тамаша туын- 
дысы екенін, оның әрбір бөлшегі ғасырлар бойы талай
77

ұрпақтардың төжірибесінен өткенін Танабай ңалай көр- 
меген?
Енді сөйткен Танабай Торғай шалдан ңалған жұл- 
ма-жұлма, ыс басңан киіз үйде тұрады. Тозығы жеткен, 
талай замандарды көрген көне дүние, тек өйтеуір Жай- 
дар бөйбішенің ерінбей-жалықпай ертелі-кеш жамап- 
жасқауымен ғана өрең ілініп тұр. Қолынан жуалдыз 
бен шуда жіп түспей жыртығын жамап жөнге келтірө 
берсе, енді бірер аптадан кейін ңұрым киіз ңайтадан 
шұрң тесік боп, іріп-іріп шыға келеді. Тесік-тесіктен 
жел уілдеп, қар сауылдап, жауын өтіп тұрады. Жыл- 
қышының өйелі ңайтадан жамауға кіріседі, жамаудан 
сірө көз ашпайды.
— Ңашаңғы азап шеге береміз, ңұдай-оу,— деп ша- 
ғынады Жайдар.— Ңарашы, мынау киіз емес, ңұрым 
ғой, ңұм ңұсап сауылдап төгіліп тұр. Кереге-уыңтардың 
түрін ңараі Өлім-ай. Апырау, сен бір басшыларға ай- 
тып, жаңа киіз сұрасаң ңайтеді. Осы үйдің иесімісің 
өзің, кімсің, сірө? Біз де адам ңұсап өмір сүретін уақыт 
бола ма, жоқ па?..
Танабай алғашында әйелін алдандырап, әне-мінө 
деп жүрген. Ал, енді айылға бір барғанда жаңа кігіз 
үй сұрап көріп еді, сөйтсе үй жасайтын ңарт шеберлер 
алдаңашан бұл дүниеден көшкен, ал жастар жағы бол- 
са киіз үй жасаудың сырын білмек тұрмақ, мұрында- 
рына исі де бармайды екен. Колхозда туырлықтық киіз 
де жоң боп шықты.
— Е, мейлі, өзіміз-аң басып аламыз, киіздік жүн 
беріңдер,— деді Танабай.
— Ңайдағы жүн! — деді оған кеңседегілер.— Сен 
немене айдан ңұлап түстің бе? Жүннің бөрі жоспар бо- 
йынша өткізіледі, колхозда бір грамм да жүн қал- 
майды...
Сөйтіп, Танабайға киіз үйдің орнына брезент палат­
ка бермөкші болды.
Жайдар жолатңан жоқ:
— Палаткада тұрғаннан гөрі, құрым да болса киіэ 
үйім артық.
Бұл кездө көптеген малшылар палаткада тұруға 
мөжбүр болған. Ал енді осы да баспана ма? Отырсаң 
тұра алмайсың, тұрсаң отыра алмайсың. От жағуға 
болмаЙды. Жаздың күні тозақтың аптабындай, ыстық 
ал ңыста ит байласа тұрғысыз суық. Нө көрпө-төсек 
қоятын жері жоң, не қазан-ошақ тұратын жері жоқ, не 
үйдің ішін жиып-теріп жөнге келтіре алмайсың. Сырт-
7 8

тан біреу-міреу келе қалса ңайда отырғызарыңды біл- 
мей ңысыласың.
— Жо-жоң! — деп Жайдар ат-тонын ала ңашты.— 
Не қылсаң о қыл, мен палаткада тұра алмаймын. Па­
латка жалғыз басты адамдарға, оның өзіндө удңытша 
тұруға лайың. Ал, біздің бала-шағамыз бар. бларды 
шомылдыру керек, бағып-ңағу керек. Жо-жоқ, палатка- 
ңа бармаймын...
Бір куні Танабай Шораға жолығып қалды да, елгі 
жайдың бөрін айтты.
— Ау, бастық, бұл ңалай болады?
ПІора мұңайып басын шайқады:
— Бұл туралы біз еқөуміз кезінде ойлауымыз ке­
рек еді. Жоғарыдағы басшылар ойлануы керек еді. Ал 
енді не? Хат жазып, сұрастырып жатырмыз, не деп 
жауап келетінін ңұдай білсін. Жүн — бағалы шикізат 
деседі. Табыла бермейтін зат көрінөді. ІПетелге саты- 
латын көрінөді. Колхоздың ішкі шаруашылығына 
жүнді шығындау тиімсіз деседі.
Бұдан кейін Танабайдың үні шыңпай ңалды. Де- 
мек, бір есептен өзі де кінөлі болғаны ғой. Бір кезде 
өзінің ақымақ болғанына енді ызалы, үнсіз күліп: 
«Тиімсіз! Ха-ха-ха! Тиімсіз!» — деді.
Ооы бір «Тиімсіз* деген ңатңыл сөз оның есінен 
көпке дейін шықпай ңойды.
Осылайша олар ңырык, жамау ңұрым үйдө' тұрып 
жатты. Оны жөндеу үшін небәрі көдімгі жүн керек 
екен. Айтпаңшы, сол жүнді колхоздың отарларында 
тонналап ңырқып жатады...
Танабай колына кісен ұстаған қалпы үйіне таяп кел- 
ді. Өз үйі өзіне соншалыңты жүдөу көрінді, содан да 
өзіне өзі ыза болып, жорғащлң аяғьщ ңанталатңан кі- 
сенге, дүниенің бөріне ыза болып, тісін шыңырлатты. 
Өзі өртеніп кете жаздап тұрғанда Гүлсарыны қуғындап 
атшылар келе ңалмасы бар ма.
— Алып кетіңдер,— деп аңырды оларға Танабай.
Ашудан ерні ебедейсіз шошаңдап кетті.— Мына кісенді 
бастыңқа апарып беріңдер. Айта барыңдар: өнді
жорғаны тағыда кісендейтін болса, тура осы кісен- 
мен сол бастыңтың басын мыжғылаймын. Айта барың- 
дар!..
Бұлай деп сонда бекер-аң айтты. Ай, бекер айтты- 
ау! Осы бір морт кететін ңызба мінезінің сазайын тарт- 
пай ңалмаушы еді...

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: